Arnet Ross Ali Demirsoy Chapmann
Yüklə 0,54 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BÖCEK BİYOÇEŞİTLİLİĞİ BÖCEKLERİN TAKSONOMİK ZENGİNLİĞİ
- BÖCEKLERİN TAHMİNİ TAKSONOMİK ZENGİNLİĞİ
- BÖCEK TÜR ZENGİNLİĞİNİN KONUMLANMASI
- BÖCEK TÜRLERİ ZENGİNLİĞİNİN BAZI NEDENLERİ
- BÖCEKLERİN İSİMLENDİRİLMESİ ve SINIFLANDIRILMASI
- SPLITTER
- POPÜLER KÜLTÜR ve TİCARETTE BÖCEKLER
|
BYL 404-02 GENEL ENTOMOLOJİ PROF. DR. OSMAN SERT KAYNAKLAR
I. BÖLÜM BÖCEKLER VE İNSANLAR Merak, dünyamızda var olan inhabitantların kimlik ve yaşam tarzlarının öğrenilmesinde, böcek çalışmalarının faydalarını doğrular niteliktedir. Böcekler şimdiye dek manevi hayatın sembol ve totemi olarak veya sanatta birçok alanda kullanılmıştır. Ekonomik açıdan düşünüldüğünde ciddi etkileri vardır. Pek az topluluk arılar sayeside bala sahip olurken bir çoğu sayesinde pollinasyon sağlanır. Bazı böcekler ise bizimle aynı evi, besini ve tahılı paylaşır. Diğerleri ise üzerimizde bulunup hastalık taşır veya çiftlik hayvanları üzerinde bulunur. Sonuçta bu çok yaygın bulunan hayvanları anlamaya çalışmalıyız. Miyonlarca tür böcek bulunmasına rağmen henüz hepsini tamamiyle tanımak mümkün olmamıştır. Böceklerin yapılan tahminlere yaklaşık bir tür zenginliğine sahip oldukları bilinmektedir. Büyük çoğunluğunun kara ve suda bulunmasına rağmen, bir kaç türünün okyanusların tidal bölgelerinde bulunduğu da görülmüştür.
Entomoloji böceklerin incelenmesidir. Entomolojist ise; böcek çalışan, onları inceleyen, gözlemleyen, toplayıp yetiştiren ve onlarla deney yapan kişidir. Araştırmalar, evrim, ekoloji, davranış, anatomi, fizyoloji, biyokimya ve genetik gibi biyolojik disiplinlerin ışığında yapılır. Burada birleştirici özellik böceklerin çalışılmasıdır. Biyologların böceklerle çalışmasının bir çok nedeni vardır; laboratuvarda kültürlerinin yapılmasının kolay olması, populasyon devrinin hızlı olması ve bireylerde önemli faktörlerin bulunması bunlara örnek olarak sayılabilir. Vertebratlarla kıyaslandığında etik açıdan kaygıların da en az limitte olması önemli sebepler içinde yer alır. Rasyonalizmin hızla yayılması ve klasik literatürün de yeniden keşfiyle 18. yüzyılın başında modern entomolojik çalışmalar başlamıştır. İnsanların profesyonel pozisyonlarda böceklerle çalışmasının yanında böceklerin amatörler tarafından hobi amaçlı da kullanıldığı görülmektedir. Charles Darwin’in doğal tarih hakkındaki ilk çalışmaları da böcekleri toplaması ile başlamıştır. Tüm hayatı boyunca da tüm dünya çapında amatör olarak da olsa böcek evrimi çalışmaya devam etmiştir. Günümüzde sahip olduğumuz dünya çapındaki böcek çeşitliliği hakkındaki bilgilerimizin, profesyonel olmayanlar tarafından toplandığı bilinmektedir. Kelebek ve Coleoptera takımı örnekleri toplayan kollektörlerin de bu bilgilere katkı sağlandığı görülür. Bilimsel merakın büyük bir kısmını ise iyi bilinen böceklerin de dahil olması ile doğal tarihin oluşturduğu görülmektedir. Boylarındaki çeşitlilik, şekil, renk farklılıkları oldukça değişken ve merak uyandırıcıdır. En büyük yanlış anlama böceklerin öldürülmesi ve kontrol altında tutulması durumlarında gerçekleşir. Fakat yine de entomoloji, böcek zararlarından daha fazla faydaya sahip olduğundan birçok pozitif etkiye sahiptir. BÖCEKLERİN