2. YATIRIM ORTAMI Bir ildeki yatırım ortamını coğrafi yapı, doğal kaynaklar, bitkisel tarım ve hayvan potansiyeli, teknik ve sosyal alt yapı, sanayi ve ticaret, ilin sahip olduğu maddi kaynaklar ile beşeri potansiyeli oluşturmaktadır.
İlin ekonomik olarak gelişimi beşeri ve maddi kaynaklarının yeterliliği yanında, gelişimi etkileyen iç ve dış faktörlere de bağlıdır. Gelişme bir süreç olduğu için önceki gelişmişlik seviyesi de gelişme sürecini olumlu veya olumsuz etkileyebilmektedir.
Gelişmeyi olumsuz yönden etkileyen faktörlere ait etkilerin giderilmesi ve olumlu faktörlerden ise en fazla fayda sağlanılacak şekilde yararlanılması il yöneticilerinin, hizmet sunucularının, üreticilerin ve meslek kuruluşlarının bilgi ve bilinç seviyelerinin yüksekliğine, mevcut sosyo-ekonomik durumu ve devletin sağladığı desteklerin yeterliliğine bağlıdır. Bu açıdan yatırım ortamının iyi tahlil edilmesi, artı ve eksilerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir.
Ardahan’da yatırım yapmayı plânlayan yatırımcıları bekleyen yatırım ortamının özellikleri, avantaj ve dezavantajları başlıklar halinde bu bölümde ele alınmıştır.
Yatırım ortamı irdelenirken, coğrafi ve demografik yapıdan tarım ve sanayiye, alt yapıdan gelir seviyesine kadar yatırımları doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen mevcut durumla ilgili bütün faktörler ortaya konulmuştur.
2.1. Coğrafi Yapı
Doğu Anadolu Bölgesinin kuzey doğusunda yer alan Ardahan’ın doğusunda Ermenistan, kuzeyinde Gürcistan, batısında Artvin ve güneyinde Kars ile Erzurum bulunmaktadır.
Merkez ilçe, Çıldır, Damal, Göle ve Hanak ikinci derecede deprem kuşağında, Posof üçüncü derecede deprem kuşağındadır.
Göller dahil 4.968 km2 (Göller hariç 4.842) yüz ölçüme sahip olan Ardahan, Türkiye topraklarının yaklaşık % 0,6’sına sahip olan bir ilimizdir.
Ardahan’da merkez ilçe dahil 6 ilçe, 6 bucak ve 248 köy bulunmaktadır.
Ardahan, arazi yapısı olarak Doğu Anadolu Bölgesinin en dağlık ve engebeli arazi yapısına sahiptir.
İl genelinde Kısır Dağlarının çevresi hariç diğer dağların kuzey yamaçları sarıçam ormanları ile kaplıdır.
Posof bölgesinde ahlat, yaban eriği, böğürtlen ve kuşburnu gibi bitkilerin yanı sıra otsu bitkilerden daha çok üçgül, kekik, geven, salkım otu, sarmaşık otu gibi bitkiler yetişmektedir.
İlin kuzey kesiminde Yalnızçam Dağları (2.715 m), güney batı kesiminde Allahuekber Dağlarının uzantıları (2.919 m), kuzey doğusunda Kel Dağı (3.033 m), doğusunda Akbaba Dağı (3.026 m) ve güneyinde Kısır Dağı (3.197 m) bulunmaktadır.
İlde bulunan dağların tamamının güney yamaçları ve etekleri üç aylık yaz mevsiminde yayla olarak kullanılmaktadır. Bu yaylalar sahip oldukları zengin otlaklarla hayvancılık için elverişli bir ortam oluşturmaktadır.
İlin ovaları tarıma elverişli olup, verimli topraklardan meydana gelmiştir.
Ardahan’daki en önemli ova Ardahan ovasıdır (180km2). Ovanın ortasından Kura nehri geçmektedir. Göle ovası (150 km2 ), Hanak ve Hoçuvan ovaları ise diğer ovalardır.
