– 176 –
– 177 –
3. Termalar va ularning o‘ziga xos xususiyati.
Xalq
og‘zaki ijodida qo‘shiq va doston o‘rtasida vujudga kelgan bir
janr bor. Unda qo‘shiqdagi lirik ifoda, ayni paytda epik bayon
qilish xususiyati uyg‘un namoyon bo‘ladi. Bunday asarlarga
xalq terma deb nom bergan. So‘zning lug‘aviy ma’nosi
ko‘pdan terib olingan, ajratib saralangan tushunchalarini
beradi. O‘zbek folklorining yirik tadqiqotchisi, filologiya
fanlari doktori, professor To‘ra Mirzayev termalar janriga
shunday ta’rif beradi: «Pand-nasihat, odob-axloq, soz va
so‘z haqida yaratilgan, ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar,
shaxs va jonivorlarning ta’rifi va tanqidiga bag‘ishlangan,
baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200,
ba’zan undan ham ortiq misralargacha bo‘lgan lirik, liro-epik
she’rlarga terma deyiladi»
1
.
Ta’rifda diqqatni jalb qiluvchi bir nechta fikriy nuqtalar
bor. Avvalo, termalar mavzu jihatdan, ko‘pincha, pedagogik
ahamiyatni nazarda tutgan hayotiy lavhalar bayonidan iborat
bo‘ladi. Ikkinchidan, ularda yozma mumtoz adabiyotdagi
qasida vazifasi bajariladi. Ya’ni ayrim shaxslar, do‘mbira,
ot yoki yana nimalargadir she’r-maqtovlar bag‘ishlanadi.
Uchinchidan, termalar lirik parchalardan tashkil topishi
mumkin. Demak, bunday termalarda ijrochining bosh
maqsadi his, tuyg‘u, ichki kechinmalar ifodasiga qaratiladi.
To‘rtinchidan, liro-epik she’rlardan iborat bo‘lganda, voqealar
bayoni his-tuyg‘u vositasida aks etadi. Va, nihoyat, hajmi 10-
12 va 150-200 misra atrofida, ya’ni ijrochi baxshining xohishi
bilan belgilanadi.
Filologiya fanlari doktori, professor Abiyr Musaqulov esa
xalq termalarining estetik ahamiyatiga diqqat qilib shunday
deydi: «Termalar o‘zbek folklori estetikasini o‘rganish uchun
g‘oyat muhim manbadir. Go‘zallik va xunuklik, baxt va
1
Mirzayev T. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. – T.: O‘qituvchi, 1990. – B. 169.
– 177 –
baxtsizli
k haqidagi termalar fikrimizga dalil bo‘la oladi»
1
.
Mazkur mulohaza muallifi termalarning xalq ommasi orasidagi
haqiqiy insoniy fazilatlarni targ‘ib qilish quroli ekanini
alohida ta’kidlamoqda. So‘z san’atining bosh vazifasi ham
aynan insonga go‘zallik va xunuklik vositasida uning qalbiga
yo‘l topish orqali ruhiy ta’sir o‘tkazishdir. Termalarning janr
xususiyatlari ana shu tushunchalar orqali namoyon bo‘ladi.
Professor Hodi Zarifov bergan ma’lumotlarga qaraganda,
Jumanbulbul o‘g‘li Ergashni maktabdor O‘tamurodning qizi
Ziynatoyga uylantirganlar. Ammo baxshi yashaydigan hudud
an’anasiga ko‘ra kelin to‘ydan keyinoq kuyovnikiga kelmas
ekan. Uning kuyovnikiga kelishi uchun yana bir to‘y o‘tkazish
odati bor ekan. Afsuski, birinchi to‘ydan keyin Jumanbulbul
vafot etadi. Ergashning esa keyingi to‘yga mablag‘i bo‘lmaydi.
Otasidan qolgan arzimas bor-yo‘q narsalarni qarz evaziga
olib ketishadi:
Bo‘lib-bo‘lib olib ketdi haqini,
Biz bilmaymiz haqi bor yo yo‘g‘ini,
Zoti yo olismi, bizga yaqini,
Bariga haq berib turgan kunlarim.
Ergash hayotida juda murakkab tanqis holat ro‘y beradi:
Xotin qoldi otasining uyida,
Men bilmayman ne gaplar bor o‘yida,
Ko‘p va’dalar bo‘lgan edi to‘yida
Uyalib, borolmay yurgan kunlarim.
Shunday qilib, vaqtida jonkuyar insonlar harakati bilan
yozib olingan termalar yordamida baxshi hayotidagi o‘ta sirli
va betakror hodisalar haqida ma’lumot olamiz.
1
Musaqulov A. O‘zbek folklori ocherklari. I tom. – T.: Fan, 1988. – B. 269.
|