And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

edərik..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Yəni

səndən, sənin xaricində bir şey istəmirik. Qarşılıq və əvəz gözləməsiylə sənə ibadət etmirik. Sənin mövqesinə bağlı məlumatdan

məhrum olan cahillər kimi qulluq təqdim etmirik."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, yuxarıda "ibadətin, ibadət anında hazır

ol/tapılmağı və səmimiyyəti tələb etdiyini, bununsa qarşılıq gözləməsinə

tərs düşdüyünü" ifadə etdiyimiz şərhimizə istiqamətli bir

işarə ehtiva edir.

Tuhaf'ul-Ukul adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi izah edilər:

"İdrak ilə deyil, sifət ilə ibadət etdiyini irəli sürən adam, gaip

olan (hazır olmayan) bir şeyə yönəlmiş olar. Sifətə və mevsufa

birlikdə ibadət etdiyini irəli sürən adam tövhid inancına tərs düşmüş

olar. Çünki sifət mevsuftan ayrı bir şeydir. Mevsufu sifətə izafə etdiyini

irəli sürən adam, böyüyü kiçiltmiş olar. Allahı ONun şanına

yaraşar şəkildə təyin edə bilmədilər..." [s. 242, Nəcəf Nəşr/təzyiqi]

"Bizi doğru yola hidayət et/ət." ifadəsiylə əlaqədar olaraq əl-Meani

adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Yəni,

bizi sənin sevginə çatdıracaq, sənin cənnətinə qovuşduracaq,

öz heva və həvəsimizə uyğun gəlib də pozulmamıza ya da öz fikirlərimizə

görə hərəkət edib də həlak olmamıza mane olacaq

yolda təmkinli olmağa çatdır." [s. 33, h: 4]

Yenə bu ayələ əlaqədar olaraq əl-Meani adlı əsərdə İmam Əlinin

(ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Yəni, keçmiş günlərimizdə bizə

bəxş etdiyin asanlaşdırıcı dəstəyini davam etdir ki, ömürümüzün gələcəkdəki

qisimində də eyni şəkildə sənə itaət edək." [s. 33, h: 4]

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayət, hidayətə çatmış adamın hidayət istəməsi

ilə əlaqədar olaraq, əldə olan bir şeyin əldə edilməsini istəyə-

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 85

nin lazım gəldiyi şəklindəki şübhəyə verilə biləcək cavabın iki fərqli

istiqamətini ifadə edir. Birinci rəvayət, hidayətin dərəcələrinin fərqliliyinə;

ikincisi isə, bunların semantik birliyinə işarə edir.

əl-Meani adlı əsərdə İmam Əlinin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"sıratı müstakim dünyada həddindən artıqlığa qaçmayan, qüsur və səhlənkarlıqdan uzaq olub dümdüz davam edən, axirətdə isə möminləri

cənnətə aparan yoldur." [s. 33, h: 4]

Yenə eyni əsərdə İmam Əlinin (ə.s), "Özlərinə nemət

verdiklərinin yoluna" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Yəni, bizi dininə və itaətinə müvəffəq olma neməti

verdiyin kəslərin yoluna çatdır, mal və sağlamlıq neməti verdiyin

kəslərin yoluna deyil. Çünki mal və sağlamlıq neməti verdiklərin

kafir və fasiq də ola bilərlər. Uca Allah nemət verdiyi kəslər

haqqında belə buyurur: Kim Allaha və Rəsula itaət etsə,

işdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər,

sıddikler, şəhidlər və salehlərlə birlikdə olar və onlar nə gözəl

yoldaşdır!" [Nisa, 69] [s. 36, h: 9]

əlinində İmam Razılığın (ə.s), ataları kanalıyla Hz. Əlinin

(ə.s) belə buyurduğunu köçürdüyü ifadə edilər: "Rəsulullahın (s. a. a)

belə dediyini eşitdim: Allah deyir ki: Fatihə surəsini özümlə qulum

arasında paylaşdırdım. Fatihənin yarısı mənim və yarısı da qulumundur. Qulumun istədiyi özünə veriləcək. Qul,

'Bismilləhir-rahmənir-rahim' dediyi zaman, uca Allah, 'Qulum mənim

adım/addımı xatırlayaraq başladı. Buna görə onun işlərini əskiksiz olaraq

nəticələndirməm, vəziyyətini bərəkətləndirməm lazımlı oldu.' deyər.