ÖNEMİ Böcekleri birçok neden sonucunda çalışmamız gerekir. Ekolojileri oldukça çeşitlidir. Hacim ve sayı olarak, besin zinciri ve ağında büyük oranda yer alırlar. Beslenme yönelimleri oldukça çeşitlidir; döküntü, çürüyen materyal, canlı ve ölü ağaç, ot, sucul organizma üzerinden ve herbivor, saprofit beslenen veya predatör veya parazit olan türleri içerirler. Böcekler suda, karada veya toprakta yaşamlarının bir kısmını veya tümünü geçirirler. Yaşam türleri bireysel, toplu yaşayan, sosyal veya yarı sosyal olabilir. Göze çarpan veya gizlenen ya da diğer objeleri taklit eden türlerin yanısıra sadece gece veya sadece gündüz aktif olan türler de vardır. Böceklerin yaşam döngüleri sıcak-soğuk, ıslak-kuru gibi exterm koşullara rağmen ayakta kalmayı sağlayacak kuvvettedir. Böcekler, belirtilen ekosistemler için gereklidir;
Her böcek türü kalabalık bir topluluğun bireyini oluşturur ve yokluklarında diğer organizmaları da etkileyen karışıklıklar meydana gelir. Bu türler kilit tür (kilit taşı tür) olarak da adlandırılır ve yokluklarında kritik ekolojik fonksiyonun çökmesine neden olur. Örneğin termitler selülozun dönüşümünden sorumludur ve yokluklarında büyük aksaklıklar meydana gelir. Böcekler, hayatta kalmamızla yakından ilişkilidirler, bazıları sağlığı tehlikeye sokacak hastalıklar taşıyabilirler veya tarım ve bahçecilikte etkileri olabilir. Belirli böcekler ise ya direkt besin olarak veya besin üretimine yardımcı olan basamak olarak insanlara faydalı böcekler grubuna dahil olabilir (örneğin balın insan için besin olması ve bal arılarının bal üretimi gibi). Bu tür yardımcı olarak böceklerin kullanımında oldukça yüksek oranlarda kazanç sağlanması, yeni iş olanaklarının oluşması ve ek gelir olarak ülke ekonomisine katkısı da büyüktür. Bunun yanında “bug” ve “beetle” ların predatör olarak ve parazitik arıların zararlı otlar üzerinde kullanılması ekosistem üzerindeki etkilerinin yanısıra milyon dolarlık katkılar sağlamaktadır. Böcekler tarafımızdan kullanılan birçok kimyasal bileşiğin sentezlenmesinde ve elde edilmesinde kullanılır. Böcek kutikulasının bileşimi olan kitin, yara ve yanık iyileşmesinin yardımında, serum kollesterolünün azaltılmasında, anti-allerjik ilaçların taşınımında, bakterilerle ayrıştırılan plastik yapımında ve kirli suyun temizlenmesinde kullanılabilir. İpek böceklerinin kokonlarının da ipek yapımında fabrik (KUMAŞ) sanayiinde kullanılması farklı bir alandır. Kırmızı boya böceği Dactylopius coccus, Opuntia cacti üzerinde bulunur ve boya sanayiinde kullanılır. Diğer bir boya sanayiinde kullanılan Kerria lacca ise vernik sanayiinde kullanılır. Sadece bu sonuçlara bakarak bile daha yeni dallarda ve konularda kullanılan böceklerin bulunması da olasılıklar dahilindedir. Böcekler birçok ekonomik ve çevresel faydalara sahiptir. Belirli böceklerin karakteristik özellikleri genel biyolojik sürecin anlaşılmasında kullanılır. Örneğin; kısa jenerasyon süresi, yüksek doğurganlık, ve laboratuvarda kolay yatiştirilebilir olması Drosophila melanogaster’e model araştırma organizması olma özelliği kazandırır. Bu çalışmalar moleküler, genetik ve embriyoloji, sitoloji alanında bilgiler kazanılmasına ve bilgilere katkıda bulunulmasına yardımcı olur. Bunun yanında Hymenoptera takımının bazı