Алманийада йашайан щямвятянимиз, Азярбайъанй азычылар Бирлийинин цзвц, амеа м

* * *
89a

1 Ey pəri, sənsiz pərişanəm ruzigarəm doğrusu,

Sən gedəndin bərlü bisəbrü qərarəm doğrusu.
2 Yüz qəmim bardur, vəli bir qəmgüsarım yoxdurur,

Bidilü bidilbərü biqəmgüsarəm doğrusu.

3 Naseha, görsən məni rüsva, məlamət qılma kim,

Tilbəlik çağımdırü biixtiyarəm doğrusu.

89b

4 Zərvərəq birlə bəzənmiş yüzüni gördüm bu gün,

Vermədim janü yüzündin şərmsarəm doğrusu.
5 Mey gətür, saqi, məni qurtar nəmazü rövzədin

Kim, mən ol zöhdü riyadin tövbəkarəm doğrusu.

6 Ölmüşəm hijrində, jana, vəsl ilən jan ver mana

Kim, məni-bidil sana jan birlə yarəm doğrusu.

7 Xəlq deyir kim, Kişvəri bir fasiqi-məhrumdur,

Hər nə kim derlər mana, yüz anjə barəm doğrusu.

* * *

89b

1 Xanı sən, ey çarəsiz, dərdi-dilimnin çarəsi,

Janım aramı, könül məqsudi, bağrım parəsi.

90 a

2 Tazə qıldım sən gedəndin bərlü dırnağım bilə,

Bitmiş ikən köksüm üzrə tiği-hijran yarəsi.
3 Gözlərim hər birisi bir daği-həsrətdir mənim

Kim, qırağı açılıb düşmaydır anın qarəsi.

4 Vəh ki, mən divanənin əhvali şərhin bilmədi,

Ol pəri kim, bolmuşam ansız jəhan avarəsi.

5 Ey ki, dersin qurtulay bir gün bəlayi-eşqdin,

Bir bəladır bu ki, jan verməkdir anın çarəsi.

6 Kirpigindir xar, könlün xarə, ey baği-behişt,

Yoxdurur baği-behiştin gərçi xarü xarəsi.

90b

Xəstəxatir Kişvəri tək nejə qılsün tərki-mey,

Hər kimin kim, var sənin tək dilbəri-meyxarəsi.^
* * *
90b

1 Ey qəmindin eşq ili bixanü biman barjəsi,

Surəti-divar tək yüzünğə heyran barjəsi.
2 Əqlü huşü səbrü aramü zirədməndin bitər,

Sizni görgəj boldular bisəbrü saman barjəsi.

3 Arizin çahi-zənəxdanın, dodağın, ğəbğəbin.

Hər biri bir çeşmeyi-dür, abi-heyvan barjəsi.

* * *

91 a

Müəmmalar

[?]

1 Qıya baxışla janım aləsidir,

Yenə ol qaşı yayının dəlisidir.

Məhəmməd

2 Ol gün ki, səninlən içəmən badeyi-gülgun,

Məhşər kimi sərməd bolisi dövlətim ol gün.
İsmayıl

3 Kakilinğə qarşu boldu sünbülün yüzi qara,

Şəm'inin başı töküldi həsrətindin il ara.
[…]

4 Çeşmi-tər birlə mənəm ol şəm'inin pərvanəsi,

Dərdi-dil birlə könüldür eşq otindin yanəsi.^

QEYDLƏR VƏ İZAHLAR
1.Bu xüsusda bax: Oğuzda (Türkmənha). Tərcümə: Anadərdi Ünsüri. Naşir: Hacı Təlayi. Günbədi-Qabus. Ça­pe-əvvəl. 1380, s.223.

* Sultan Yəqubun qüdrətli bir şair və eyni zamanda ma­hir bir xəttat olduğunu tarixi mənbələr qeyd etmişdir. Türk və fars dillərində şeirlər yazan Sultan Yəquba həsr edilən bir çox anadilli əsərlərin meydana çıxması onun türk (Azərbaycan) dilinə diqqət və əhəmiyyət verməsilə əla­qədardır. İstanbulun Topqapı sarayı muzeyində qo­runan Sultan Yəqubun iki mürəqqəsi mədəniyyətpərvər sultanın Azərbaycan və eləcə də ümumiran ədəbiyyat və incəsənətinin inkişafındakı rolunu əks etdirir. Bu barədə bax:

Yaşio Fusa Sekey: Asare-xoşnəvisi dər do mürəqqeyi – Sultan Yəqub. Nameye-baharistan. Cilde 11-12. Tehran. Mərkəze-İsnade-Məclise-Şuraye-İslam. 1385. s. 75-172.

