Atatürk araştirma merkezi gazi mustafa kemal atatürk miLLÎ bağimsizlik ve çAĞDAŞLAŞma önderi

B. Yozgat-Yenihan Ayaklanması

Adapazarı, Düzce, Bolu mıntıkalarında ayaklanmalar devam etmekte iken, bu sefer Ankara’nın doğusundaki bazı illerde yeni isyanlar ortaya çıktı. Büyük Millet Meclisi Hükümetini henüz kuruluş safhasında iken çökertmek isteyen iç ve dış harekâtı idare eden merkezler, sistemli bir şekilde ne mümkünse yapıyorlardı. Bunlara karşı gönderilen düzenli kuvvetler yeterince etkili olamıyorlardı. Zira asiler Halife adına, Padişah adına, din uğruna hareket ediyoruz sloganıyla hem halkı ve hem de üzerlerine gönderilen birliklerin mensuplarını kolaylıkla kendi taraflarına çekiyorlardı²¹⁹.

Nitekim Pastacı Nâzım isimli eski bir sabıkalı hesap, vermekten kurtulabilmek için etrafına topladığı adamlarından oluşan topluluğa “Gönüllü Halife Ordusu” adını vermiş ve 13 Mayıs’da Yenihan (Yıldızeli)’da isyan bayrağını açmıştı. Ahaliye yayınladığı bildiride şöyle diyor: “Sevgili Padişahımızla, Kongreciler harp ediyorlar. Ahaliyi İslamiye, Padişaha yardım için silâha sarılıyor. Halife Ordusu namıyla bir ordu teşkil ediyorlar. Sizi babalarınızla kardeşlerinize karşı silâh atmaya icbar ediyorlar.... Zabitlerin emrini tutarak Padişaha asi olmayınız. Yaşasın sevgili Padişahımız, kahrolsun Kongre”²²⁰.

Asiler Yıldızeli Kaymakamına, Padişah ile hemen uzlaşılmasını vatan hainliği kanunun uygulanmamasını, aksi halde halka vergi verdirtmeyip Samsun’a gelen Halife ordusuna katılacakları tehdidinde bulundular. Kaymakamın gevşek tutumundan da yararlanarak teşkilâtlandılar. Asiler 27/28 Mayıs gecesi Çamlıbel’de bulunan bir müfrezeyi esir aldıkları gibi, Tokat civarında yürüyüş halinde bir tabur da asilerin hücumuyla dağıldı.

Bu başarıdan cür’etleri artan asiler, 6/7 Haziran gecesi Zile’yi işgal ettilerse de, 3. Kolordu birlikleri 12 Haziran’da Zile’yi geri aldılar. Ayaklanma bastırıldı ve de elebaşları askerî mahkeme kararıyla cezalandırıldılar.

Tokat çevresindeki bu ayaklanmalar Yozgat çevresindeki gayrı memnunları harekete geçirdi. Kuva-yı Millîye hareketi, Yozgat bölgesinde pek olumlu karşılanmamıştı. Çerkez köylerindeki hoşnutsuzluğun yanı sıra bölgede öteden beri etkin olan Çapanoğullarının Saltanat, Hürriyet ve İtilâf Fırkasından yana oluşları, Kuvayı Millîyecilere sempatiyle bakmamalarına yol açmaktaydı.

