Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

O’zbek tilida so`zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko`ra turlari
Tildagi so`zlar shakl va ma’no xususiyatlariga ko`ra o`zaro turli munosabatda bo`ladi. So`zlarning ayrimlari shakl jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan,ил, к(ган турли рангдаги сую ba’zilari esa talaffuzi jihatidan o`xshash bo`ladi. SHu xususiyatlariga ko`ra so`zlar quyidagi guruhlarga bo`linadi:
1.Omonim so`zlar. SHakli (yozilishi va aytilishi) bir xil, ma’nosi har xil so`zlar omonimlar deyiladi. Omonim so`zi grekcha «bir xil» degan ma’noni ifodalaydi. Masalan: ot - hayvon, ot - uloqtirmoq, ot - ism; og`iz - insonning tana a’zosi, og`iz - yangi tuqqan sigir sutidan tayyorlanadigan taom; chang - to`zon, gard, g`ubor, chang – to`rtburchak, yassi quti shaklidagi torlar tortilgan qo`sh cho`p bilan chalinadigan musiqa asbobi; qovoq - insonning tana a’zosi, ot, qovoq - poliz ekini, ot.
Omonim so`zlar turkumiga (yuz – insonning tana a’zosi, ot; yuz - miqdor bildiruvchi son) oid bo`ladi.
Omonimlar 2 turga ajratiladi: 1) lug`aviy omonimlar; 2) grammatik omonimlar. Lug`aviy omonimlar:
1) so`zlar doirasida; 2) iboralar doirasida bo`ladi.
1.Omonimlik hodisasi so`z bilan so`z doirasida bo`lsa, leksik omonim deyiladi. Masalan: kul (ot) – biror narsaning yonishi natijasida hosil bo`ladigan kukun. U oshxona oldida turgan kul chelakni olishga buyurdi. (P.Tursun) Kul (fe’l) - zavq shovqini, xursandchilik bildiruvchi tovushlar chiqarmoq. Nega Aziz bu qadar shod: YUzi kuladi, ko`zlari yonadi? (H.G`ulom)
2.Omonimlik hodisasi ibora bilan ibora doirasida bo`lsa, frazeologik omonim deyiladi. Masalan: bosh ko`tarmoq - qarshi qo`zg`olon ko`tarmoq, bosh ko`tarmoq - tuzalmoq, sog`aya boshlamoq.
Grammatik omonimlar qo`shimchalar doirasidagi shakliy tenglikdir. SHakli bir xil, ma’nosi har xil qo`shimchalarga grammatik omonimlar deyiladi. Masalan: -im qo`shimchasi bilim – ot yasovchi qo`shimcha, fe’ldan ot yasaydi. Kitobim – I shaxs, birlik qo`shimchasi; -ki (tepki) – ot yasovchi qo`shimcha, -ki (kechki) – sifat yasovchi qo`shimcha.
Ba’zi omonim so`zlar qo`shimchalar olganda ham omonimlik shaklini saqlab qoladi. Masalan, ter+im, ter+im. Birinchi so`z –ter ot turkumiga oid so`z bo`lib, I shaxs, birlik egalik qo`shimchasini olgan, ikkinchisi fe’l turkumiga oid so`z ot yasovchi –im qo`shimchasini olgan. Bu so`zlar bir xil shaklini saqlab qolgan.
Qo`shimchalar qo`shilganda ham omonimlik shaklini saqlab qoladigan so`zlar omoformalar deyiladi. Omoformalar bir xil so`z turkumiga ham, boshqa-boshqa so`z turkumiga ham oid bo`ladi. Masalan, 1) bog` - mevazor (ot); 2) bog` - bog`ich (ot). Ularning qo`shimcha olgandan keyingi grammatik shakllari:
1) bog`ni, bog`ning, bog`dan;
2) bog`ni, bog`ning,bog`dan.
Qiyoslang: oq (sifat)+ar – fe’l yasovchi qo`shimcha;
oq (fe’l)+ar – sifatdosh hosil qiluvchi qo`shimcha.
Omonimlar badiiy adabiyotda tuyuq janrida, og`zaki so`zlashuv nutqida so`z o`yinlari, askiyalarda qo`llanadi.
