Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

– 214 –
– 215 –
3. Topishmoq, asosan, she’riy shaklga ega. Chaldir-
moqlar, deyarli, nasriy ko‘rinishda, ba’zan savol-javoblar 
she’rda aytilishi mumkin. 
4.Topishmoqda ma’no yashirilsa, chaldirmoqda 
chalg‘itilib beriladi. 
5. Topishmoqda narsa turli qiyos, o‘xshatish, tashbeh-
larda yashirib aytiladi. Masalan:
Suv ichar ko‘ldan, 

Ko‘zlari nurdan, 

Terisi puldan.
(Baliq)
Chaldirmoqda chalg‘itib berilayotgan fikr, narsa-
hodisalar savol-javobning mantiqiy mushohadasi orqali xuddi 
matematik masaladek yechiladi. Chaldirmoqda topishmoqdek 
obrazlilik yo‘q.
Masalan: «Yigit-qiz bir-birini yaxshi ko‘rar ekan. 
Ba’zida ota-onalaridan yashirincha (bekitikcha) uchrashib 
turishar ekan. Bir kun yigit qizning oldiga singlisini jo‘natib, 
uchrashuvga chaqirib chiq, debdi. O‘zi avvaldan belgilangan 
joyga ketibdi. Nimagadir sevgilisi aytilgan joyga chiqmabdi. 
Yigit uyiga qaytib kelib singlisidan, nima bo‘ldi? – deb 
so‘rasa, singil: 
– Bordim yo‘q ekan, 
Aytdim, keladi.
Kelmasa edi, 
Kelardi.
Kelibdi, 
Kelmabdi-da, – deydi. 
Singil nima degan?– yech.
Javob: Qizning uyiga bordim. Uyida o‘zidan boshqa hech 
kim yo‘q ekan. Aytdim, «ota-onam kelib qolmasa chiqaman», 
dedi. Ota-onasi kelibdi-da, shunga chiqolmagan. Misoldan 

---

– 215 –
ko‘rinib turibdiki, bu yerda yashirin fikr topishmoqdagi 
kabi turli qiyoslar orqali ifodalanmagan, balki chalg‘itib 
aytilmoqda.
Chaldirmoq – bolalarning ma’lum badiiy matnga qurilgan 
harakatli o‘yini. Chaldirmoq matnida biror bir vaziyat, holat, 
voqea tushuntirilib, undagi personajlarning o‘zaro savol-
javoblari beriladi. Savol-javobda qandaydir fikr, narsa, holat, 
son chalg‘itib aytiladi va raqibdan uni aniqlab, aytib berish 
talab etiladi. Chaldirmoqlar bolalarni mantiqiy fikrlashga, 
atrof-muhitni sinchkovlik bilan kuzatishga, hozirjavoblikka 
o‘rgatadi. Chaldirmoq atamasi chaldir – chalg‘it, adashtir 
fe’liga «-moq» qo‘shimchasi birikuvi orqali yasalgan. Xuddi 
«topish +moq» qo‘shilib topishmoq atamasi hosil bo‘lgani 
kabi. Chaldirmoqlarning boshqa turkiy xalqlar, jumladan 
turk, uyg‘ur va qoraqalpoqlar o‘rtasida ham mavjudligi bu 
janrning lokal hodisa bo‘lmay, keng tarqalgani, topishmoqday 
qadimdan kelayotganligini isbot etadi.
Qoraqalpoq olimi Najip Dovqarayev qoraqalpoq 
topishmoqlari haqida yozar ekan, ikki chaldirmoqni misol 
keltiradi, lekin boshqalar qatorida ularni topishmoqning 
turi sifatida talqin etadi. E’tiborli jihati shundaki, har ikki 
chaldirmoq ham ma’lum o‘zgarishlarni hisobga olmasa, 
o‘zbek xalqi orasida ham aynan aytiladi. Chaldirmoqlarning 
birini keltiramiz:
«Bir g‘oz uchib kelib, qirda o‘tirgan g‘ozlarga:
– Assalommu alaykum yuz g‘oz, – debdi.
O‘tirgan g‘ozlar:
– Yo‘q, biz yuzta emasmiz, yuzta bo‘lishimiz uchun, 
bizlarga tag‘in shuncha, yana shuning yarmicha, yarmimizning 
yarmi bo‘lsa, yana sen qo‘shilsang yuzta bo‘lamiz, – debdi.
– Yerda o‘tirgan g‘ozlar qancha?
Javobi: 36 (36+36+18+9+1)

---