İlin en büyük akarsuyu Kura (Kur) Irmağıdır. Diğer akarsuları ise Hanak suyu, Kayınlık Deresi, Posof Deresi ve Türkmen Deresi’dir.
Çıldır Gölü deniz seviyesinden 1.959 metre yükseklikte olup, 115 km2 yüz ölçüme sahip volkanik bir göldür. Çıldır Gölünde bulunan adalarda bir çok kuş türü yaşamaktadır. Göl kış aylarında tamamen buzla kaplanmaktadır.
Çıldır ilçesi ve Gürcistan sınırında bulunan Aktaş Gölünün 14 km2’lik bölümü Türkiye sınırlarında, 13 km2’lik bölümü ise Gürcistan sınırlarındadır. Ayrıca, ilde küçük doğal göller de bulunmaktadır.
Ardahan’da tipik karasal iklim görülür. Yani yazlar kurak ve sıcak, kışlar soğuk ve yağışlıdır.
Yıllık ortalama yağış miktarı 533,4 mm’dir.
Posof ilçesinde ortalama yağış miktarı il geneline oranla daha fazla olup, 600 mm civarındadır.
İlde ortalama sıcaklığın 3,7 °C, yıllık ortalama en yüksek sıcaklık 10,8 °C, yıllık ortalama en düşük sıcaklık -2,9 °C ve ortalama nispi nemin ise % 71 olduğu görülmektedir.
Ardahan’da en yüksek sıcaklık 35,0 °C ve en düşük sıcaklık ise -36,3 °C’dir.
Ardahan’da kışlar çok soğuk ve uzun olmaktadır. Karla örtülü gün sayısı ortalama olarak 127,8 gündür.
Bitki örtüsü genel olarak çayır ve meralardan oluşmaktadır.
2.2. Nüfus ve Demografik Yapı
Ardahan, Kars iline bağlı bir ilçe iken 1992 yılında, 27.05.1992 tarih ve 3806 sayılı kanunla il olmuştur.
Söz konusu tarihte Ardahan iline bağlı Çıldır, Göle, Hanak, Posof ilçeleri ve Damal bucağı Kars’tan ayrılarak Ardahan iline ilçe olarak bağlanmıştır.
2000 yılında DİE (TÜİK) tarafından yapılan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Ardahan’ın nüfusu 133.756 kişidir.
Kilometrekareye düşen kişi sayısı il genelinde 28 kişi/ km2‘dir.
Nüfus yoğunluğu il genelinde 28 kişi/km2 ve il merkezinde 38 kişi/km2 iken, ilçelere göre 20 kişi/km2 ile 27 kişi/km2 arasında değişmektedir.
Yüzölçümü büyüklüğüne göre ilk sırada yer alan Göle ilçesinde nüfus yoğunluğu 27 kişi/km2, yüzölçümü en küçük olan Damal ilçesinde ise nüfus yoğunluğu 26 kişi/km2’dir.
Göle ilçesi 37.814 olan nüfusu ile en fazla nüfusa, Damal ilçesi ise 8.677 olan nüfusu ile en düşük nüfusa sahip ilçelerdir.
İl nüfusunun yaklaşık % 29,7’si (39.725 kişi) şehirlerde, % 70,3’ü (94.031 kişi) köylerde yaşamaktadır.
İldeki 1990 - 2000 dönemindeki şehirleşme oranı % 29,7’dir. Bu oran aynı dönem için % 53,05 olan Doğu Anadolu Bölgesi ve % 64,90 Türkiye şehirleşme oranları ortalamalarının altındadır.
Merkez ilçenin şehir nüfusu artış hızı ‰ 3’tür.
İlçelerin şehir nüfusları incelendiğinde, şehir nüfusu en fazla olan ilçe Göle, şehir nüfusu en az olan ilçe Çıldır’dır.
Şehir nüfus artışının en fazla olduğu ilçe ‰ 36,3 ile Hanak, en az olduğu ilçe ‰ 10 ile Damal’dır.