Omonimlar ko`p ma’noli so`zlar ma’nosidagi bog`lanishning yo`qolishi, so`zlardagi fonetik o`zgarishlar va boshqa tildan so`z o`zlashishi jarayonida yuzaga keladi. Masalan: 1) bog` (mevazor) tojik tilidan kirgan, bog` (bog`ich) o`zbekcha so`z; 2) dam – nafas (o`z ma’nosi), dam - bosqon (ko`chma ma’no), dam - xordiq (ko`chma ma’no). 2-misolda polisemiya hodisasi yo`qolib, omonimiya hodisasi yuzaga keldi.
Sinonim so`zlar. SHakli har xil, ma’nosi bir-biriga yaqin bo`lgan so`zlar sinonim deyiladi. Sinonim so`zlar bir predmet hodisaning (taom, ovqat; baxt, iqbol, tole, saodat), belgining (sezgir, ziyrak, tuyg`un; aniq, ochiq-ravshan, yorqin, oydin, ayon), harakatning (yordamlashmoq, ko`maklashmoq) bir necha nomi. Sinonim so`zi grekcha «bir nomli» degan ma’noni ifodalaydi. SHuning uchun sinonimik hodisa bir so`z turkumi doirasida yuzaga keladi.
Sinonim so`zlar aynan bir predmet, belgi, harakat tushunchasini ham, qo`shimcha ma’no ottenkalari bilan farqlanadigan predmet, belgi, harakat tushunchalarini ham anglatadi. Masalan, tilshunoslik – lingvistika sinonimlarining ma’nosi aynan bir xil. Yig`lamoq, yig`lamsiramoq sinonimlarining ma’nosida farq mavjud.
Bir ma’no atrofida birlashgan so`zlar guruhi sinonimik qatorni tashkil etadi. Masalan: odam – kishi – inson – bashar; davolamoq, tuzatmoq; yorug` - nurli - charog`on, yorqin – munavvar.
Sinonimik qatorni tuzishda ma’nodosh so`zlar uchu nasos qilib olingan so`z bosh so`z (dominanta) deyiladi. Sinonimik guruhdagi ma’noli, barcha nutq uslublarida qo`llanadigan, adabiy tilga mansub, ma’no doirasi keng bo`lgan so`z bosh so`z sifatida tanlab olinadi: botir - qahramon – dov yurak - qo`rqmas – jasur.
Sinonimik qatorni belgilashda so`zlarning yagona umumiy belgisiga asoslanadi. Masalan: uy va bino so`zlari bir-biriga yaqin ma’noli bo`lsa ham, uy so`ziga xos asosiy tushuncha bilan (odam yashaydigan joy) «bino» so`zi ifodalaydigan tushuncha (imorat) o`rtasida umumiylik yo`qligi uchun ular sinonim bo`la olmaydi.
Jins va tur munosabatidagi (daraxt – jins, olma – tur), predmet yoki harakatning bir tomonini obrazli qilib, bo`rttirib ifodalaydigan so`zlar o`sha predmet yoki harakat tushunchasiga kirishi mumkin bo`lgan tushunchani ifodalasa ham, predmet yoki harakatni to`laligicha anglatmaganligi, obrazlilik asosiy tushunchaga nisbatan kuchli bo`lsa (chuldiramoq, ping`illamoq, pichirlamoq, shipshitmoq, to`ng`illamoq, vag`illamoq so`zlari gapirmoq so`ziga sinonim bo`lmaydi), mohiyat jihatdan bir-biridan keskin farq qiladigan sotsial tuzumlarga xos bo`lgan tushunchalarni ifodalasa (mirshab – militsioner) ular o`zaro sinonim bo`la olmaydi⁹.
Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) lug`aviy sinonimlar; 2) grammatik sinonimlar.
1. Lug`aviy sinonimlar: 1) so`zlar doirasida (bezak, ziynat, hasham); 2) so`z va iboralar doirasida (ayyor - mug`ambir – pixini yorgan, ilonning yog`ini yalagan); 3) iboralar doirasida (og`ziga talqon solmoq - og`zida qatiq ivitmoq) bo`ladi.
2. Grammatik sinonimlar qo`shimchalar doirasida bo`ladi.
Sinonim so`zlar o`zbek tilining ichki taraqqiyoti asosida (kun - quyosh, ish – yumush, qari – keksa) va boshqa tildan so`z olish natijasida (shox (o`zbekcha) – muguz (tojikcha), orzu (tojikcha) – tilak (o`zbekcha), buloq (o`zbekcha) – chashma (tojikcha), adabiy tilga xos so`z bilan shevaga xos so`zlar (go`zal – suluv – ko`xlik – xushro`y) yoki shevaga oid bir necha so`zlar doirasida (chelak – satil - paqir) yuzaga keladi.