Mutasarrıfın da bu tutumu benimsemesi sebebiyle, Ankara’da açılacak Meclis için milletvekili seçimi yapılamamıştı. Mayıs ortalarında Çapanoğullarının ayaklanma hazırlıkları yaptıkları duyuldu. Ankara onları gözaltında tutmak için önlemler aldı. Ancak durumdan haberdar olan Çapanoğulları, Mutasarrıfın göz yumması sonucu şehri terkettiler. Yörenin azgın eşkıyalarından Aynacıoğulları ve Deli Ömer’le beraber 14 Haziran’da Yozgat’ı işgal ettiler. Halka Şeyhülislâm Dürrizade Abdullah’ın fetvası ile Padişah ve Damat Ferit’in ferman ve bildirilerini okudular. Kendilerine karşı olan bazı kimseleri astılar. İsyan hızla Akdağmadeni, Alaca, Boğazlıyan’ı içine alarak Kayseri, Çorum ve Sivas’ı tehdit edici bir duruma girdi. Düzce-Bolu gailesinden yeni kurtulmuş olan genç Ankara Hükümeti, bu defa da doğudan ciddi bir şekilde tehlike içindeydi. Bu durumda, Çerkeş’de bulunan Albay Refet (BELE) Çankırı istikametinde harekete geçirildi. Çevredeki askeri birlikler yetersiz olduğundan, Çerkez Ethem de acele Ankara’ya çağrıldı. Ethem önce itiraz etti ama, ağabeyinin araya girmesiyle, 2100 kadar mevcuduyla Ankara’ya geldi. 21 Haziran’da Yozgat istikametinde harekete başladı. 23 Haziran’da Yozgat önüne gelen Ethem, şehri hücumla ele geçirdi. Ele geçirilen on iki elebaşıyı derhal idam etti. Çapanoğlu kuvvetlerini Arapseyfi’nde dağıttı. Bu sırada Albay Refet ve Çolak İbrahim kuvvetleri de yetiştiler. Ethem bölgenin temizlenmesini onlara bırakıp Batı cephesine hareket etti²²¹. Çünkü Batı Cephesinde 22 Haziran 1920’de Sèvres Anlaşmasını kabul ettirmek amacıyla Yunan saldırısı başlamıştı ve hızla gelişiyordu.

Bununla beraber bölge tamamen huzura kavuşamadı. Yunan saldırısı yeni kıpırdamalara yol açtı. İlk isyanda af dileyen âsilerden kurulu Akdağmadeni Alayı cepheye gönderilmek istenince, alay mensuplarının bir kısmı birlikte kaçtılar ve bölge de ayaklanma başlattılar. Ayaklanma Çerkez Ethem’e bağlı İkinci Kuva-yi Seyare Komutanı Çolak İbrahim tarafından bastırıldı. Sükûnet ancak 1920 yılı sonunda sağlanabildi.

C. Konya Bölgesi Ayaklanması

İkinci Düzce ve İkinci Yozgat ayaklanmalarının tamamen bastırılmasından kısa bir süre sonra, Konya bölgesi isyan etti. İsyan için gerekli zemin Vali Cemal Bey zamanında, Sait Molla, Zeynelabidin ve Rahip Frew tarafından hazırlanmış, fakat Refet Bey’in bölgeye gelmesi ve Bozkır isyanının önlenmesi ile nisbi bir sükûna kavuşmuştu. Ancak Teali-i İslâm ve İngiliz Muhipleri Dernekleri ile Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın bölgede millî hareket karşıtı faaliyeti el altından devam etmekteydi. Bunun sonucunda, isyan 2 Ekim 1920’de patlak verdi.

Ayaklanmanın başında daha önceki Bozkır isyanına katılan Delibaşı Mehmet vardı. Delibaşı çoğu asker kaçağı Türkmenlerden beş yüz kişi ile belirtilen tarihte Çumra’yı bastı. Durumu öğrenen gözüpek bir kimse olan Vali Haydar Bey, bir taraftan acele yardım isterken, diğer taraftan Alaaddin Tepesi çevresinde, savunma önlemleri aldı. Padişah yanlılarının yoğun propagandası etkisinde kalan bölgede ayaklanma hızla gelişti. Asiler 3 Ekim’de Konya’yı ele geçirdiler ve hükümete el koydular. 4 Ekim’de Vali teslim olmak zorunda kaldı. İsyan Koçhisar, Karapınar, Karaman, Ilgın, Akşehir, Seydişehir, Beyşehir, Akseki, Manavgat ve Alanya’ya kadar yayıldı. Mustafa Kemal, Albay Refet Bey’i isyanı bastırmakla görevlendirdi. Refet Bey 6 Ekim’de Konya’yı Delibaşından kurtardı ve hızlı bir takip hareketi ile Çumra, Bozkır, Seydişehir, Beyşehir’i asilerden temizledi. Bu arada Yarbay Osman (Kasap) birlikleri Ilgın, Akşehir, Yalvaç dolaylarını, Pozantı’dan gelen, kuvvetler Karaman dolaylarını Demirci Mehmet Efe kuvvetleri de, Eğridir, Karaağaç, Akseki üzerinden Antalya’ya kadar olan bölgeyi tarayarak sükûneti sağladılar. Refet Bey’in takip ettiği Delibaşı Mehmet kaçmaya muvaffak olarak Silifke’de Fransızlara teslim oldu^222a.