Ardahan’da 1990-2000 dönemindeki yıllık nüfus artış hızı ‰ -20’dir. İlin yıllık nüfus artış hızı en yüksek olan ilçesi ‰ -15,8 ile Göle, yıllık nüfus artış hızı en düşük olan ilçesi ise ‰ -38,2 ile Posof’tur.
Ardahan’ın yıllık nüfus artış hızı ‰ -20’dir. Bu oran Doğu Anadolu Bölgesinde ‰ 13,75 ve Türkiye’de ‰ 18,28’dir. Ardahan’ın yıllık nüfus artış hızı ülkenin ve bölgenin yıllık nüfus artış hızının altındadır.
İl nüfusunun son yıllarda hızlı bir şekilde azalmasının nedeni ildeki ekonomik gerilemedir. Bu nedenle halk büyük ve sanayinin yoğun olduğu kentlere göç etmek zorunda kalmışlardır.
İlde bulunan toplam 242 köyden 179’unun nüfusu 500 kişinin altında olup, köylerin büyük bir çoğunluğu oldukça düşük bir nüfusa sahiptir.
2000 yılında Ardahan nüfusunun yaklaşık olarak % 88’i bu ilde doğan kişilerden oluşmaktadır.
Ardahan doğumlu olmayan nüfus içinde ilk sırayı Kars doğumlular, ikinci sırayı İstanbul doğumlular almaktadır.
2000 yılında Ardahan’da her 100 kadın için 109 erkek bulunmaktadır.
Ardahan ilinde bulunan 25.000 hane halkının yaklaşık olarak % 26’sı şehirde yaşamaktadır.
İlin ortalama hane halkı büyüklüğü 5,7 kişi iken, Hanak ilçe merkezi 6,3’lük ortalama hane halkı büyüklüğü ile en yüksek, Posof ilçe merkezi 4,46’lık ortalama hane halkı büyüklüğü ile en düşük değere sahiptir.
Ardahan ilinde okuma ve yazma bilen nüfusun oranı ülke genelinde olduğu gibi her iki cinsiyet içinde sürekli artış göstermektedir.
İl genelinde okuma yazma bilenlerin oranı % 84 olup, cinsiyetler arasında önemli bir fark gözlenmektedir. Bu oran 2000 yılında erkeklerde % 92, kadınlarda ise % 76’dır.
Kadın nüfusun okuryazarlık oranı erkek nüfusunkinden daha hızlı artmakla birlikte, cinsiyetler arası farklılık devam etmektedir.
Merkez ilçede okuma yazma bilenlerin oranı % 91’dir.
Posof % 95 ile en fazla okuma ve yazma oranına sahip ilçedir.
Posof ilçe merkezinde erkek nüfusun okuma yazma oranı % 98, kadın nüfusun oranı ise % 91’dir.
Posof ilçe merkezinden sonra Çıldır, Göle ve Hanak ilçe merkezleri okuma yazma oranının en yüksek olduğu ilçe merkezleridir. Bu ilçe merkezlerinde okuma yazma oranı % 90’nın üzerindedir.
Köylerde okuma yazma oranı erkek nüfus için % 90, kadın nüfus için ise % 73’tür.
Ardahan ilinde çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilen 12 ve daha yukarı yaştaki nüfusun toplam nüfus içindeki oranı % 73’tür.
Ardahan ilinde işgücüne katılma oranı cinsiyete göre önemli farklılıklar göstermektedir. İşgücüne katılma oranı erkek nüfusta % 78, kadın nüfusta ise % 67’dir.
Erkek nüfusun işgücüne katılma oranı köylerde % 85, il merkezinde % 69 ve ilçe merkezlerinde % 65’tir.
Damal ilçe merkezinde erkek nüfusun işgücüne katılma oranı % 86 ile en yüksek, Hanak ilçe merkezi % 53 ile en düşük düzeydedir.
Kadın nüfusun işgücüne katılma oranı köylerde % 84, il merkezinde % 18 ve ilçe merkezlerinde % 16’dır.
2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Ardahan ilinde işsizlik oranı % 5’tir.
İşsizlik oranı il merkezinde % 15,7, ilçe merkezlerinde % 17,3 ve köylerde % 1,9’dur.