üyelerinin –arı ve karınca gibi- sosyal böcekler olarak araştırmalarda kullanılması evrim ve sosyal yaşamın gelişiminin anlaşılmasında kullanılmıştır. Sosyobiyoloji alanındaki bilgiler sosyal böceklerin çalışılması ile elde edilmiştir. Ekolojideki bir çok düşünce, böcekler ile çalışma sonucunda türetilmiştir. Örneğin; tahıl gibi ürünlerin idaresi ve kültürü yapılan un böceklerinin (Tribolium spp.) birey sayısı, kısa hayat döngüleri ile populasyon mekanizmalarını regüle etmelerine anlamaya yardımcı olur. Ekolojideki bütünsel konseptler –ekosistem ve niş gibi- tatlısu böcekleri ile yapılan araştırmalar sonucu elde edilmiştir. Charles Darwin gibi çağdaş ve bağımsız araştırmacı olan Alfred Wallace, doğal seleksiyon ve evrim teorisini tropikal böcekler üzerinde çalışarak ortaya koymuştur. Hipotezin içerdiği mimikri ve eşeysel seçilim böcek davranışları ile çalışılmıştır. Son olarak, büyük miktarlarda böceğin, hayatımızı büyük ölçüde etkilediği görülmüştür. Makroskopik biyoçeşitliliğin major bileşimi olan böcekleri bu yüzden daha iyi anlamamız gerektiği göze çarpar. BÖCEK BİYOÇEŞİTLİLİĞİ BÖCEKLERİN TAKSONOMİK ZENGİNLİĞİ Muhtemelen 1 milyon tür böcek tespit edilmiş olup buna “yeni tür” olarak eklenenler henüz dahil edilmemiştir. Bu yeni türlerin 1’den fazla kez tanımlanıp “yeni” olarak literatüre geçmesi ile belirlenen son sayının doğruluğu şüphe kazanır. “Takım” olarak adlandırılan yüksek taksonomik gruplar ve dağıtılmış türler arasında en büyük ilk 5 grubu Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Lepidoptera ve Hemiptera oluşturur. J. B.S. Haldane’nin şakacı konuşması na göre; “Tanrı, böceklere karşı aşırı bir sevgi göstermekte” ve buna göre de Coleoptera, tüm böceklerin yaklaşık olarak %40’ını (350.000 tür) Hymenoptera 115.000 türden daha fazlasını, Diptera ve Lepidoptera için her ikisi de 150.000 türden fazlasını ve Hemiptera ise 100.000 tür içeriği söylenebilir. Bunların ardından yaklaşık 20.000 tür ile temsil edilen Orthoptera gelir. Ayrıca yüz ile bin arasında değişen türlere sahip olan takımlar da bulunmaktadır. Az sayı ile temsil edilen takımların önemsiz olması gibi bir durum ise söz konusu olamaz. Örneğin Dermaptera 2000’den fazla tür içerirken, Blattodea 600’den fazla türe sahiptir ve önemli grupları oluştururlar. Sadece kuşlarda ise Blattodea’nın 2 katı kadar tür tesbit edilmiştir.
Yukarıda anlatılanlara göre, dünya çapında yaklaşık 250 yıldır yapılan çalışmalardaki sonuçların, günümüz zenginliğinden daha az olduğunu göstermiştir. Bu konuda yapılan spekülasyonlar devam etmektedir. Bir çok böceğin zaman ve alan içerisinde verilen parçalı dağılımları, daha küçük alanda da olsa tüm böcek türü üzerinden toplanan envanterlerin doğruluğunu göstermez. Bilinenlere dayanan tahminlere göre, tüm tür zenginliği 3 milyondan 80 milyona artış göstermiştir. Genellikle bu oranlar sıcak-tropikal ve iyi bilinen türler üzerinden elde edilmiştir. En tartışmalı tahmin hiyerarşik düzene ve en yüksek tür sayısı tahminini sağlayan örneğin tek bir ağaç üzerindeki türler ile bir yağmur ormanındaki böcek türleri zenginliği arasındaki orandır. Neotropikal yağmur ormanlarında az bilinen gölgelik faunalarda yapılan araştırmalarda tür zenginliğinin artışı gözlenmiş, bunun nedeni olarak da