– 235 –
munosabati bilan 1835-yilda o‘tkazilgan tomoshalarda
sozanda va masxarabozlar chiqishlari yuqori bo‘lgan.
H.Vamberi Xorazmda o‘zi ko‘rgan
turli tomoshalar haqida
yozadi. Unga ko‘ra xonning maxsus qiziqchisi bo‘lgan, kechki
ovqatdan so‘ng huzurida soz chalinib, qo‘shiq kuylangan,
so‘ngra masxarabozlarga gal berilgani yozilgan.
Muhammad Rahim II (Feruz)
hukmronlik qilgan davrda
(1865—1872) tomosha san’atining deyarli barcha turlari
taraqqiy etgan. Chunki, xonning o‘zi shoir, bastakor sifatida
atrofiga sozandalar,
shoirlar, hofizlar va masxarabozlarni
yig‘ib, ularga shart-sharoitlarni yaratib bergan, homiylik
qilgan. Doimiy ravishda ularning ijodidan bahramand bo‘lgan.
T.Obidovning aniqlashicha, Xorazm mahalliy
tomoshalarini bir necha guruhga ajratadi. Bular – musiqali
va musiqasiz ijroga mo‘ljallangan muqallidlar;
bir aktyor
spektakli, jamoaviy ijrodagi «Xatarli o‘yin» tomoshalaridir.
«Xatarli o‘yin» katta turkumdagi tomosha bo‘lib, turli
mavzulardagi ko‘plab tomoshalarni o‘z ichiga oladi.
Xorazm muqallidlari ikkiga ajratiladi: hayvonlar
mavzusidagi: «Tustovuq o‘yini», «Chag‘aloq», «Kaptar
o‘yini», «Ot o‘yini», «Ayiq o‘yini»; mehnat jarayonini
ifodalovchi: «Olma terish», «Chugurma tikish», «Kampir»,
«Ko‘knori» va boshqalar ijro etilgan.
XVIII asrdan to XIX asrning
ikkinchi yarmigacha kechgan
sharqona tomoshalar M.Umarov tomonidan har tomonlama
jiddiy va chuqur o‘rganilgan. Olim mazkur davrdagi tomosha
turlarini quyidagi guruhlarga shartli ravishda ajratadi:
1. Xalq dostonlarda tomoshalar bayoni haqida gapirar
ekan, bu davrda o‘zbek adabiyotining bitmas-tuganmas
chashmalaridan hisoblangan xalq og‘zaki adabiyoti –
folklor
sohasida ham xilma-xil durdonalar yaratildi: “Alpomish”
dostoni va “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi epik qissalar keng