2. Cahanşahın azərbaycanca yazdığı şeirlər 1966-cı ildə lətif Hüseynzadənin tərtibi ilə Bakıda nəşr edilmişdir. 1989-cu ildə Əbülfəz Rəhimov şairin qəzəl və rübailərini ərəb əlifbası ilə Bakıda çap etdirmişdir. H.1380–m.2002-ci ildə Cahanşahın divanı Firüz Rifahi Ələmdari tərəfin­dən nəfis surətdə çap edilmişdir. Şairin farsca və azər­bay­canca əsərlərini ehtiva edən bu divan Tehran Uni­ver­sitetinin Mərkəzi Kitabxanasında saxlanan əlyazma nüs­xə­si [№8198] əsasında tərtib edilibdir.

3. Əmir Əfsəhəddin Hidayətin türkcə divanının bir neçə əlyazma nüsxəsi Britaniya, Türkiyə və İran kitabxa­na­larında saxlanılır. Vladimir Minorski və Əbdülqadir Qa­ra­xanın bu xüsusda yazdıqları məqalələr xüsusilə diqqə­tə­layiqdir. Bax: Prof. Dr. Abdulkadir Karahan. Eski Türk Ede­biyatı incelemeleri. (Kitab). İstanbul: Edebiyat Fakül­tesi Neşri, 1980, s. 249-255.

V.Minorsky. The Chester Beatty Library, a catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures. Dublin, 1958. p.1,ms 401.

4. Əhmədi Təbrizinin «Əsrarnamə» əsərinin Bakı əl­yaz­ma nüsxəsinin fotofaksimilesi 1964-cü ildə Cahangir Qəhrəmanov tərəfindən nəşr etdirilmişdir. Kitaba əsərin sözlüyü əlavə edilmirdir. 1977-ci ildə Azərbaycanın dilçi alimi Şaməddin Xəlilovun «Əsrarnamənin dili» adlı elmi monoqrafiyasını Azərbaycan Elmlər Akademiyasının nəş­riyyatı çapdan buraxmışdır.

5. Dədə Ömər Rövləni barədə bax:

Musayeva Azadə. Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar. Bakı: Nurlan, 2004; Həmin kitabın II cildi-elmi tənqidi mətn.

6,7. Şeyx İbrahim Gülşəni və Sururinin tərcümeyi-hal­ları və şeirlərindən nümunələr Azərbaysan Klassik Ədə­biyyatı Kitabxanası antologiyasının 3-cü cildində veril­Miş­dir. Antologiya 1984-cü ildə çap edilmişdir.

8. Xətai Təbrizinin Sultan Yəquba həsr etdiyi «Yusif və Züleyxa» əsərinin əlyazma nüsxəsi AMEA M.Fuzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunur [M-185].

9.Xəlili barədə bax:

Hüseyni Məhəmmədəli. Ədəbiyyat tariximizdən səhi­fə­lər. Bakı: Nurlan, 2004. s. 55-54. Daha ətraflı məlumat üçün:

Musayeva Azadə. XV-XVI əsrlər Azərbaycan müha­ci­rət ədəbiyyatı və Xəlili «Firqətnamə»si. Bakı: Elm, 2007.

10. Həbibinin əsərləri Əzizağa Məmmədov tərəfindən 1980-ci ildə çap etdirilmişdir.

11. Hikmət İsmayıl. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild. Bakı: Azərnəşr, 1928. s.286-290.

12. Həmin əsər. S. 286.

13. Araslı Həmid. Füzuli sələflərindən Kişvəri / Ədə­biy­yat məcməsi. II cidd. Bakı: 1946. s.305-308.

14.Qəhrəmanov Cahangir. Kişvərinin bir əlyazma di­va­nı haqqında/Əlyazmalar xəzinəsində. Cild 4. Bakı: Elm, 1976. s.46-52.