arboreal böceklerin (Coleoptera’nın) fazlaca bulunması düşünülmüş fakat bunun yanında gölge seven böceklerin de tahmin edilenden daha çok sayıda olması gösterilmiştir. Tropikal böcek çeşitliliği hesaplamanın önemli faktörleri bulunan böcek türlerinin sayılarının tespiti, daha önce görülmemiş yeni grupların tahmini oranı, grupların beslenme için lokalize oldukları yer ve dağılımları, ağaç türlerinin ev sahipliği yapabilme kabiliyeti ve böceklerin diğer artropodlara oranı sayılabilir. Fakat yapılan son araştırmalar ile herbivor böceklerin, belirli ağaçlara özgüllüğünün, daha önceleri düşünüldüğünden daha az öneme sahip olduğu görülmüştür. Araştırmacıların global tür zenginliği üzerine yaptıkları araştırmalar temel olarak, daha önce tespit edilmemiş türlerin (yeni türler) tespit edilen türlere oranı ile hesaplama üzerine yoğunlaşmıstır. Yeni türlerin oldukça yaygın olmasını beklemek gerçeğe aykırı bir düşünce olur. Çünkü, bazı gruplar ve bölgeler, diğerleri kadar iyi bilinmeyebilir. Buna rağmen küçük (daha az zenginlik içeren) takımlar arası, daha önce tespiti yapılmamış tür zenginliği beklenemez veya hiç yoktur. Eğer daha önce tespit edilmemiş türlerin varlığından söz ediliyorsa bunlar genelde Coleptera, Lepidoptera, fitofag Diptera ve Hymenoptera arasında olması beklenir. Son durumda; yapılan tüm çalışmaların ışığında, 4-6 milyon tür arası gerçek tür sayısının olduğu tesbit edilmişitir. BÖCEK TÜR ZENGİNLİĞİNİN KONUMLANMASI Bazı bölgelerde tespit edilmiş türlerin yanısıra tespit edilmemiş türlerin olması olasılığı durumu da görülebilir. Örneğin İngiliz Adalarında 22.500 tür yaklaşık %5’i teşhis edilmiş türleri içerip, 30.000 tür ise Kanada’da tespit edilmiş olup, buralarda da bulunması öngörülen türleri içerir. Kanıt için lokal tür envanterlerinin gerekli olmasına rağmen, tropikal tür zenginliğinin sıcak alanlardan daha fazla olduğu düşünülür. Örneğin; Peru’da incelenen bir ağaçta 26 cinse ait toplam 43 karınca türünün bulunması, İngiltere’nin sahip olduğu tüm karınca türüne eşit olduğunu gösterir. Bizim yetersizliğimiz ise jeolojik modeller hakkında daha iyi bilgilere sahip olmamaktır. Tropikal Amerikan yağmur ormanları hakkındaki çalışmalarda Coleoptera’dan gelen yeni teşhis edilmemiş türleri önerme, yüksek zenginliğin temelini oluşturduğu söylenebilir. Coleopterlerin Neotropikler gibi yerlerde baskın olması durumu insan koleksiyonları sonucu bir eser veya yazarların önyargısı olarak da söylenebilir. Kanada ve İngiltere gibi ılıman kuşak bölgelerde Diptera üyeleri Coleopterlerden sayıca daha fazladır. Borneo’nun tropikal adalarında gölgelik böceklerle yapılan çalışmalarda, Hymenoptera ve Diptera’nın Coleoptera’dan tür olarak daha zengin olduğunu gösterir. Böcek faunal çeşitliliğinin geniş kapsamlı bölgesel stokları veya güvenilir tahminleri, hangi takımın global olarak en çeşitli olduğunu söyler. 30-80 milyon türlük bir tahminde bulunulsa da böceklerin global çeşitliliğin en az yarısını oluşturduğunu söyleyebiliriz. Sadece karadaki yaşam düşünüldüğünde böcekler büyük orandaki türlerden oluşmaktadır. Eğer denizel çeşitlilik de işin içine katılırsa böceklerin global çeşitliliğe katkısının azaldığını görürüz. Bu katkılar yüksek çeşitlilik içinde ihmal edilebilir katkılar olur.
