Ajratilgan vaqt : 2 soat Mavzu bo’yicha asosiy masala(savol)lar

Darsning maqsadi: talabalarda gap bo’laklari odatdagi tartibining o’zgarib turishi, buning sabablari to’g’risida tushuncha hosil qilish.
3-masala bayoni
O’rni bilan gap bo’laklarining odatdagi tartibi o’zgarishi ham mumkin. Odatdagi tartib logik – grammatik, stilistik talab bilan o’zgaradi. Mazmun jihatdan birinchi o’rinda turgan bo’lak, o’z tipik o’rnidan qat’iy nazar, odatda kesimning oldida keladi va logik urg’u oladi, o’zbek tilida logik urg’u tartib bilan zich bog’langandir. Intonatsiya va so’zlar tartibi bo’laklarning mazmun jihatdan ahamiyatini ko’rsatishdagi asosiy vositalardir. Bularning logik darajasi odatda kesim bilan bo’lgan masofaga qarab bilinadi.
Logik urg’u kesimda yoki uning oldidagi bo’lakda bo’lsa, odatda u kesimning oldiga keltiriladi. … gapdagi bo’laklarning odatdagi tartibni va uning o’zgarishini – inversiyasini belgilashda asosiy tayanch darak gapdagi holatdir.
Gap bo’laklarining tartibi ikki xil bo’ladi; odatdagi tartib, o’zgargan tartib.
Biz sharafli kurash yo’lini bosib o’tdik gapida ega (biz) avval, kesim (bosib o’tdik) gapning oxirida, to’ldiruvchi (kurash yo’lini) egadan keyin kelgan. Bu odatdagi tartib sanaladi.
Bizga bahor qiyofasida ko’rinadi shonli kelajak gapida ega (kelajak) fe’l kesim (ko’rinadi) dan keyin to’ldiruvchi (bizga) egadan oldin kelgan – gap bo’laklari o’zgargan tartibda berilgan.
O’zgargan tartibda gap bo’laklarining tartibi boshqacha bo’ladi. Bunda o’quvchi yoki tinglovchining diqqati o’rni o’zgartirilgan bo’lakka jalb qilinadi.
Tavsiya qilinadigan asosiy adabiyotlar
1. A.G’ulomov. M. Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis.T. 1987. 121-127 betlar.
2. M.Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari
(Sintaksis). T., 2000 y.
3. R.Ikromova, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X.G’ulomova.Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari. (Sintaksis). 2001 y.
6. G’.Abduraxmonov va boshqalar.O’zbek tili grammatikasi.T.1999. 3-123 betlar.

2. G’.Abduraxmonov va boshqalar. O’zbek tili grammatikasi. T.1999. 3-123- betlar.

3. O’zbek tili grammatikasi.T. Fan.1976.3-211-betlar.
4. A. Nurmanov, R. Rasulov. O’zbek tili jadvallarda.3- 67-betlar.
5. Ne’matov X, Sayfullaeva R., Qurbonova M. O’zbek tili struktural sintaksisi asoslari. T.: Universitet, 1999. 55-bet.