Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 216 –
– 217 – Ko‘rinib turibdiki, misol chaldirmoqning go‘zal namunalaridan biri. N. Dovqarayev bu namunaning qanday vaziyatda aytilishi haqida ma’lumotlar keltirmaganligi sababli qoraqalpoq folklorida ushbu janrning o‘yin shakli saqlanganmi, yo‘qmi, aniq bilmaymiz. Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov chaldirmoq Laqaylar o‘rtasida umumxalq hashari bo‘layotgan payti hasharchilar yonidan o‘tgan yo‘lovchilarga quyilishi holati uchrashi haqidagi faktni aytgan edi. Bu o‘rinda biror bir shart qo‘yilar ekan. Yo‘lovchi chaldirmoqni yechsa, o‘z yo‘lida ketishi mumkin, mabodo yecha olmasa, hasharchilar buyurgan yumushni bajarishi talab qilinar ekan. Chaldirmoqning ayrim namunalarini qardosh xalq og‘zaki ijodida uchratamiz: «Uch kishi ko‘prikdan o‘tmoqda: bittasi ko‘radi, bosadi, o‘tadi; yana bittasi ko‘radi-yu bosmay o‘tadi; uchinchisi ko‘rmasdan, bosmasdan o‘tadi». (Javob: Qo‘lida bolasi bor va homilador ayol). * * * Bir kishi boqqa kiribdi. Bir qop anor olibdi. Bog‘ning yettita eshigi bor ekan. U kishi qaysi eshikning oldiga borsa, qopdagi anorning yarmini to‘kdirishibdi. Nihoyat, yettinchi eshikdan chiqibdi. Qarasa, qopda bitta anor qolibdi. Bu odamning qopida nechta anor bo‘lgan? (Bir yuz yigirma sakkizta) Chaldirmoqni quyish, yechish asosida biror-bir shartning kim tomonidan bajarilishini aniqlash o‘yin va hasharda chaldirmoq quyishni bir-biriga yaqinlashtiradi, ularning ijro o‘rni ayricha bo‘lsa-da, ildizi bir ekanligini ko‘rsatadi. – 217 – Chaldirmoqlar ba’zan ertak, afsona, naqllar tarkibida ham keladi. Bunday holatda chaldirmoq asar syujetiga singishib, janrga xos ijro o‘rnini yo‘qotadi, sof badiiy-estetik vazifa bajaradi. Chaldirmoqni quyish, yechimini topish asardagi obrazlar zimmasiga tushadi. Misol tariqasida «Podsho bilan chol» naqlini olib qaraylik: «Qishning kuni vaziri bilan shikorga chiqqan podsho baliq ovlayotgan cholga duch kelib, so‘rabdi: – Ha, ota to‘rtni uchga urolmayapsizmi, qishda baliq ovlab qolibsiz? Chol: – To‘rtni uchga urishga urdim-u, o‘ttiz ikki qo‘ymadi-da. Podsho: – Bir g‘oz yuboraman, patini yula olasizmi? Chol: – Aytganingizdan ziyoda qilaman. Podsho bu savol-javobning mazmunini vaziridan so‘raydi. Vazir lol qoladi. Podsho vazirga muddat belgilab yo javobni topasan, yo jon-u molingni berasan, deydi. Vazir podshoning g‘azabidan qo‘rqib, katta davlat evaziga choldan sirli savol- javobning mazmunini so‘raydi. Chol: – Hurmatli vazirim, podshoning «to‘rtni uchga urmadingizmi», degani, yilda to‘rt fasl bor, shuning uch fasli – bahor, yoz, kuzda yaxshilab mehnat qilib, qishda yeb yotsangiz bo‘lmasmidi, degani. Mening «o‘ttiz ikki qo‘ymadi», deganim, o‘ttiz ikki tish yeb bitirdi, deb aytganim. Biz gaplashayotganda siz hayron bo‘ldingiz. Podsho buni darrov sezdi va sizga ishora qilib, «Bir g‘oz yuboraman patini yula olasizmi?», dedi. Men «Aytganingizdan ziyoda qilaman», deb javob qaytardim. O‘sha g‘oz siz bo‘lasiz. Mana mening oldimga keldingiz, bu sirni mol-dunyo evaziga bilib oldingiz. |