Global tahminler hangi yönde olursa olsun, böcekler en yüksek tür sayısına sahiptirler. Bu zenginlik bir çok nedene dayandırılabilir. Küçük boyutlara sahip böcekler için trakelerindeki gaz değişimi sınır oluşturabilir ve bu önemli bir faktördür. Herhangi bir çevrede, küçük organizmalardan büyük organizmalara kadar oldukça fazla niş bulunur. Örneğin bir akasya ağacı hem bir zürafa hem de çiçek, tohum, yaprak, dal, sap, gövdeden beslenen onlarca böcek türünü içerir. Bu ağacın hemen yanındaki farklı bir tür ise, yine zürafa ile birlikte bir çok farklı böcek türünü de barındırır. Kuş veya memelilerle kıyaslandığında, çevrenin böcekler için daha ince taneli olduğu söylenebilir. Organizmalar çevresel değişiklikleri tanıma ve bu değişikliklere karşılık verme yeteneklerine sahip olduklarından, yalnız küçük boylu böcekler, çevresel heterojenitenin istismar edilmesinde yetersiz kalır. Tüm vertebrata ve invertebrata hayvanlar içerisinde böcekler, yüksek nöro-motor sisteme sahip organize olmuş hayvanlardır. Bunun yanında, böcekler, vertebratlardan farklı olarak, çevresel değişimlere nasıl tepki vereceğini bilen gruptur. Genelde vertebratlar, böceklerden daha çok yaşayan ve belirli bir öğrenme derecesine sahip olan hayvanlardır. Diğer yanda, böcekler değişen şartlara cevap verebilir ve hatta değişken bu şartların üstesinden gelebilirler. Ayrıca jenerasyonlar arası genetik yapının değiştiği bile gözlenebilir. Yüksek genetik heterojenite, çevresel koşulların değişmesi halinde bile türlerin devamlılığını sağlar. Genetik sürüklenme ve (veya) seçilim baskısı, bu genetik değişimin sabitlenmesini sağlar ve izole populasyonlar oluşmasına neden olur. Sahip oldukları karakteristik, diğer potansiyel çeşitlendirilmeleri etkileyerek tür çeşitliliğini arttırır. Kesin gruplar ve diğer organizmalar arası bağlantı (örneğin bitkiler ve herbivor böcekler arası) yiyen ve yenen arası genetik çeşitlenmeyi destekler. Bu tip bağlantılar “coevulation” olarak adlandırılır. Bu tip karşılıklı durumlar evrimsel değişimi hızlandırır. Bu senaryo böcek özelleşmesi durumlarında özellikle geçerlidir. Filogenetik çalışmalar (kimyasal bariyerler oluşmaması kaydı ile) bu durumu kanıtlar ve bunun yanında bazı uzmanlar radyasyonun da bu tip bir çeşitlenmeyi çıkarabileceğini ortaya çıkarır. Bu özelleşme durumu ve radyasyon, fitofag böcelerdeki temel tür zenginleşmesi faktörü sayılır. Tür zenginliği nedenlerinin diğer bir sebebinin ise seksüel seçilim olduğu kabul edilir. Böceklerin temel eğilimi seksüel seçilim ile birlikte tür içi hızlı değişikliklere yol açan, küçük ve izole populasyon oluşturmaktır. Bu küçük izole populasyonlar daha büyük atasal populasyona katıldıklarında bu değişimlerin hibridizasyona olumsuz katkıda bulunduğu görülmüştür. Morfolojik ve davranışsal alanda bu mekanizma genetik sürüklenme ve seçilimden daha hızlı oluştuğu görülmektedir. Böcekler ve yakın akrabaları arasındaki karşılaştırma ile tür çeşitliliği bir çok nedene işaret eder. En yüksek tür zenginliğine sahip takımlar arası ortak özelliklerin ve diğer artropodlarda olmayan özelliklerin neler olduğu sorulabilir. Basit cevabı olmayan bu sorular dizayn özellikler değişken hayat döngüleri, beslenme alanları gibi bazı karşılaştırmaları ortaya çıkarır. Tür zenginliği yüksek olan grupların aksine arachnidler kanatları olmaması, beslenmede spesifik organizmaları tüketmeleri ve genelde fitofag olamamaları ile farklıdırlar. Sadace mite’lar (akarlar) çok çeşitli ve bol olmaları ve bitkiler dahil bir çok canlı ile ortak noktalara sahip olmaları açısından farklılık içerirler. Türlerin veya nesillerin yüksek devamlılığı veya türlerin birey sayısı olarak bolluğu böcek başarısında indikatör olarak görülür. Böceklerin vertebratlardan en popüler farkı vücut boyudur. Bu küçülme böcek başarısının hikayesi olmuştur. 