D. İç Ayaklanmaların Sonuçları

Konumuz gereği iç isyanların ancak belli başlı olanları üzerinde durulmuştur. Halbuki Millî Mücadele boyunca meydana gelen iç isyanların toplamı yirmiyi aşkındır. Bunların kapsadıkları alan Ankara’nın çok yakın çevresi ve işgal edilmiş mıntıkalar hariç, Anadolu’nun büyük kısmını içine alacak şekilde sistemli olarak düzenlenmiştir. Fetvalar, Padişah ve Hükümet bildirileriyle, işgal kuvvetlerinin imkânları ile desteklenmiş ve Ankara Hükümeti henüz kuruluş halinde boğulmak istenmiş ve Ankara civarına ulaşılmıştır. Ancak Mustafa Kemal ve dava arkadaşlarının güçlü ve sağ duyulu vatansever yurttaşların gayreti ile bu fesat hareketleri başarısızlığa uğratılmış, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin otoritesi, işgal altında olmayan mıntıkalarda etkin bir şekilde sağlanmştır.

İç ayaklanmaların, bastırılması ve Anadolu’nun Mustafa Kemal’in etrafında birleşmesi, İstanbul Hükümeti’nin iç ayaklanmalar veya hükümet yanlısı askeri kuvvetler kullanarak Anadolu hareketlerini önlemeye imkân olmadığını göstermiştir. Damat Ferit’in bundan sonra otoritesi, İstanbul il sınırlarını aşmayan, ancak İngiliz desteği ile ayakta duran bir hükümet haline gelmiştir.

Fetvaların, fermanların, hilâfet ordusunun başarısız kalması, İstanbul Hükümeti’nin otoritesinin Anadolu’da geçersiz hale gelmesi, yakındoğu ile ilgili hesapları da alt üst etmiştir. Artık kesin barışı sağlamak için, İstanbul Hükümetine barışı zorla kabul ettirmek yeterli değildi. Kesin barış için Mustafa Kemal’in temsil ettiği Ankara Hükümeti ile Misak-ı Millî çerçevesinde anlaşmak veya uzlaşmak, veyahut arzu edilen çözümü ona silâh zoruyla kabul ettirmek gerekiyordu. Bunun için dört beş yüzbin kişilik orduları harekete geçirmek, milyarlarca lira masrafa girmek gerekiyordu. Halbuki Müttefik devletler savaş yorgunuydular. Türklere karşı bu sert politikayı izleyen İngiltere ise çıkarlarını geleneksel olarak diplomatik yallarla korumayı benimsemiştir. Nitekim Ali Fuat Paşa 14 Haziran 1920’de Kuva-yı İnzibatiye’yi dağıtıp İzmit üzerine yürüdüğü zaman, İngiliz yetkililer Türkiye’nin iç işlerine karışmadıklarını belirterek ateş kesilmesini istemişlerdi^222b. Ali Fuat Paşa’nın İzmit ve Hereke yarımadasında yürüttüğü hareket, İstanbul’daki işgal makamlarını ciddi suretle endişeye düşürmüş ve acele olarak tedbir alınmasını, aksi halde ya kuvvet kullanarak ya da barış şartlarını değiştirmek gerektiğini yetkililere iletmişlerdi²²³. Bu durumda, Lloyd George’nin Venizelos’u devreye sokmasıyla, hazırlanmış olan barış anlaşmasını, Türklere süngü ile kabul ettirmek için, Yunan Ordusu Anadolu’nun kalbine doğru harekete geçirildi.

III. Türkiye’nin Ölüm Fermanı Sèvres: Nasıl Bir Barış?

A. Hazırlanması

Osmanlı Devleti ile yapılacak barış şartlarını hazırlayan Onlar Konseyi, 17 Haziran’da Paris’de Damat Ferit Paşa’yı dinledikten sonra, kurulması düşünülen Büyük Ermenistan ile ilgili Amerika Birleşik Devletleri’nin tutumunun belirginleşmesi için, bekleme kararı almıştı (27 Haziran 1920). Böylece Türk barışı belirsiz bir tarihe erteleniyordu. Galipler yere serilmiş olan Türklerin verilecek hükmü bekleyen bir suçlu olarak askerî açıdan problem teşkil etmeyeceği kanısındaydılar. Onların bu hatalı hesapları Mustafa Kemal’e millî direnmeyi organize edebilmesi için çok kıymetli zaman kazandırmıştı. Daha sonra Amerikan Senatosu 19 Kasım 1919 tarihinde yaptığı oylamada, Birleşik Devletlerin kendi kıtası dışındaki meselelerle meşgul olmasını kabul etmemişti. Dolayısıyla Osmanlı Devleti ile yapılacak barış anlaşmasını hazırlamak üç büyüklere, yani İngiltere, Fransa ve İtalya’ya kalmıştı.