15. Eyvazova Roza. Kişvəri divanının dili (Morfoloji xü­susiyyətlər) Bakı: Elm, 1983.

16. Qəhrəmanov Cahangir. Kişvəri əsərləri. Bakı: Ya­zıçı, 1984.

17. Yenə orada s.4.

18. Münzəvi Əhməd. Fehristi-nüsxəhaye-xəttiye-farsi. Cild 3. Tehran: Müəssiseye-Fərhəngi. 1350. s.2491-2492.

19. Təbatəbayi Bəhbəhani, Seyyid Məhəmməd. Feh­riste-müxtəsəre-nüsxəhaye-xəttiye-kitabxaneye-Məclise-Şurəviye-İslami, Kitabxane, muze və …. Tehran: Məclis, 1386/2007. s.374.

* Yeri gəlmişkən, bu qiymətli və nəfis kataloqu ün­vanıma göndərən möhtərəm alim, doktor Seyyid Məhəm­məd Təbatəbayi cənablarına öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

20. Məsalisün-nəfais. Berlin nüsxəsi. 107 vərəqdən ibarət bu nüsxəni h.982-ci ildə (m.1574) məşhur xəttat Müzəffər Əli kitabət etmişdir. Der Staatsbibliothek prenBischer /[Diez a.8⁰.100]. Kulturbesitz zu Berlin.

21.Əmir Əlişir Nəvai. Məcalisün-Nəfais. Be təshih və müqəddime Əli Əsğər Hikmət. Tehran: Çape-banke-Melli, 1323.

* Təxminən eyni zamanda, yəni h. 927-ci ildə (m. 1521) Fəxri Hərəvi Heratda, Həkim Şah Məhəmməd Qəz­vini İstandulda «Məcalisün-Nəfais»i müxtəlif əlavə­lər­lə fars dilnə tərcümə etmişlər. Əli Əsgər Həkim həmin iki tərcümə əsərini çap üçün bir cilddə tərtib etmişdir.

22. Bəyani Mehdi. Əhval və asare-xoşnevisan. Cild 1-2. Çape 2. Tehran: Elmi, 1362/1985. s.588.

23. Azərbaycanın məşhur alimi Hacı Mirzə Cəfər Sul­tan Əlqərainin vəfatından sonra onun zəngin şəxsi əlyaz­ma və nadir çap nüsxələri fondu İran Parlamenti Kitab­xanası tərəfindən satın alınmışdır. Mərhum alimin təfək­kürünə tam zidd olan bu kimi təşəbbüs olduqca təəssüf doğurucudur. Milli şüura, milli qeyrətə malik olan Sultan Əlqərayi belə bir nəcib əqidə və məntiqin sahidi idi: «Azərbaycanın maddi və mənəvi sərvəti Azərbaycanda saxlanmalı, qorunmalıdır». O bu fikri həmişə vurğula­mış­dır. Bu barədə daha ətraflı məlumat üçün bax:

Sədr Ələşrafi, Seyyid Rzaəddin. Dər sugi-dai və usta­dəm Mirzə Cəfər/ Yadnameye-Mirzə Cəfər Sultan Əlqə­rai. Gerd arərdəndeqan: Doktor Rəhimlu, Dotkor Bəra­dəra­ne Şükuhi və… Təbriz: Daneşaqahe-Təbriz. 1370. s.66-96.

24. Sam Mirzə Səfəvi. Təzkireye-Töhfeye-Sami. Təs­hih və müqəddimə: Rüknəddin Humayunfər. Tehran: Elmi, Tarix (?). s. 275-276.

25. Tərbiyət Məhəmmədəli. Daneşməndane-Azərbay­can. Tehran, 1314.

26. Həmid Araslının 1946-cı ildə çap etdirdiyi «Füzuli sələflərindən Kişvəri» adlı məqaləsini əldə edə bilmə­diyimizdən alimin Kişvəri ilə bağlı fikirlərini onun «Böyük Azərbaycan şairi Füzuli» kitabından öyrəndik. Bax:

Araslı Həmid. Böyük Azərbaycan şairi Fuzuli. Bakı: Uşaq və Gənclər Nəşriyyatı, 1958. s.52-56.

