Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

so‘z; misra; to‘rtlik
takrorlanib keladi. Bular an’anaviy 
naqarotlar. Bu naqarotlar turli xil qo‘shiqlarda uchrashi 
mumkin. To‘g‘rirog‘i, bu yerda ohangni ushlab turuvchi 
naqarotlar qoladi, faqat matn o‘zgaraveradi. Har qanday matn 
ushbu naqarot ohangiga moslashadi. Takrorlarda matn bilan 
chambarchas bog‘liqlik ko‘zga tashlansa, naqarotda mazmun 
bilan bog‘liqlik sezilmaydi. Bu o‘rinda ohang muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Bulardan tashqari, faqat ayrim qo‘shiqlarning o‘zigagina 
xos bo‘lgan ma’lum tovush (Ha, hu) va misra takrorlanib 
kelish holatlari borki, ularni noan’anaviy naqarotlar sifatida 
baholash mumkin.
1
Qo‘shiqning kuyga munosabatiga
kelsak, hamma, 
hatto motam qo‘shiqlarida ham musiqiy ohang mavjud, 
biroq motam marosim qo‘shiqlari biror-bir musiqiy asbob 
jo‘rligida kuylanmaydi. Motam marosimi va ayrim mavsum 
marosim qo‘shiqlarini inobatga olmaganda hamma holat-
larda qo‘shiqlarga biror musiqa asbobida kuy chalinishi 
mumkin. Shunga ko‘ra qo‘shiqlarni: 
1. soz bilan ijro 
etiladigan qo‘shiqlar; 2. hech qanday sozsiz ijro etiladigan 
qo‘shiqlarga
bo‘lish mumkin. 
Hozirgi jonli jarayonda o‘zbek qo‘shiqlari doira, do‘mbira, 
dutor, bulomon, tor va hokazo musiqa asboblari jo‘rligida ijro 
etiladi. Qanday musiqa asbobi tanlanishi qo‘shiq mazmuni va 
ijro etilayotgan vaziyatdan kelib chiqiladi. 
1
Arxiv materiallari. Aytuvchi Bibisora momo. Qashqadaryo viloyati, Nishon tu-
mani.
2. 
Fuad Ko‘pruli “dala” so‘zini “dalamak“, “dalanmak“, “dalaşmak” so‘zlari bi
-
lan qiyoslab, quyidagi naqarot ekanini urg‘ulaydi. Qarang: 
Fuad Köprülü. Edebiyat 
araştı
rmalar
ı. – Istanbul: Ötüken, 1989. – S. 114.

---

– 171 –
Qo‘shiq va raqs haqida so‘z ketar ekan, ularning hamma 
davrlarda kuy bilan uyg‘unlikda qaralganligining guvohi 
bo‘lamiz. Fuod Ko‘pruli turklarning adabiy qarashlari diniy 
tasavvurlar hamda raqs va musiqa bilan birgalikda taraqqiy 
etganini yozadi. «Chig‘atoy lug‘ati»da qo‘shiq «raqs havosiga 
bog‘langan kuy» tarzda kelgani aytiladi.
Qo‘shiqlarning raqsga munosabatiga kelsak, hech bir 
qo‘shiq yo‘qki, unda harakat bo‘lmasin. Yig‘i-yo‘qlov, 
motam qo‘shiqlarida ham garchand harakatlar raqs deb 
atalmasa-da, raqs elementlarni o‘zida to‘la saqlab qolgan. 
Birgina misol, motam marosimida azador o‘zining yuzlarini 
timdalab, sadr tushishi bu motam marosimidagi raqsning eng 
qadimiy ko‘rinishlaridan biridir. 
Qo‘shiq va raqsning eng mukammal uyg‘unligini biz 
«Beshqarsak» qo‘shiqlari va o‘yinida ko‘rishimiz mumkin. 
Bu o‘yinni o‘rgangan san’atshunos olim Muhsin Qodirov 
uni o‘zbek xalq san’atining qadimiy ko‘rinishlaridan biridir 
deydi.
1
Bu o‘yinda qarsak va qo‘shiq qaytariqlari alohida 
ahamiyatga ega. Raqqoslar doira shaklini yasab qarsak 
ohangiga mos harakatlar qilishadi. Qarsakning turlari ko‘p: 
mayda qarsak, yakka qarsak, qo‘sh qarsak va hokazo. Cholg‘u 
asbobi vazifasini ko‘pincha qarsaklar bajaradi. Biroq bu 
qo‘shiq kuysiz ijro etiladi degani emas. Qarsak ham, kuy ham, 
naqarotlar ham eng mukammal uyg‘unlik kasb etadi. O‘rtada 
raqqos turli harakatlar bilan raqs tushadi, davradagilar qarsak 
chalib, kuyga mos qo‘shiq ijro etishadi. Qarsak o‘yinlarida 
naqarotlar muhim ahamiyatga ega.
Hoy bola-bola, yor-yor, 
Omon bola yor-yor.
Hay-hu, ho-ho-ho.
1
Qodirov M. O‘zbek an’anaviy teatri. – Toshkent: Milliy kutubxona, 2010. –B.315. 

---