İngiltere ile Fransa bu konuda kendi aralarında görüş birliğini sağlamak amacıyla 11 Aralık 1919’dan 21 Ocak 1920’ye kadar devam eden görüşmelerde, hükümetlerinin meseleye bakış açısını belirlediler.

14 Şubat 1920’de toplanan Londra Konferansında üç devletin başbakanları bir araya geldiler. Bu arada Fransa’da Clemenceau düşmüş, yerine Millerand geçmiş, İtalya’da da Nitti iktidara gelmişti. Tartışmalı konulardan, Padişah’ın İstanbul’da kalması, bazı şartlarla benimsenmişti. İzmir konusunda ise, şehir ve yörenin sembolik olarak Osmanlı egemenliğinde kalması, ama yönetimin Yunanistan tarafından yürütülmesi, iki yıl sonra Enosis için Milletler Cemiyetine başvurulmasını öngörmüşlerdi.

Bu arada millî kuvvetlerin Fransızlardan Maraş’ı almış olduklarını haberi üzerine, Millî hareketi sindirmek için İstanbul’u resmen işgal etmeye karar veriyorlardı. Konferans 21 Mart’ta çalışmalarını bitirdiğinde, İstanbul, Boğazlar, İzmir, borçlar ve malî denetim ile azınlık hakları konularını kesin karara bağlamıştı. Yüksek Barış Konseyi San Remo’da 18 Nisan 1920’de, Ermenistan, Kürdistan ve ekonomik nüfuz bölgeleri konularını karara bağlamak için toplandı ve çalışmalarını 26 Nisan 1920’de tamamlayarak anlaşma metnine son şeklini verdi.

Anlaşma taslağı 11 Mayıs 1920’de Paris’te Osmanlı delegesi Tevfik Paşaya verildi. İmzalanması için de bir aylık bir süre tanındı. Türk heyeti anlaşma metninin kabul edilmesinin mümkün olmadığı görüşündeydi. Durumdan bilgilendirilen Vükelâ Meclisi üyelerinden bazıları, böyle bir anlaşmayı kabul etmektense istifâ edeceklerini söylemekteydiler. Bu durum karşısında Damat Ferit Paşa, verilen süreyi uzatmak ve bazı hükümlerin hafifletilmesini sağlamak için Fransa’ya gitti. Kendisine barış şartlarını tartışmaya imkân olmadığı, düşünme süresinin bir defaya mahsus olmak üzere 27 Temuz’a kadar uzatıldığı cevabı verildi. Sadrazam yerine Dahiliye Nazırı Reşit Bey’i bırakarak İstanbul’a eli boş olarak döndü. Bu sırada Spa’da 16 Temmuz 1920’de toplanan Yüksek Konsey, barış şartlarının hemen kabulünü ultimatom havası içinde istedi. Reşit Bey bunu anlaşmayı imzalamazsak İstanbul’u elimizden alacaklar ve Yunan yönetimine verecekler şeklinde hükümete bildirdi. Hükümet, 20 Temmuz’da “yok olmaktansa, İstanbul ve Anadolu’da küçük fakat yine bir Devlet halinde bulunmak evladır” gerekçesi ile anlaşmanın imzalanmasını tavsiye etti. Saray ve Sadrazam anlaşma taslağını imzalamaya karar vermişlerdi. Ama sorumluluğu paylaşmak için bir Saltanat Şurası topladılar. Devletin ileri gelenlerinin katıldığı bu toplantıda, Vahidettin anlaşmayı kabul edenlerin ayağa kalkmasını istemiş, topçu feriki Rıza Paşa hariç, diğerleri bu isteği yerine getirmişlerdi. Anlaşmayı imzalamak için Fransa’ya gönderilen Osmanlı delegeleri “Türkiye’nin millî varlığına derin bir darbe vuran” şartlardan bazılarının hafifletilmesini bir kere daha rica ettilerse de, bu istek kabul edilmedi. Osmanlı Delegeleri, 10 Ağustos 1920 Salı günü saat 16.00 da, Osmanlı İmparatorluğunun ölüm fermanı olan Sèvres Anlaşmasını imza ettiler. Padişah ta “Sèvres’in Türkiye’nin ölüm fermanı olduğu”nun bilincindeydi. 21 Ağustos’ta İngiliz Yüksek komitesi ile olan görüşmesinde bu düşüncesini ifade ederken Kamalistleri “serüven peşinde koşan bir şebeke” olarak nitelendiriyor; İngiliz yardımına güvenilebilir ümidiyle anlaşmanın imzalanmasını istediğini ifade ediyordu.