27. 2003-cü ildə Nizami Qunəvi əsərlərinin müəyyən hissəsi Nizami Gəncəvi adına çıxılaraq Tehranın «Əndi­şeyi-no» nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Bu barədə tənqidi mülahizələrim üçün bax: Huseyni Məhəmmədəli. Nizami Gəncəvi adına çıxılan bir əlyazma haqqında. «Ədə­biyyat qəzeti», Bakı 12 mart, 2004; Hüseyni Mə­həmmədəli. Nizami Qunəvi, ya Nizami Gəncəvi. Tər­cümə: Behruz Mütəllibzadə. Məcəlleye-Gave. Alman. Münix. Sale-çehelo çəharom. Şomare 120. Zemestan. 1386/Janvye 2008. s.77.

28. Təqiəddin Kaşani. Xülasətül-əşar Zübdətül-əfkar. Təlif tarixi: 917-1016/1567-1607. Əlyazma. Berlin [Sprenger 321]. Vərəq 373b-374a.

* Təəssüf ki, bu nəhəng təzkirənin bu nüsxəsində şair­lərin şeirlərindən nümunə verilməmişdir.

29. Münzəvi Əhməd. Fehriste-nüsxəhaye-xəttiye-far­si. Həmin, s.2491-2492.

30.Təzkirətül-osmani. Təlif: Mirzə əfəndi (?). h.957 (m.1550). Dər zikre-Şah İsmail Səfəvi və şüəra və üləma və vüzəra və məşahere-zəman-vey. Nüsxə: Fehriste ki­tab­xane Əlxidiv Əlmisriyyə. S.501. (Təzkirenəvisiye-farsi dər Hind və Pakistan. Niqareş: Doktor Seyyid Əlirza Nəqəvi. Tehran: Elmi, 1343/1964. s.770).

31. Qazi Əhməd Quminin bu əsərindən bir nüsxənin Moskvada olması barədə məlumatımız vardır. Hansı ki­tab­xanada saxlandığını dəqiq bilmirik.

32. «Yovmən əbusən qəmtərirən» - «Çox pis və çətin gün». Burada Kişvəri öz vəziyyətini Quranda təsvir edi­lən qiyamət gününə oxşadır. Bax: «Əlinsan», yaxud «Əd­dəhr». 76-cı surə, 10-cü ayə.

33. Kişvəri əsərləri. Göstərilən mənbə(16). s.136-137.

34.Əbdülcəmil bin Məhəmməd Rza Ənnəsiri Tusi. Türkcə-farsca lüğət. Əlyazma. Tehran mərkəzi Kitab­xa­nası. № 8336.

* XVII əsrə aid olan bu qiymətli əsər II Şah Abbasın tapşırığı ilə yazılmışdır.

35. Şeyx Süleyman əfəndi. Lüğəte-çığatay və türkiye-osmani. Cilde-əvvəl. İstanbul: Mehran. 1298/1880.

FAKSİMİLE

M Ü N D Ə R İ C A T

Kişvərinin türkcə əsərləri 3

Divan 17
Qeydlər və izahlar 47
Fotofaksimile 52

1 Бу мягаля илк дяфя «Ядябиййат гязети»нин 12 октйабр – 10 но­йабр 2009-ъу ил тарихли нюмрясиндя дяръ едилибдир. Тяяс­сцф ки, йазы чап едиляркян мцяййян сящвляря йол верилмишдир. Бурада щямин сящвляр йенидян нязярдян ке­чириляряк арадан галдырыл­мышдыр.

 1а. Тоьланмаг: Ятрафыны сармаг, ящатя етмяк

2а. Яндаг: Юйля, о мяртябядя, о дяряжядя.

2б. Пяркаля: парча, щисся. Бурада жийяр парасы.

3а. Кюймцш: йанмыш.

4б. Бурада щярф позулмушдур. Мян «рустайи тяк» кими охудум.

2а.Даьи-дахи.

2б.Йерка: йеря.

6б. Тилбя: дяли, диваня.

5а. Ал: гырмызы/ Ала: гарышыг рянэли /Ирмяк: чатмаг, говуш­маг, йетишмяк. Бейтин мязмуну:?

6а. Лямйязял: завалсыз, жавидан, Щягг-таала.

7б. Бу дуаны онун щаггында ижабят ет, ей Мцстяжиб (Аллащ).

3а. Тилбя: дяли, диваня. Чизэинцр: фырланыр, доланыр.

«Йетди бикяслийим ол гайятя ким, чеврямдя

Кимся йох чизэиня эирдаби-бяладян гейри».

Фцзули

4а. Жулидя: ъулидя, ашуфтя, пяришан.

5а. Кюп: чох.