Qul, 'Həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha özgüdür.' dediyi zaman, uca

Allah, 'Qulum məni təriflədi, əlindəki nemətlərin mənim qatımdan olduğunu və özünə yönələn bəlaların mənim lütfümlə sovulduğunu

bildi. Siz şahid olun ki, mən dünya nemətlərinə əlavə olaraq, ona axirət

nemətlərini də verəcəyə(i)m və dünya müsibətlərini başından sovduğum

kimi, axirət müsibətlərini də başından sovacağam.' deyər. Qul,

'Rəhmandır, Rəhmdir.' dediyi zaman, uca Allah, 'Qulum mənim

Rəhman və Rəhm olduğuma şahidlik etdi. Siz şahid olun ki, mən

rəhmətimdən onun payına düşən qisimi genişlədəcəyəm, ona istiqamətli

hədiyyələrimi artıracağam.' deyər. Qul, 'Din (qarşılıq) gününün sahibidir.'

dediyi zaman, uca Allah, 'Necə ki o, mənim 'din (qarşılıq)

gününün sahibi' olduğumu etiraf etdi, siz şahid olun ki, mən də hə-

86 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

sap günü onun hesabını asanlaşdıracağam, onun yaxşılıqlarını qəbul

edəcəyəm, işlədiyi pislikləri siləcəyəm.' deyər. Qul, 'Tək sənə ibadət

edərik' dediyi zaman, uca Allah, 'Qulum doğru söylədi, yalnız

mənə ibadət edir, siz şahid olun ki, bu ibadətinə qarşılıq

ona elə bir savab verəcəyə(i)m ki, mənə istiqamətli ibadətində ona tərs

düşən hər kəs, ona qibtə edəcək.' deyər. Qul, 'Və tək səndən

kömək diləyərik.' dediyi zaman, uca Allah, 'Qulum məndən kömək

istədi və mənə sığındı. Siz şahid olun ki, işində ona kömək edəcəyəm,

dara düşdüyü zamanlarda imdadına çatacağam, fəlakətlərə

uğradığı zaman əlindən tutacağam.' deyər. Qul, 'Bizi doğru yola hidayət

et/ət.' deyə surənin sonuna qədər oxuduğu zaman, uca Allah, 'İşdə

bu, qulumun haqqıdır, onun istədiyi veriləcək. Qulumun duasını

qəbul etdim və onun arzulaydıqlarını verdim. Qorxduğu şeydən

güvənə qovuşdurdum.' deyər." [s. 234, bab: 28, h: 59]

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir şərhi, Saduk əl-İlel adlı əsərində

İmam Razılıqdan (ə.s) rəvayət edər. [c. 2, s. 315, h: 1] Görüldüyü

kimi bu rəvayət, namazda oxunan Fatihə surəsini, dəfələrlə vurğuladığımız

tərzdə açıqlamaqdadır. Belə ki: Uca Allah bu surəni qulları

adına dilə gətirir. Bu surə qulluq mövqesinin və Allaha istiqamətli

tərif və ibadətin ifadəsidir. Bu halda, bu surə ibadət üçün endirilmiş

bir surədir və bu barədə Qurani Kərimdə ona bənzər bir

başqa surə yoxdur. Bunu deyərkən vurğulamaq istədiyim nöqtələr

bunlardır:

1- Bu surə başdan sona qədər, uca Allah tərəfindən dilə gətirilən

qulların sözlərindən ibarətdir. Qullar, özlərini qulluq mövqesinə

qoyub ONun Rəblik mövqesinə yönəldikləri zaman bu sözləri

ifadə etsinlər deyə.

2- Bu surə iki qisimdir; bir qisimi Allaha, bir qisimi də qula aiddir.

3- Bu surə Quranın ehtiva etdiyi məlumatları qısaca və xülasə olaraq əhatə etməkdədir.