İstihdam edilen nüfusun, işgücü nüfusu içindeki oranı erkek nüfusta % 94, kadın nüfusta ise % 97’dir.
İstihdam edilen nüfusun % 54’ü ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır. Bu oran erkek nüfusta yaklaşık olarak % 25, kadın nüfusta ise % 90’dır.
İstihdam edilen nüfusun ekonomik faaliyet konularına göre dağılımında tarım sektörü % 77,79 ile ilk sırada yer almaktadır. Bu oran doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının üstündedir.
Sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı % 1,06 olup ülke ve bölge ortalamalarının altındadır.
2000 yılında işgücüne dahil olmayan nüfusun yaklaşık % 62’sini kadın nüfus oluşturmaktadır.
1980-2000 döneminde tarım sektöründe istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki oranı azalmıştır. Bu dönemde hizmet ve inşaat sektörlerinde istihdam edilenlerin toplam istihdam içindeki oranı artarken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin oranı azalmıştır.
2.3. Teknik ve Sosyal Alt Yapıda Durum
Ardahan’da ulaşım kara yolu ile yapılmaktadır.
İlin hava yolu ve demir yolu ulaşımı 89 km mesafede bulunan Kars’tan, deniz yolu ulaşımı ise 175 km mesafede bulunan Artvin - Hopa limanından sağlanabilmektedir.
Bölgenin coğrafi konumu nedeniyle kara yolu ulaşımında zorluklar bulunmakta ve özellikle kış aylarında kara yolu ulaşımında zorluklarla karşılaşılmaktadır.
Doğu ve kuzey doğu bölümünde kara yolu ulaşımında önemli denilebilecek nitelikte gelişmeyi kısıtlayıcı doğal mânialar bulunmamaktadır.
Batı ve kuzey batı bölümünde sosyo-ekonomik gelişmeyi kısıtlayıcı doğal mânialar bulunmakta ve bu durum kara yolu ulaşımına yansımaktadır.
Ardahan’da 399 km devlet yolu bulunmaktadır.
İldeki toplam 399 km devlet yolunun 361 km sathi kaplama, 8 km stabilize, 30 km ise toprak yoldur.
İlde toplam 1.081 km köy yolu bulunmaktadır. Bu köy yollarının 62 km asfalt, 868 km stabilize 151 km tesviye yoldur.
Ardahan Artvin’e 235 km, Kars’a 92 km, Erzurum’a 245 km, Gürcistan sınır kapısı olan Türközü sınır kapısına 90 km ve Aktaş sınır kapısına 65 km mesafededir.
Ardahan ilçeleri olan Çıldır’a 45 km, Damal’a 45 km, Göle’ye 44 km, Hanak’a 30 km ve Posof’a ise 81 km mesafededir.
Ardahan, Türkiye’nin büyük ve gelişmiş illerine uzak mesafede bulunmaktadır. İlin İstanbul’a olan uzaklığı 1.432 km, Ankara’ya 1.105 km, İzmir’e olan uzaklığı ise 1.685 km’dir.
Türkiye’nin, Gürcistan ile olan bağlantısı Ardahan’ın Türközü ve Aktaş sınır kapılarından sağlanmaktadır.
Ardahan’ın tüm yerleşim birimlerine yönelik telefonla iletişim alt yapısı bulunmaktadır.
İl genelinde 63 adet otomatik telefon santralı mevcut olup, toplam santral kapasitesi 23.813’tür. Santral kapasitesinde darboğaz bulunmamakla birlikte, isteyen herkese telefon tahsisi yapılmaktadır.
Ardahan elektrik enerjisi ihtiyacını ulusal enerji sisteminden sağlamaktadır.
Elektrik enerjisinin iletilemediği yerleşim birimi bulunmamaktadır.
İlin elektrik enerjisi temini ile ilgili herhangi bir problemi bulunmamaktadır.
2004 yılı itibariyle kişi başına tüketilen elektrik miktarı 405 Kwh/kişi olup, bu değer Doğu Anadolu Bölgesinde 523 Kwh/kişi ve Türkiye’de ise 1.581 Kwh/kişi’dir. İlde tüketilen kişi başına elektrik miktarı Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamasının çok altındadır.