2а. Пяркаля: щисся, пара, тикя.

3б.Тябхаля: учуг, учуглама.

4б. Бярдаь: бардаь, бардаг, пийаля. Ещтимал ки, сюзцн бу жцр йазылышы йерли лящсянин тясириндяндир.

 4б. Бирцнги: яввялки.

2а. Даньа: эцндцз.

2б. Муйеям: наляйям.

7а. Тартай: чякмяк, бадя чякмяк: бадя ичмяк.

1а. Сагынырдым: щесаб едирдим, санырдым.

5а. Гонэил: «гонмаг» сюзцндяндир. Енмяк, нцзул етмяк, гонаг олмаг демякдир.

1а. Бир сюз позулмушдур. Дузаг: дцзаь, тяля, дам/ 1б. Дузаь: ики заь, ики гарьа.

3а.Ешиэиндя: астанында, гапыда/ 3б. Гаплан: пялянэ.

4а. Яйаь: бадя.

5а. Ляли-нушинья (Бакы нцсхяси: М-27)/Руммани: нар кими (рянэи нязярдя тутулур).

5б. [Дцрри-эушуньа чякяр ляли-Бядяхшани гулаг] (Бакы нцс­хяси: М-27).

6б. «Ма яла яррясул иллял-бялаь». «Ялмаидя» сурясиндяндир, айя 99: «Рясулун (рейьямбярин) бойнунда сюзцмцзц чатдыр­магдан башга вязифяси йохдур»).

7. Бакы нцсхяси: М-27:

«Диб имишсян. Кишвяри, чешмц чыраьын кимдцр?

Ей чыраьц чешми-мян, сянсян мана чешмц чыраь».



1б. Бир гядр эежяси вар ки, рамазан айынын 19,21 вя йа 23-дядир. Бир дя бярат эежяси вар ки, шабан айынын он бешиня кечян эежяйя дцшцр.

5б. Даьи: дахи, дяхи / Инфиалын: утанмаьын.

2а. Эюзэя:? / Бай: варлы, сярвятли.

3б. Дал: ?

4а. Сачы гядр: Сачы гядр эежясиня бянзятмишдир.

5а. Ябряш: рянэиня эюря ат нювц. Хал-хал атлара дейилир.

6а. Бели нал: ?

7б. Бир нечя сюз позулмушдур.

3а. Тювг: топуг.

5б. «Ня галды оьрудан, апарды ряммал». Мясялдир:

«Оьрудан галаны ряммал (фалчы) апарар».

2а. Тцтцн: тцстц/ Вцсагимдин: отаьымдан.

2б. Кюймаг: йанмаг.

6а. Мцтяввяс: товуз ганады, тцкц кими эюй рянэли.

 3а. Ирмяз, имас: эейил.

1^ 2б. Сявяр: сорар, сорушар.

1а. Ялкидин: ялиндян.^



1а. Тим-тим: дамла-дамла, гятря-гятря.

1б. Лав-лав: аловлу, шюляли.

5а. Юйлиб:? / Чырмашмаг: долашмаг.

5б. Ипар, ибар: янбяр, мцшк.

4а. Сцрмя: говма.

4б. Ачыльаж, ачыльач: ачыларкян.

2б. Кящл: сцрмя.

3б. Имяз: дейил / Бузаьы: бузову.

6б. Йудайдырмян: мян ударам / Яйаьымдин: бадяндян

1.«Пяришан рузиэарым бир пяривяш йардин айру,

Эцнцм дцн тяк гарадур бир мящи-рцхсардин айру»

Бакы нцсхяси: М-27.

Дцн: эежя.

 4б. Больусу: айрысы/ Баржа, барча: щамы.

2б. Айрухси: башга.

3б. Аьу: зящяр.

 7а. Илкитцр: щцркцдцр.

1а. Ешиэиндя: астанында, гапында / Мцьбечя: мейханядя йашайан, йахуд гуллуг едян

оьлан.

5а. Дусткани: мяшугла шяраб ичмя, дост цчцн мяжлисдян шяраб эюндярмя, юз шяраб пийалясини доста тяклиф етмя.

 3б. Бакы нцсхясиндя «Ким гыраьы ачылыб дцшмайды анын гаряси».

1а. Биханц ман: авара, рцсвай / Баржя: щамы, щамысы.

2б. Сярмяд: ябяди.