Çünki Qurani Kərimin təməl məlumatlar və bunlara bina

edilən əxlaq, hüquq, ibadət, insanlar arası əlaqələr, siyasət, ictimai

əlaqələr, vəd və təhdidlər, hekayə və ibrət tablo/cədvəlləri ilə əlaqədar

ağıllara durğunluq verən əhatəliliyi, tamamilə tövhidə, peyğəmbərliyə,

axirətə və bunların detallı şərhinə, qulların

dünya və axirətləri üçün əlverişli olan yola çatdırılmasına dönükdür.

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 87

Görüldüyü kimi bu surə, söz mövzusu gerçəkləri öz, amma dərin mənalı

ifadələrlə ehtiva etməkdədir.

Diləsən uca Allahın Müsəlmanların namazlarında oxumalarını

əmr etdiyi bu surənin gözəlliyini, Xristianların namazlarında

oxuduqları və Matda İncilində iştirak edən bu sözlərlə müqayisə edə bilərsən:

"Ey göydəki atamız, adın müqəddəs hesab edilsin, suverenliyin reallaşsın,

göylərdə olduğu kimi yerdə də sənin iradən qüvvədə olsun.

Bizim azuqəmiz çörəyimizdir, bu gün bizə ver. Necə ki biz, bizə

qarşı cinayət törədənləri bağışlayırıq, sən də bizim günahımızı bağışla,

bizi sınağa təbii/tabe tutma, bizi pisliklərdən qoru. Amin!" [Matda

İncili: Bap: 6 : 9-13]

Səmavi olduğu və qulluq rəftarını ehtiva etdiyi iddia edilən bu sözlər

üzərində bir az dayandığımızda qarşımıza bu nəticələndirər çıxır. Birincisi:

Ataları (haşa, bununla uca Allahı nəzərdə tuturlar) göylərdədir!

Sonra, atanın haqqında adının müqəddəs hesab edilməsi, suverenliyinin

reallaşması və göylərdə olduğu kimi iradəsinin yerdə də qüvvəyə

girməsi üçün dua edilir. Lakin daha çox siyasi partiyaların

şüarlarına bənzəyən bu duanı kim qəbul edəcək?! Ardından

uca Allahdan bu günün çörəyi və bağışlamanın qarşılığı bağışlama

istənir, bir haqqı görməzlikdən gəlmə, bir başqa haqqı

görməzlikdən gəlmənin qarşılığı olaraq nəzərdə tutulur. Əgər Allah onlara

belə bir haqq verməzsə, onların nə kimi bir haqqları ola bilər ki?!

Ayrıca burada, özlərini sınamaması və pisliklərdən qurtarması

istənir. Bu isə, reallaşması mümkün olmayan bir istəkdir.

Çünki dünya imtahan yurdudur, əskikliklərin aradan qaldırılacağı

yerdir. Bu müqayisə etməyi etdikdən sonra Qərbli alimlərdən bəzi

oryantalistlerin1 və onlara uyğun gələn bəzi sözdə Müsəlman alimlərin

bu sözlərinə çaşmadan edə bilməyəcəksən: "Təməl məlumatlar mövzusunda

İslamın digər dinlərə hər hansı bir üstünlüyü yoxdur. Çünki Allahdan

gələn bütün şəriətlər tövhidə və nəfsi gözəl əxlaq və saleh

əməl ilə təmizləməyə çağırırlar. Dinlər arasındakı tək üstünlük

ictimai meyvələrinin kökləşməsindən irəli gələr." (!!)

-------

1- Yepiskop Gustaw Lebon, "İslam Mədəniyyət Tarixi"

88 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

HƏDİSLƏR İŞIĞINDA "SIRATİ MÜSTAKİM"İN ŞƏRHİ

Məhrum La Yahzuruh'ul-Fakih'te və Tefsir-ul-Ayyaşidə İmam Sadiq-

ın (ə.s), "Sıratı müstakim, Əmərilimiminin Əlidir (ə.s)." dediyi

rəvayət edilər. [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 24, h: 25]

el-Meanidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Bu

(sıratı müstakim), Allahı bilməyə gedən yoldur. Bu yolun iki istiqaməti

vardır; biri dünyada, biri də axirətdə. Dünyadakı yol, itaət edilməsi

zəruri olan imamdır. İmamı tanıyan və onun rəhbərliyində yol

alan/sahə bir kimsə axirətdəki yoldan, yəni cəhənnəm üzərində qurulan

körpüdən keçər. Onu dünya həyatında tanımayan kimsənin də,

axirətdə ayağı sürüşər və cəhənnəmə diyirlənər." [s. 32, h: 1]