B. Sèvres Nasıl Bir Düzen Öngörüyor?

Millî Mücadele’nin, Mustafa Kemal’in eserinin içeriğini anlamak Sèvres getirdiklerinin bilinmesine bağladılar. Sèvres’in içeriğinin bilinmesi, Lausanne’da elde edilenin değerini ortaya çıkarır.

Yakındoğu’ya yeni bir düzen getiren Sèvres antlaşmasına göre, Osmanlı Devleti’nin Rumeli sınırı yaklaşık olarak bugünkü İstanbul il sınırlarına tekabül etmektedir. Doğu Trakya’da sınır, Istranca-Çatalca olacaktır. Böylece Yunanistan Marmara ve Karadeniz’e çıkmakta beş denizli Yunanistan hayalini gerçekleştirmektedir. İstanbul azınlık hakları gözetilmek ve Sèvres Anlaşmasının hükümleri tamamen uygulanmak şartıyla, Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştır! Babıâli, Doğu Anadolu’da muhtemelen Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Muş illerini içine alması düşünülen Ermenistan’ın kesin hudutlarının başkan Wilson tarafından çizilmesini peşinen kabul etmektedir. Devletin güneydeki sınır Osmaniye, Antep, Urfa ve Mardin’in kuzeyinden geçmektedir.

Batı Anadolu’da İzmir çevresini içine alan Karaağaç, Kasaba, Ödemiş, Tire’yi kapsayan bölge sembolik olarak Osmanlı hâkimiyeti altında bırakılmaktadır. Osmanlı egemenliğini İzmir’in dış kalesinden birine çekilecek olan Türk bayrağı temsil edecekti! Fakat Osmanlı Devleti egemenliğinin yürütülmesini Yunanistan’a terkedecekti. Yunanistan bölgede asayişi sağlayacak, Hıristiyan ve Müslümanlardan oluşan bir Meclis ile bölgeyi yönetecek ve bölge halkı Yunan tebaası muamelesi göreceklerdi. Beş yıl sonra Yunanistan isterse bölgede halkoylaması yapabilecekti. Bu beş yıl içinde bölgeye getirilecek Rum göçmenlerle ve türlü yollara Türk nüfusu kaçırılmak suretiyle Enosis’in gerçekleştirilmesi düşünülmüştür.

Anlaşma, Güneydoğuda müstakbel Ermenistan hudutlarının güneyinde, özerk bir Kürdistan’ı öngörmektedir. Anlaşmanın yürürlüğe girmesinden bir yıl sonra, bölge halkının Milletler Cemiyeti’ne bağımsız olmak istediklerini bildirmeleri halinde, Osmanlı Devleti bu yerler üzerindeki bütün haklarından vazgeçtiğini peşinen kabul etmektedir.

Anlaşmaya göre, devletin başkentinin bulunduğu Boğazlar bölgesi, bayrağı, bütçesi ve teşkilâtı olan uluslararası bir komisyonun denetimine bırakılmıştır. Komisyon galip devletlerin temsilcileri ile Milletler Cemiyeti’ne üye olacak Karadeniz’de sahili olan devletlerin temsilcilerinden oluşacaktır. Komisyon Boğazlardan geçişle ilgili konularda tam yetkiye sahip olup âdeta bir devlet niteliğindedir.

Osmanlı Devleti anlaşmanın çeşitli maddelerine göre Suriye, Irak, Filistin ve Hicaz’ın bağımsızlıklarını tasdik; Mısır, Sudan, Fas, Tunus, Trablusgarp, Bingazi ve Ege adaları üzerindeki bütün haklarından vazgeçtiğini kabul etmektedir.