Kişi başına olan elektrik tüketimi değerlendirildiğinde ilin gelişmediği söylenebilir.
Kayıp-kaçak oranı 2005 yılı itibariyle % 22’dir.
İlde tüketilen toplam 50.232 Mwh elektriğin % 45,3’ü meskenlerde, % 17,5’i resmi dairelerde, % 15,8’i ticarethanelerde, % 12,7’si aydınlatmada, % 7,5’i diğer abonelerde ve % 1,2’si de sanayi tesislerinde kullanılmıştır.
İlin toplam elektrik tüketimi Türkiye elektrik tüketiminin % 0,1’ini oluşturmaktadır.
İlin elektrik abone sayısının sektörel dağılımı incelendiğinde toplam 38.080 adet abone sayısının % 86,3’ünü (32.862 adet) meskenler, % 8,3’ünü (3.164 adet) ticarethaneler, % 2’sini (774 adet) resmi daireler, % 0,3’ünü (105 adet) sanayi tesisleri ve % 3,1’ini de (1.175 adet) diğer abone grupları oluşturmaktadır.
İlde bulunan toplam 38.080 adet elektrik abonesinden 105 adedi sanayi tesisi abonesi olup, sanayi tesisi elektrik abone sayısı toplam abone sayısının % 0,3’ü gibi küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu gösterge, ilde sanayi sektörünün gelişmediğinin bir göstergesidir.
Ardahan’ın elektrik abone sayısı, Türkiye elektrik abone sayısının % 0,1’i gibi küçük bir bölümünü oluşturmaktadır.
2003 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” sonuçlarına göre Ardahan eğitim sektöründe 81 il içinde -53907 endeks değeri ile 63. sırada bulunmaktadır.
Ardahan’da okullaşma oranları, İlköğretimde % 101,54, ortaöğretimde % 25,05, mesleki ve teknik ortaöğrenimde % 10,54’dür, Doğu Anadolu Bölgesinde ilk öğretimde okullaşma oranı % 86,41, ortaöğretimde % 26,33, mesleki ve teknik ortaöğrenimde % 9,29’dur. Türkiye’de ilk öğretimde okullaşma oranı % 98,01, orta öğretimde % 36,92, mesleki ve teknik ortaöğrenimde ise % 20,49’dur.
Ardahan’da okullaşma oranları ilk öğretimde hem Doğu Anadolu Bölgesi ve hem de Türkiye ortalamalarının üstündedir.
Ardahan’da orta öğretimde okullaşma oranları hem Doğu Anadolu Bölgesi ve hem Türkiye ortalamalarının altındadır.
Ardahan’da mesleki ve teknik ortaöğrenimde okullaşma oranı Doğu Anadolu Bölgesi ortalamasının üstünde, Türkiye ortalamasının ise altındadır.
Ardahan’da okur-yazar nüfusun oranı % 84,60’dır. Bu oran Doğu Anadolu Bölgesinde % 77,71, Türkiye’de ise % 87,30’dur.
Ardahan’da 2004-2005 eğitim ve öğretim yılında 82 okuma- yazma kursu, 387 sosyal-kültürel kurslar ve 953 meslek kursları olmak üzere toplam 1.422 kursiyere halk eğitim kursu düzenlenmiştir.
İlde 2004-2005 eğitim-öğretim yılında, okul öncesi eğitimde 92 adet eğitim ve öğretim kurumunda 1.415 öğrenciye okul öncesi eğitimi verilmektedir.
Okul öncesi eğitimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Ardahan’da 38 öğrenci, Doğu Anadolu Bölgesinde 31 öğrenci, Türkiye’de 20 öğrencidir.
Ardahan’da 2004-2005 eğitim-öğretim yılında, 8 yıllık ilköğretimde toplam 218 okul, 20.054 öğrenci ve 789 öğretmen bulunmaktadır.
Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Ardahan’da 26 öğrenci, Doğu Anadolu Bölgesinde 29 öğrenci, Türkiye’de ise 26 öğrencidir.