Yenə əl-Meani adlı əsərdə İmam Seccadın (ə.s) belə dediyi rəvayət

edilər: "Allah ilə hücceti arasında bir hicab, hüccetini Allah'-

dan alı qoyacaq bir pərdə yoxdur. Biz Allahın qapılarıyıq. Biz doğru

yoluq. Biz Allahın məlumatının yerləriyik, ONun vəhyinin tərcüməçiləriyik, birliyinin təməl rüknləriyik və sirlərinin gizli ol/tapıldığı heybeleriz." [s. 35, h: 5]

İbni Şehraşub Veki b. Cərrahdan, o da Sevridən, o da

Süddidən, o da Esbat və Mücahiddən, o da İbni Abbasdan, "Bizi

doğru yola hidayət et/ət." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər:

"Ey qullar birliyi, belə dəyin: Bizi Məhəmməd (s. a. a) və Ehlibeytinin (ə.s) sevgisinə çatdır." [əl-Menakıb, c. 3, s. 73]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı gücləndirən bir çox rəvayət vardır. Bu cür

rəvayətlər, ayənin mənasını deyil, mısdakını, konkret nümunəsini təyin etməklə

əlaqədardır. Bu Ehlibeyt İmamlarının dilində "cery" (ümumi bir

məfhumu, konkret mısdaklarına, nümunələrinə tətbiq etmək) anlayışı

ilə ifadə edilmişdir.

Məsələn, Tefsir-ul-Ayyaşidə Fuzayl b. Yesəyərin belə dediyi rəvayət

edilər: "İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) 'Qurani Kərimdə

olan hər ayənin bir zahiri, bir də qərbi vardır. Qurandakı bütün

hərflərin bir sərhədi vardır, hər sərhədin də bir çıxış nöqtəsi vardır.' şəklindəki rəvayətdə iştirak edən 'zahir və qərbin' anlayışlarının nə anlama

gəldiyini soruşdum, mənə bu cavabı verdi: Ayənin zahiri, vəhy edilən

orijinal mətnidir; qərbi isə, bu mətnin şərhidir. Bu şərhlərin bir

qisimi keçmişdir, bir qisimi də hələ reallaşmamışdır. Ayələr

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 89

günəş və ay kimi axıb xərclər, şərhlərindən birinin zamanı gəlincə,

reallaşar..." [c. 1, s. 11, h: 5]

Bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdə bir çox rəvayət vardır. Bu, Ehlibeyt

İmamlarının izlədikləri bir üsuldur. Onlar, Qurani Kərimdə

iştirak edən bir ayəs(n)i, o barədə enməmiş olsa belə, tətbiq edilə biləcək

bir konkret nümunəyə tətbiq edərdilər. Bu üsulu, ağıl da dəstəkləməkdədir.

Çünki Quran aləmlərə yol göstərici olaraq enmişdir. İnsanlara

lazımlı olan inancı, zəruri olan əxlaqı və yerinə yetirilməsi

qaçınılmaz olan əməli öyrədər. Quranın ortaya qoyduğu nəzəri

məlumatlar, gerçəyi ifadə edərlər və yalnız bir zamana və bir vəziyyətə

xas qılınaraq qiymətləndirilə bilməzlər. Quranın dilə gətirdiyi

üstün xüsusiyyətlər və ya alçaq xasiyyətlər ya da praktik bir vəziyyətə bağlı

hökmlər, yalnız bir fərdlə və ya bir dövrlə sınırlandırılamazlar.

Çünki Quranın nəzərdə tutduğu qanuni sistem, bütün zamanları əhatə edici

universal xüsusiyyətdədir.