Sèvres ile Osmanlı ordusu ücretli bir ordu haline getirilmektedir. Asker miktarı 15.000 asker, 35.000 jandarma ve 700 kişilik Padişah muhafız birliği olmak üzere, tespit edilmiştir. Bu askeri gücün ağır silâhları ve hava kuvvetleri yoktur. Tahkimat yapılması yasaklanmıştır. Savaş gemileri 600 tonilatonun altında olacak, jandarması müttefik kuvvetler tarafından organize ve kontrol edilecek, bunların subay kadrolarının yüzde on beşi onlardan oluşacaktır. Böyle bir ordunu yurt savunmasını yapması mümkün değildir.

Bundan başka anlaşmanın 206. Maddesine göre, Mondros Ateşkesi’nin bazı maddelerinin yürürlükte kalması kabul edilmiştir! Bunlar müttefiklere gerekli hallerde stratejik yerlerin işgalini öngören meşhur 7. Madde; karışıklıklar halinde altı doğu ilinin işgalini kabul eden 24. Madde; Toros tünellerinin işgaline dair olan 10. Madde; haberleşmenin denetimine ait; 12. Madde ile askerî malzemenin tahribine ait 13. Maddelerdir. Barış anlaşmasında ateşkesle ilgili maddelerin yer alması neyi göstermektedir? Öyle anlaşılmaktadır ki, Müttefikler Anadolu’nun taksiminden vazgeçmiş görünümü altında, istedikleri yeri, istedikleri zaman işgal etmek imkânını ellerinde tutacaklardı. Sözde bağımsız Osmanlı Devleti, daimi bir tehdit altında ve müttefiklerin her türlü keyfî muamelesine açık bir sömürge haline getiriliyordu.

Sèvres’de azınlık hakları genişletilerek müttefiklerin güvencesi altına alınmış, yüzyıllardan beri devam eden Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma imkânı daha da geniş boyutlara ulaştırılmıştır. Ayrıca kapitülâsyonlar yeni kurulan devletlere kadar genişletilmekte ve bu arada Osmanlı vatandaşlarına istedikleri taktirde yabancı vatandaşı olabilmek kolaylıkları sağlamaktadır. Yabancıların bütün vergilerden muaf ve her türlü mesleği icra serbestliği gözönüne alınırsa, devletin az zamanda işe yarar vatandaşlarının önemli bir kısmını kaybetmesi, uzak bir ihtimal değildir.

Osmanlı iktisat ve maliyesi, kurulması öngörülen müttefikler arası bir komisyonun yönetimine bırakılmaktadır. Bu komisyon her türlü ekonomik kararlar, para politikası, gümrüklerin yönetimi, vergi reformu, iç ve dış borçlanma, bütçe ile ilgili konularda mutlak otorite sahibidir. Bu suretle sözde bağımsız devletin hükümet ve millî meclisleri hiçe indirgenmekte, ülkenin tam bir sömürge haline sokulması kolaylaştırılmaktadır.

Üstelik Sèvres’in çizmiş olduğu sınırlar da gerçeği yansıtmamaktadır. Üç devlet Sèvres’de kendi aralarında imza ettikleri “Accord Tripartite” üçlü anlaşma ile Anadolu’yu nüfuz mıntıkalarına ayırmışlardır. Bu taksime göre, Osmanlı Devleti’ne kalan topraklar eski Ankara, Kastamonu, Sivas ve Bursa illerinin bir kısmını içine almakta, devletin Karadeniz dışında sahili kalmamaktadır. Müttefik devletler buralardaki askerlerini “Hristiyan azınlıkların korunması için kabul edilen tedbirlerin uygulanması ve bunların yürütülmesi hakiki surette sağlanıncaya kadar” tutmak hususunda görüş birliği sağlamışlardır. Aslında nüfuz mıntıkaları, kapalı bir ilhak anlamına gelmektedir. Müttefikler savaş içinde ilân ettikleri barış ilkeleri ve Wilson’un 12. Maddesi hükümlerini gözönüne alarak, nüfuz mıntıkalarını daha sonra ilhak etmek üzere, kamufle etmişlerdir²²⁴.

