– 120 –
– 121 –
o‘zbek, qozoq, tojik versiyalarini XVIII asrdan keyin
shakllangan, deb hisoblaydi va ozarbayjon, turkman
versiyalaridagi umumiy kompozitsiya yangi sharoitga tushib,
butunlay o‘zgarib ketganligi haqida mulohaza yuritadi
1
.
Ko‘rinib turibdiki, keltirilgan fikrlar, asosan, faraz
tariqasida aytilgan, yetarli darajada ilmiy dalillanmagan.
Ayni paytda, shoir O.Sulaymonov, shuningdek, ozarbayjon
folklorshunosi M.Seyidov umumturkiy «Go‘ro‘g‘li/
Ko‘ro‘g‘lu» genezisi yuzasidan o‘rtaga tashlagan fikrlar
bilvosita o‘zbek «Go‘ro‘g‘li»siga ham tegishlidir. Ya’ni
O.Sulaymonov Go‘ro‘g‘li so‘zini «Quyosh o‘g‘li» deb talqin
etadi va bu obrazni qadim Misrdagi quyosh o‘g‘li (Gor)
haqidagi miflar bilan bir o‘zakdan ungan deb ko‘rsatadi
2
.
M.Seyidov esa Go‘ro‘g‘li nomini «tog‘ o‘g‘li» deb talqin
qilib, bu obraz «olov» va «quyosh» bilan ham bog‘liq, bevosita
o‘lib tiriluvchi tabiat haqidagi miflar asosida shakllangan,
deb yozadi
3
va Go‘ro‘g‘li obrazi eramizdan avvalgi IV yuz
yilliklarda vujudga kelib, eramizning XVI–XVII asrlarida
yanada kuchaygan, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi
4
.
T. Mirzayev keyinchalik «Hikoyati Go‘ro‘g‘li sulton»
kitobida «Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlarida tasvirlangan hayot
tarzi bu hashamatli epos «Kitobi dada Qo‘rqut» va «Alpomish»
dostonlaridan keyin XI – XII asrlarda O‘rta Osiyoda yaratildi,
degan qarashni olg‘a surishga imkon beradi»
5
deb yozgan.
Sh.Turdimov esa «Go‘ro‘g‘li» dostonining yadrosi, syujeti
1
Короглы Х.Г. Трансформация заимствованного сюжета // Фольклор:
поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – С. 106 – 125.
2
Сулейменов О.О., Кажибеков Е.З. Тюркология: вчера, сегодня, завтра //
Советская тюркология. – Баку, 1989. №6. – С.104.
3
Cejидов M. Aзэрбаjчан мифик тэфэккурунун гаjнагларi. – Бакi: Jэзiчi, 1983.
– Б.245-321.
4
Cejидов M. Aзэрбаjчан халгiнiн соjкокуну душунэрэкэн – Бакi: Jэзiчi, 1989.
– С.320.
5
Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – Tosh-
kent: Fan, 2011.
– 121 –
va obrazlar tizimining mifologik hamda tarixiy asoslari
qadim-qadimdan Sirdaryo va Amudaryo bo‘ylari, Orol
dengizi atroflari, Turkiston kengliklarida yashab kelgan
ajdodlarimizning tasavvurlari, dunyoqarashlariga bog‘liq
sak, massaget va o‘g‘iz epik an’analari asosida eradan avvalgi
ming yilliklarda yaratilib, bosqichma bosqich sayqal topib,
to‘liq badiiy-estetik sathga o‘tdi. Arxaik eposning navbatdagi
talqinlaridan bir shoxobchasi Markaziy Osiyodan Kavkaz va
Kichik Osiyoga ko‘chgan o‘g‘iz qabilalari bilan u hududlarga
ham tarqaldi, yangilandi. So‘nggi talqinlar o‘zaro madaniy-
adabiy aloqalar natijasida Markaziy Osiyo versiyalariga ham
ma’lum ta’sirini o‘tkazdi. O‘zbek «Go‘ro‘g‘li» dostonining
qahramon tug‘ilishi tabiiy homila talqinini olgan versiyalarda
bu holat aniq sezilsa-da, tug‘ilish g‘ayritabiiy homila talqinini
olgan versiyalar qadimiy o‘zanda rivojlanib, ta’sirlardan
xoli qoldi. Ushbu versiyalarda saqlangan qadimiy motiv va
unsurlar doston genezisini aniqlashda tayanch omillar bo‘ladi.
Doston syujeti asosida turuvchi mif dastlab tabiat hodisalarini
izohlab, Go‘ro‘g‘li tabiat qudratining timsoli sifatida namoyon
bo‘lgan, keyinchalik syujet voqelik epik sathga ko‘chgach,
u endi epik qahramonga aylangan»
1
, deb ko‘rsatadi. Epos
syujeti va yetakchi obrazlar talqinini xalqimiz orasida keng
tarqalgan, bugungi kunda ham amal qilayotgan marosim-
bayramlardagi quyosh turkum miflariga qiyosan o‘rganib o‘z
fikrini asoslaydi.
Baxshi-shoirlar orasida «Go‘ro‘g‘li qirq doston», deb
yuritish keng tarqalgan. Lekin dostonlar sonini yetmish ikkita,
hatto yuz yigirma doston sifatida ko‘rsatish ham bor.
Epik an’anaga ko‘ra, Go‘ro‘g‘li – 120 yoshga kiradi,
asosiy variantga ko‘ra, u o‘lmaydi, balki afsonaviy Suldo‘zi
1
Turdimov Sh. Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlar. – Tosh-
kent: Fan, 2011.
|