0.3 mm.’lik ‘mymaid wasp’ları dışında, genel olarak böcek boyu 1-10 mm arası küçük boya sahiptir. Tam tersine en geniş kanat açıklığı ise Noctuidae familyası Thysania agrippina fosil türünde 30 cm. İle görülmüştür. Kanat açıklığının karbonifer türlerinin çoğunda 45 cm’e ulaştığı da görülmüştür (Örneğin; Meganeuropsis americana (Protodonata) türünde 71 cm olması gibi). Bu boy olarak büyük böceklerde vücudun daralmış ve uzamış olduğu göze çarpar (Dynastes hercules (Scarabaeidae) türünün 16 cm’lik türü dışında). Büyük böceklerdeki kas-çevre arasındaki trakeal gaz değişimi zorluğu belirgin bir sorundur. Diğer bir ayrıntı ise büyük vücut ile su dengesinin tehlikeye atılmasıdır. Çoğu büyük böcek, küçük böceklerle kıyaslandığında, daha dar yapıya sahiptir ve gaz değişiminin yapıldığı kas ile eksternal oksijen kaynağı arasında maksimum genişliğe sahip değildir. Özetle, radyasyon aşağıdaki konularla ilişkilidir;
Var olan bu süreç, her böcek grubunun orijininden itibaren nesillerin çeşitlenmesine olanak sağlamıştır. Günümüz tür çeşitliliği hakkında, yüksek türleşme ve (veya) düşük tükenme ile sonuç elde edilir. Tropiklerdeki tür çeşidi zenginliğinin görülme nedeni olarak ılıman iklimlerdeki tür oluşum kombinasyonu ve birikimi gösterilebilir. BÖCEKLERİN İSİMLENDİRİLMESİ ve SINIFLANDIRILMASI Böcekler, hayvanlar için geliştirilmiş olan terminoloji kuralları çerçevesinde isimlendirilirler (Bitkilerin isimlendirilme sistemi oldukça farklıdır). Böceğin resmi bilimsel adının, ana dilleri farklı da olsa bütün bilim adamları tarafından anlaşılır olması gerekir. Yerel isimler bu gerekliliği yerine getirmez; aynı dili konuşan insanlar arasında bile bir böceğin farklı yerel isimleri olabilir. Örneğin, aynı coccinellid böceği hem “uğur böceği” hem de “uç uç böceği” olarak bilinir {Aynı coccinellid böceğine İngilizler “ladybirds” derken, ABD’de “ladybugs” denir}*. Çoğu böceğin yerel ismi bulunmamaktadır ya da verilen yerel isim aslında sadece bir tür ile alakalıyken, bir çok türü temsil eder. Bütün bu zorluklar Linnaean sistemde ele alınmıştır ve tanımlanan her türe belirli 2 isim verilir (binomen). İlki cins ismidir, ikinci isime göre daha geniş gruplandırma için kullanılır. İkinci isim ise tür ismidir. Latince olan bu isimler daima beraber kullanılır ve italik yazılır; her tür için tek bir isim vardır ve bir isim sadece tek bir türü temsil edebilir. Bu sayede, örneğin hastalık taşıyıcı sivrisineklerden Aedes aegypti’nin yerel adı her ne olursa olsun, her entomolog için her yerde aynı türü tanımlar. Aslında bütün taksonlar bu şekilde isimlendirilmedir ama bazı alternatif isimlendirmeler de mevcuttur. Bilimsel yayınlarda genellikle tür isminin ardından, teşhis yapanın adı ve hatta resmi olarak isimlendirmenin yapıldığı yıl da yazılır. Bu notlarda bu uygulama yer almamaktadır ama belirli böceklerden bahsedilirken tür isminden sonra familya ve takım ismi de belirtilmiştir. Yayınlarda, aynı türün ismi tekrar kullanılacağı zaman, cins isminin sadece ilk harfi yazılır (örn. A. aegypti). Ancak Aedes ve Anopheles gibi baş harfi aynı olan iki tür isminin kısaltması yapılırken, cins isminin ilk iki harfi kullanılır (Ae. ve An.). Böcekler arasında çeşitli taksonomik tanımlanmış grup vardır (Tekil hali takson, çoğul hali taksa). Diğer bütün organizmalar için, temel biyolojik takson, bireylere ve populasyonlara dayanarak, türdür. Tür; taksonominin ve tabii ki evrimin temel birimidir. Farklı gruplara ayrılan birden fazla tür üzerinde yapılan çalışmalar, cins tanımlanmasını sağlar. Benzer şekilde, cinsler TRIBE’lar halinde, TRIBE’lar alt familya halinde ve alt familyalar familyalar halinde gruplandırılır. Böcek familyaları, nispeten büyük ama kolay tanınabilen takımlar halinde gruplandırılır. Kategoriler arasındaki bu hiyerarşi; türden başlayıp gittikçe genişleyerek gelişen ve bütün böcekleri kapsayan Insecta sınıfına ulaşana kadar devam eden bütün grupları kapsar. Tablo 1.1’de taksonomik hiyerarşide kelime sonlarında kullanılan belirli ekler gösterilmiştir; böylece herhangi bir grubun hangi taksonomik sırada olduğu isminin sonuna bakılarak anlaşılabilir. 