C. Sèvres Anlaşması’nın Değerlendirilmesi;

Emperyalist devletler, Osmanlı İmparatorluğu’nu parçalamışlar, ganimeti aralarında taksim etmişlerdi. Geride kalan sözde bağımsız Türk Devleti’ni de kendilerinin ekonomik, hukukî ve malî bakımdan mutlak yönetimleri altına alarak tam bir sömürge durumuna düşürmüşlerdi.

Sèvres’den en kazançlı çıkan devlet Büyük Britanya’dır. İngiltere Mısır himayesi, Filistin ve Irak mandası ve zengin Musul petrol bölgesine el koymakla aslan payını almış, Boğazları askersizleştirme ve ulaşım serbestliği sağlamak suretiyle, büyük deniz gücü sayesinde, Osmanlıyı sindirme ve komünist Rusya’yı tehdit etmek imkânını kazanmıştı. İngiltere Ege’yi bir Yunan gölü yapmakla başka bir kazanç sağlamış oluyordu. Bu kazançlar bir yerde, Fransa ve İtalya’nın aleyhlerinde gerçekleştirilmişti: Fransa’nın Almanya ile İtalya’nın da Adriyatik’le ilgili müşkülleri, bu devletleri frenlemişti. Fransa, Suriye ve Lübnan mandası ile Anadolu’daki nüfuz mıntıkası, İtalya ise Anadolu’daki nüfuz mıntıkası ve Onikiada ile yetinmek zorunda kalmışlardı. Yunanistan Sèvres ile zaferin doruğuna ulaşmış gibidir. Ege bir Yunan gölü haline dönüşmüş, Anadolu’ya Megali İdea’ya ümit verecek şekilde el atılmıştır.

Fakat Sèvres’in kağıt üzerinde sağladığı yararlar ancak uygulama ile gerçekleşebilecektir. Sèvres’i uygulayabilmek için, Mustafa Kemal’in yönlendirdiği Misak-ı Miliye yemin etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin işini silah zoruyla bitirmek gerekmektedir.

IV. Yunan İleri Harekâtı ve Mustafa Kemal’in Düzenli Orduya

Geçiş Kararı

A. Yunan İleri Harekâtı

Yunan kuvvetleri İzmir ve yakın çevresinin işgalinden sonra, Venizelos’un emriyle, Manisa, Aydın ve Ayvalık sancaklarını işgal maksadıyla harekete geçmişlerdi. Venizelos İtalyanlarla tartışma çıkmaması için, Denizli Sancağının şimdilik işgal mıntıkası dışında kalmasını istemişti.

Gediz Vadisi boyunca ilerleyen bir Yunan kolu Manisa ve Turgutlu’yu, Küçük Menderes Vadisi’ni hedef alan diğer bir kol, Torbalı, Bayındır ve Ödemiş’i, üçüncü bir kol, Büyük Menderes Vadisi istikametinde hareketle Aydın’ı işgal etti. Venizelos, Büyük Menderes Vadisi’ne 300,000 Rum göçmeni yerleştirmek niyetindeydi²²⁵.

Ayvalık sancağını işgal için de 29 Mayıs’ta Ayvalık kıyılarına çıkarma yapıldı. Daha önce belirtildiği gibi, Alay Komutanı Yarbay Ali (ÇETİNKAYA) Bey, Yunanlıları ateşle karşıladı. Yunanlılar kasabayı işgal ettilerse de, daha fazla ilerleme imkânı bulamadılar.

Haksız işgalin şoku altında kalan Türkler ilk günlerin şaşkınlığını attıktan sonra toparlandılar. Bu toparlanmada 20 Mayıs 1919’da 17. Kolordu Komutan Vekilliğine atanan Albay Bekir Sami (GÜNSAV) ile 61. Tümene Komutan olarak atanan Köprülülü Kâzım (ÖZALP) ve 57. Tümen Komutanı Albay Şefik (AKER) Beyin hizmetlerini hatırlamak gerekir²²⁶.

Bekir Sami (GÜNSAV), 21 Mayıs ile 21 Haziran tarihleri arasında bir ay süreyle Batı Anadolu’da askerî başvuru makamı olarak Millî direnme ve toparlanmayı organize etmişti. Albay Köprülülü Kâzım (ÖZALP) Balıkesir, Bergama mıntıkasında, Albay Şefik (AKER)’de Denizli çevresinde faaliyet göstermiş, Demirci Mehmet Efe ile Yörük Ali Efe’nin millî harekete katılmalarını sağlamıştır. Bu üç albayın teşvik ve desteği ile Batı Anadolu Kuvayı Millîyesi oluşmuştur. Askeri birliklerin de desteği ile Yunan ilerlemesi frenlenmiştir.