Ardahan’da 2004-2005 eğitim-öğretim yılında, orta öğretimde toplam 19 okul, 3.766 öğrenci ve 215 öğretmen bulunmaktadır.
Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Ardahan’da 18 öğrenci, Doğu Anadolu Bölgesinde 18 öğrenci, Türkiye’de 16 öğrencidir.
Ardahan’da 2004-2005 eğitim ve öğretim yılında mesleki ve teknik ortaöğretimde 439’u kız öğrenci ve 513’ü erkek öğrenci olmak üzere toplam 952 öğrenci eğitim ve öğretim görmektedir.
Türkiye’de toplam 53 adet devlet üniversitelerinde 468 fakülte, 171 enstitü, 167 yüksek okul, 443 meslek yüksek okulu bulunmaktadır. Ayrıca 24 adet vakıf üniversitesinde 105 fakülte, 44 enstitü, 8 yüksek okul 26 meslek yüksek okulu olmak üzere toplam 1.432 adet fakülte, enstitü, yüksek okul ve meslek yüksek okulu bulunmaktadır.
Ardahan’da Kars Kafkas üniversitesine bağlı Ardahan Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır. Ardahan Meslek Yüksek Okulunda 383 öğrenci öğrenim görmekte ve 9 akademik personel görev yapmaktadır.
Ardahan’da yüksek öğrenim gören öğrencilerin kalabileceği 57 öğrenci kapasiteli bir adet öğrenci yurdu bulunmaktadır.
2003 yılında DPT tarafından gerçekleştirilen “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” sonuçlarına göre Ardahan sağlık sektöründe 81 il içinde -1,61906 endeks değeri ile 81. ve son sırada bulunmaktadır.
Sosyal alt yapının önemli bir unsurunu meydana getiren sağlık hizmetleri sektöründe Ardahan, Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi sağlık hizmetleri sektörü standartlarının altındaki standartlara sahiptir.
İlde üç adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Bu hastanelerin fiili yatak kapasiteleri 140 olup, 24 hekim görev yapmaktadır.
İlde 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısı 11,6 ve yatak işgal oranı % 42,2’dir. Aynı dönemde Doğu Anadolu Bölgesinde 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısı 17,87 ve Türkiye genelinde ise 23,04’tür.
Ardahan 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısı açısından değerlendirildiğinde gerek Doğu Anadolu Bölgesi ortalaması, gerekse Türkiye ortalamasının altındadır.
10.000 kişiye düşen hekim sayısı Ardahan’da 5,98, Doğu Anadolu Bölgesinde 7,54 ve Türkiye’de ise 12,70’dir.
10.000 kişiye düşen hekim sayısı açısından Ardahan, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının altındadır.
10.00 kişiye düşen diş hekimi sayısı Ardahan’da 0,52, Doğu Anadolu Bölgesinde 0,61, Türkiye’de 2,22’dir.
10.000 kişiye düşen diş hekimi sayısı açısından Ardahan, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının altındadır.
10.000 kişiye düşen eczane sayısı Ardahan’da 0,67, Doğu Anadolu Bölgesinde 1,21, Türkiye’de 2,94’tür.
10.000 kişiye düşen eczane sayısı açısından Ardahan, Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye ortalamalarının altındadır.
Sağlık göstergeleri ile ilgili çeşitli veriler incelendiğinde Ardahan’ın sahip olduğu sağlık hizmetleri standartlarının Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye sağlık standartlarının gerisinde olduğu görülmektedir.
İlde 3 devlet hastanesi, 1 sağlık merkezi, 1 ana çocuk sağlığı merkezi, 1 verem savaş dispanseri, 1 halk sağlığı laboratuarı, 25 sağlık ocağı ve 99 sağlık evi bulunmaktadır.
Ardahan’da 56 doktor, 77 ebe, 75 hemşire ve 95 sağlık memuru olmak üzere 303 sağlık personeli ve 157 diğer personel olmak üzere ilde toplam 460 sağlık personeli görev yapmaktadır.