Sınıflandırma sistemine dayanarak yaklaşık 25 – 30 insecta takımı tanımlanabilir. Bu farklılığın sebebi, taksonomik kategoriler hakkında kesin bir kural olmamasıdır. Sadece aynı atadan köken alan yani monofiletik gruplarla ilgili genel bir fikir vardır. Geçtiğimiz iki yüzyıl içinde, takımlar oldukça rastgele tanımlanmış, birbirine benzeyen ve diğerlerinden farklılık gösteren böceklerden oluşturulmuştur. Zaman ilerledikçe, standart sınıflandırma sistemi de farklı fikirlere rağmen nispeten gelişmiştir. Bazı taksonomistler- SPLITTER çok sayıda grubu ayrı ayrı sınıflandırır, bazısı ise – LUMPER daha geniş kategoriler oluştururlar. Örneğin; bazı Kuzey Amerikalı taksonomistler (“lump”) alderflies, dobsonflies, snakeflies ve lacewings böceklerini tek bir takım altında inceler; Neuroptera. Diğer taksonomistler ise (“split”) bu böcekleri 3 takıma ayırarak inceler; Megaloptera, Raphidioptera ve Neuroptera. Hemiptera takımı da bazen 2 takım olarak incelenir; Homoptera ve Heteroptera. Ama homopteran gruplandırma monofiletik olmadığı için geçersizdir (Kitapta bu konu Fig.7.6’da gösterilmiş ve bölüm 7.4.2 ile kitap sonundaki Taxobox-20’de tartışılmıştır). Yeni bilgi ve analiz metodları, böcek takımlarının tanımlanmasıyla ilgili başka kararsızlıklara da neden olmaktadır. POPÜLER KÜLTÜR ve TİCARETTE BÖCEKLER Böceklerin güzelliği ve gizemi tarihler boyunca insanların ilgisini çekmiştir. Mısırlıların dinsel öğe olarak Scarabaeidae’lere verdiği önem, en çok bilinen örnektir. Eski Dünya’daki erken dönem şamanistik kültürlerde de Scarabaeidae ve Buprestidae’leri (mücevher böcekleri) temsil eden süsler yapılmıştır. Eski Mısır’da Scarabaidae’ler, gübre içinde şekillendiği için kutsaldı ve çömlekler üzerinde desen olarak kullanılırdı. Aynı böcek doğuda da sembol olarak kullanılmıştır. Mısırlılar ve ardından Yunanlılar, Scarabaeidae figürlerini lacivert taşı, bazalt, kireç taşı, turkuaz, fil dişi, reçine ve hatta değerli altın ile gümüşlerinin üzerine işlediler. Bu eserler, ekonomik önemi olayan bir böceğin, insanların popüler ve dini hayatındaki yerinin en güzel örneğidir. Ayrıca bir çok böcek de merasimlerde kullanılmıştır. Eskiçağda Çinliler için ağustos böcekleri yeniden doğumu ve ölümsüzlüğü simgeledikleri için önemliydi. Mezopotamya literatürü olan Gılgamış Destanı’nda Odonata’lardan (yusufçuk, kız böceği) yola çıkılarak ölümsüzlüğün imkansızlığından bahsedilmiştir. Peygamber devesinin etkin ve ani saldırısı, Çinlilerin dövüş sanatına ilham vermiş ve Kung fu’da “peygamber devesi vuruşu” ortaya çıkmıştır. Ayrıca Kalahari çölünde yaşayan Bushmen kabilesi için peygamber devesi yaratılışı ve sabrın önemini simgelemektedir. Bal karıncaları ve bazı larvalar (özellikle güve larvaları), Avustralya’daki Aborjin’lerde totem figürüdür. Ayrıca Avustralya’nın kurak bölgelerinde böcekler önemli besin kaynağıdır ama böcekleri totem figürü olarak kullanan topluluklar onları yememektedir. Aborjinler’in çoğunun törensel sanat çalışmalarında totemik ve besin olarak kullanılan böcekler temsil edilmektedir. Çoğu toplumda böcekler belirli sembollere sahiptir, karınca ve arı da Orta Çağ Avrupası’nda beri çalışkanlığı simgelemektedir. Cıcır böceği, çekirge, ağustos böceği, Scarabaeidae ve Lucanidae’ler Japonya’da kafes hayvanı olarak beslenmektedir. Eski Meksikalılar kelebekleri ayrıntılı olarak gözlemlemiş, mitlerinde, şarkı ve şiirlerinde onlara yer vermiştir. Kehribar, uzun geçmişi olan bir mücevherdir ve eğer