Böylece oluşan cephede, Denizli çevresinde Demirci Mehmet Efe, Salihli mıntıkasında Çerkez Ethem, Soma ve Bergama mıntıkasında Albay Kâzım Bey’e bağlı millî kuvvetler, Ayvalık mıntıkasında da Yarbay Ali Bey’e bağlı birlikler savunmayı üstlenmişlerdir.

Şikâyetler üzerine, (Uluslararası Tahkik Komisyonu Amiral Bristol heyeti ) Yunan ilerlemesi Milne hattı ile sınırlanmıştı (7 Ekim 1919). Bu hat Kuşadası-Aydın-Ödemiş-Kasaba-Manisa-Bergama-Ayvalık çevresini içine almaktaydı. Türkler bu hattı tanımadılar. Bununla beraber Haziran 1920’ye kadar bu hatta önemli bir hareket olmadı. Ancak Mustafa Kemal 31 Aralık 1919’da Batı Cephesindeki komutanlara, Yunanlıların İzmir’i resmen ilhaka hazırlandıklarının anlaşıldığını, böyle bir durumda kolorduların derhal Kuvayı Millîye vaziyetine girmeleri talimatını vermişti²²⁷.

Sèvres Antlaşmasının hazırlanması, iç ayaklanmaların ümit edilen sonucu vermemesi, İzmit Yarımadasının milî kuvvetlerin tehdidi altına girmesi üzerine, barış şartlarının Türklere silâh zoru ile kabul ettirmek maksadıyla, Yunanistan’a saldırı müsaadesi verildi. Yunanlılar altı tümenlik bir güçle saldırıya geçtiler. Kadro halindeki zayıf Türk birlikleri, çok üstün düşman kuvvetleri karşısında bir varlık gösteremediler. Salihli, Alaşehir, Kula, Nazilli, Eşme, Buldan işgal edildi. Yunan kuvvetleri Uşak batısına kadar geldiler. Diğer bir kol, Savaştepe Balıkesir ve Bursa’yı işgal etti. 20 Temmuz’da Doğu Trakya’ya çıkarılan Yunan kuvvetleri, Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli’ni ele geçirdiler.

Böylece Doğu Trakya kolay bir şekilde düşman istilâsına uğradı. Bursa-Uşak hattına kadar olan yaklaşık elli dört bin kilometre karelik bir alan Yunanlıların eline geçti.

Önemli toprak parçalarının düşman eline geçmesi ve özellikle Bursa’nın düşmesi, TBMM’de sert tepkilere yol açtı. Meclis kürsüsüne siyah bir örtü çekildi. Genel Kurmay Başkanı ve Millî Savunma Bakanı kıyasıya eleştirildi. Meclis Başkanı Mustafa Kemal eleştirileri bizzat karşıladı. Çok üstün düşman kuvvetleri karşısında askerliğin gereklerinin yerine getirildiğini, her şeyin bitmediğini açıkladı. Ayrıca bu günlerde millete hitaben bir beyanname yayınlanarak “düşman istilâsı ne kadar genişlerse, çöküşünün de o kadar çabuk olacağı” yaşamak isteyen milletimizin bağımsızlıktan başka bir isteği olmadığı belirtilerek, halk istilâcı güçlere karşı sonuna kadar mücadeleye davet edildi²²⁸.

Yunan saldırısı amacına ulaşmış gibiydi. Panik içinde bulunan Damat Ferit Hükümeti, meş’um Sèvres Antlaşmasını, 10 Ağustos 1920’de imzalamıştı. Ama anayasaya göre anlaşmayı Meclis’in onaylaması gerekiyordu. Halbuki Meb’usan Meclisi 11 Nisan 1920’de resmen dağıtılmıştı. Bu durumda anlaşmanın onaylanması mümkün değildi. Aslında Sèvres’in İstanbul Hükümetince kabul edilmesi pratikte bir anlam ifade etmemekteydi. Çünkü bu hükümetin hükmü, ancak İstanbul il sınırları içinde geçerliydi.