Ayələrin enişiylə əlaqəli faktlara (bir adam və ya bir hadisələ əlaqədar

olaraq bir və ya bir neçə ayənin enişini ardından gətirən vəziyyət və ya

hadisə) gəlincə; bir hökmü müəyyən bir hadisələ məhdudlaşdırmaq, hadisənin ortadan

qalx-masıyla hökmün qüvvədən qalxdığına ya da şəxsin

ölümüylə birlikdə ona bağlı hökmün də etibarsız olduğuna inanmaq

doğru bir tutum deyil. Çünki şərh ümumidir və ardındakı

səbəb də mütləqdir.

Bu səbəbdən mömin fərdlərdən bəziləri haqqında enən təriflərin

və başqaları haqqında enən tənqidlərin səbəbi, onların sahib ol/tapıldıqları

xüsusiyyətlərdir. Belə xüsusiyyətlər daha sonra başqa insanlar

üçün də söz mövzusu ola biləcəyi halda, bu tənqid və tərifləri endikləri

dövrlərdəki kəslərə xas etmək tutarlı bir davranış deyil.

Qurani Kərim bu nöqtəyə də diqqət çəkməkdədir: "Allah onunla,

razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar." (Maidə, 16) "O, elə bir kitabdır

ki, nə qarşısından, nə də ardından ona batil gəlməz." (Fussilət,

41-42) "O zikri biz endirdik və onun qoruyucusu da əlbəttə bizik."

(Hicr, 9)

Quran ayələrinin Ehlibeyt İmamlarına (ə.s) ya da düşmənlərinə

tətbiqi ilə əlaqədar "cery" rəvayətlərinin sayı üzləri tapmaqdadır.

Bu qısa değiniden sonra hədislər işığındakı araşdırmalarımızda, bu

növ rəvayətlərə yer verməyəcəyik. Çünki bu cür rəvayətlər məqsədimi-

90 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

zın xaricində qalar. Lakin məsələni doğrudan maraqlandıran bir xüsus

varsa ona da toxunacağıq.

Mizan Təfsiri, Dəri: 1

Bəqərə Surəsi / 1-5 ......................................................... 93 Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla 1- Əlif, Lam, Mim. 2- Bu, o kitabdır ki özündə heç şübhə yoxdur; muttakiler (pisliklərdən qorunanlar) üçün yol göstəricidir. 3- Onlar, qeybə iman edərlər, namaz qılarlar və özlərinə verdiyiniz ruzidən infak edərlər. 4- Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənlərə iman edərlər; axirətə də qəti inanarlar. 5- Onlar, Rəblərindən bir hidayət üzrədirlər və qurtuluşa çatanlar, işdə onlardır. AYƏLƏRİN ŞƏRHİ Bu surə müəyyən aralıq/dekabrlarla və dövr dövr endiyi üçün bir hədəf üzərində sıxlaşmaz. Ancaq surənin ümumisi baxımından diqqətə çarpan bir hədəfin olduğunu söyləyə bilərik. Bu hədəf istiqamətində Allaha istiqamətli qulluğun bir gərəyi olaraq qulun Allahın endirdiyi və peyğəmbərləri vasitəsilə eşitdirdiyi hər şeyə inanması, vəhylər və peyğəmbərlər arasında bir ayrım güdməməsi vurğulanmaqda, buna bağlı olaraq da kafirlər və münafiqlər danlanılmaqda, Allahın dinində ayrımçılıq icad etdikləri və peyğəmbərlər arasında ayrım güddükləri üçün Ehlikitaba mənsub birliklər qınanmaqdadır. Bu Bəqərə Surəsi / 1-5 ........................................... 95 xüsus yaxşıca vurğulandıqdan sonra da bəzi praktikaya dönük hökmlərin açıqlanmasına keçilir. Qiblə dəyişikliyi, həcc, miras və oruc hökmləri kimi. "Əlif, Lam, Mim." Bəzi surələrin girişində iştirak edən bu cür bir-birindən qopuq hərflərlə əlaqədar şərhləri inşaallah Şura surəsinin giriş qisimində edəcəyik. Ayrıca Quranın yol göstəriciliyinə və kitab olaraq nitelendirilişine də ətraflıca toxunacağıq.