içinde böcek fosili varsa değeri yükselir. Şehirleşmiş insan topluluklarında böceklerle iletişim oldukça azdır. Bizimle aynı evi paylaşan hamam böcekleri, karıncalar ve cırcır böcekleri ise çoğu insanda antipati uyandırmaktadır. Yine de böcek sergileri –özellikle kelebek çiftlikleri ve böcek bahçeleri- oldukça popülerdir ve her yıl milyonlarca insan tarafından ziyaret edilmektedir. Ayrıca böcekler hala Japon kültürünün önemli bir unsurudur; böcek bilgisayar oyunları yetişkinlerin de ilgisini çekmektedir ve çok sayıdaki satıcı yüzlerce böcek kolleksiyoncusu için malzeme satmaktadır. Ayrıca Japonya’da böcek beslemek ve yetiştirmek de oldukça popülerdir ve böcekler adeta bir tutku haline gelmiştir. Bazı ülkelerde ise belli böceklerin doğal alanları ekoturizm açısından önemlidir. Örneğin; Kaliforniya ve Meksika’da göçleriyle ünlü kral kelebekleri, Yeni Zelanda’daki ateş böcekleriyle ünlü Waitomo mağaraları ve Kosta Rika’daki tropikal böcek türleriyle ünlü Selva Verde gibi alanlar. Böcek ekoturizmi henüz gelişmekte olsa da böceklere olan ilgi arttıkça ekonomik değerleri de artmaktadır. Özellikle Japonya’da çocuklar arasında gergedan böcekleri (Scarabaeidae, Allomyrina dichotoma) 3 – 7$’a, geyik böcekleri ise (Lucanidae) 10$’a satılmaktadır. Yetişkin kolleksiyoncular ise çok daha tutkuludur: 7.5 cm boyundaki geyik böcekleri (Lucanidae, Dorcus curvidens, o-kuwagata) 40 000 – 150 000 yen (300 – 1250$) arasında alıcı bulmaktadır. Fiyat, böceğin kültür ya da doğal ortamdan toplanmasına bağlı değişmektedir. Japon kolleksiyonculardaki bu tutku, diğer ülkelerdeki çeşitli böcek dükkanlarına örnek olabilir. Resmi istatistiklere göre, 2002 yılında geyik ve gergedan böceklerinden 300 000’er tane olmak üzere, toplam yaklaşık 680 000 böcek Güney ve Güneydoğu Asya’dan ithal edilmiştir. Coleoptera takımı dışında ayrıca; Japon ve Alman turistler çok nadir bulunan Vietnam kelebeklerinin adetini 1000 – 2000$’a satın almaktadır. Entomolojik gelirler, yerel kurumlarda toplanabilir, doğal yaşam alanlarının korunması ve tropik türlerin yetiştirilmesi için kullanılabilir. Kelebeklerin yaklaşık 4000 türü tropiklerde yetiştirilmekte ve Kuzey Amerika, Avrupa, Malezya ve Avustralya gibi ülkelerde canlı sergilenmektedir. Kelebek çiftliklerine yapılan ihracatlar Papua Yeni Gine ve Kenya gibi ülkelerin ekonomisine büyük katkıda bulunmaktadır. Kosta Rika’da bu ihracattan yılda 1 milyon dolar kar edilmektedir. Yumurtalar ya da doğadan toplanan larvalar uygun konak bitkilerde pupaya girene kadar yetiştirilir, daha sonra Kuzey Amerika ve Avrupa’daki kelebek çiftliklerine hava yolu ile gönderilir. Doğu Afrika’daki Kenya Doğa Müzesi’nde, yerel halkla işbirliği yapılarak koruma ve deniz aşırı ihracat projeleri yapılmaktadır. 1993 yılında başlayan ve 1999 yılından beri de devam etmekte olan bu projeler, halka ek gelir sağlamakta ve bal üretimi de dahil olmak üzere doğa tabanlı başka projeleri de desteklemektedir. Asya’da, özellikle de Malezya’da orkide peygamber devesi (Hymenopus) ve baston böcekleri (Phasmatodea) de dahil olmak üzere peygamber devesi (Mantodea) yetiştirilmesi, sergilenmesi ve ticareti oldukça ilgi çekmektedir. Madagaskar’daki tıslayan hamam böceklerinin ve Avustralya’daki tropik büyük hamam böceklerinin (burrowing cockroaches, Macropanesthia) yetiştirilmesi ve evcil hayvan olarak beslenmesi hatta böcek bahçelerinde sergilenmesi oldukça yaygındır.
Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|