«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR

Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət. Bu nəzarəti həyata keçirməkdə məqsəd auditor təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən auditor xidmətinin keyfiyyətinin və daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Keyfiyyətə nəzarət «Аuditdə işlərin keyfiyyətinə nəzаrət» BАS 220 ilə tənzimlənir. Bu nəzarət iki formada olmaqla Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir. Kənar nəzarətin formaları azağıdakılardır:

1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;

2. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin keyfiyyətinə nəzarət.

Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət auditorun mövcud iş və yekun sənədlərinə əsasən həyata keçirilir. Bu qaydada həyata keçirilən nəzarət auditor təşkilatı tərəfindən göstəriilmiş audit xidmətlərinin ümumi sayının 25 faizindən az olmamaq şərti ilə seçmə qaydada aparılır.

Bir qayda olaraq kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram və təlimatla nizamlanır.

Hazırki dövrdə auditor peşəsinin ictimai əhəmiyyəti ilə əlaqədar, onun işinə nəzarət müstəsna rol oynayır.

1977-ci ildə ABŞ-da keyfiyyətə nəzarət standartları üzrə komitə yaradılmışdır. Komitə 1979-cu ildə üzünün “Diplomlu ictimai mühasiblərin (auditorların) firmalarının fəaliyyətinin keyfiyyətinə nəzarət sistemi” adlı Ilk hesabatını buraxmışdır. Hesabatda qeyd olunan aşağıdakı doqquz məqam auditorların işinin keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər:

1. Əməkdaşların muzdla işə götürülməsi. Firmanın heyəti mçəyyən ixtisasa (təhsilə, peşə fəaliyyətinə və şəxsi təcrübəyə) malik olmalıdır.

2. Işin qrafikinin tərtib olunması. Auditor yoxlaması planlaşdırılan zaman onun keçirilmə müddəti, əməkdaşın təcrübəsi və ixtisaslaşması mütləq nəzərə alınmalıdır.

3. Ixtisasın artırılması. Əməkdaşlar özlərinin təhsil səviyyələrini daima artırılmalı və məsuliyyət hissini gücləndirməlidirlər.

4. Karyera. Yüksək vəzifələri ancaq yüksək ixtisaslı mütəxəssislər tutmalıdırlar (cəlb etməlidirlər).

5. Nəzarət. Auditor yoxlaması daimi rəhbər işçilərin nəzarəti altında aparılmalıdır.

6. Müştərilərin qəbul olunması və onlarla əməkdaşlıq. Mövcud və gələcək illərin müştərilərinin doüruçuluüa və işgüzar mövqeyinə ciddi fikir verilməli, onlarla daimi əlaqələri formalaşdırmaüa səy göstərməlidirlər.

7. Məsləhət. Baş verə bilən texniki mürəkkəblikləri həll edə bilmək üçün firmanın kitabxanası, müvafiq mütəxəssisləri və ekspertləri olmalıdır.

8. Müstəqillik. Işçilərə hökmən nəzarət olunmalıdır. Lakin onların sərbəst qərar çıxarmaq haqda hüquqlarına müdaxilə etmək məqsədə uyüun deyildir.

9. Nəzarət. Keyfiyyətə nəzarətin sadaladıüımız əvvəlki səkkiz ünsürünə təsir göstərən tədbirlərin səmərəliliyinə firma özü nəzarət etməlidir. Keyfiyyətə nəzarətin bu ünsürləri və onun təmin olunması üçün firma tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər nisbətən daha təcrübəli, diplomlu ictimai mühasiblər tərəfindən yoxlanılır. Belə yoxlama əsasında firma tərəfindən həyata keçirilən auditə qiymət verilir.

1988-ci ildə Amerika diplomlu ictimai mühasiblər institutu (ASRA) mühasiblərin qarşısına daha yeni tələblər qoymuşdur. Institutun qərarına görə üç ildə bir dəfədən az olmamаq şərtilə keyfiyyətə nəzarət proqramının həyata keçirilməsində iştirak etməlidir. 1987-ci ildə institutun nəzdində keyfiyyətə nəzarətin icrası komitəsi yaradılmışdır. Audit yoxlamalarının keyfiyyətinə nəzarət bu komitəyə həvalə olunmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda audit xidmətinə nəzarət qaydası qabaqcıl xarici dövlətlərdə olduüu səviyyədə işlənib hazırlanmamışdır. Lakin bu istiqamətdə işlər davam etdirilir.

2. 
   Аuditin plаnlаşdırılmаsı
   

Auditor planlaşdırılması – auditor yoxlaması üçün ən mühüm mərhələ-lərindən biridir. Auditor planlaşdırılması – auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin növləri və onların yerinə yetirilmə müddəti göstərməklə auditin ümumi planı-nın, elecə də iqtisadi subyektin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəyin hazırlanması üçün vacib olan auditor prosedurlarının həcmini, növlərini müəyyən edən audit proqramının işlənib hazırlanması prosesidir.

Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi planlaşdırılan zaman auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar tərəfindən tətbiq edilən normalar «Auditin planlaşdırılması» BАS 300 ilə müəyyən edilir. Auditor planını və proqramını hazırlayarkən auditor iqtisadi subyekt haqqın-da ilkin biliklərə və keçirilmiş analitik prosedurlarının nəticələrinə istinad etməlidir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, auditin planlaşdırılması, auditin keçirilməsinin ümumi prinsiplərinə uyğun surətdə auditor təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir. Auditin ümumi prinsipləri ilə yanaşı aşağıdakı xüsusi prinsiplər mövcuddur:

a) planlaşdırmanın kompleksliyi

b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi

s) planlaşdırmanın optimallıüı

Planlaşdırmanın kompleksliyi dedikdə planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin və razılıüının təmin olunması başa düşülür.

Planlaşdırmanın fasiləsizliyi dedikdə, auditorlar qrupu üçün əlavə tapşırıqların müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılan mərhələlərin təsdiq olunan müddətlərə əlaqələndirilməsi başa düşülür.

Auditin planlaşdırılmasının optimallığı dedikdə, planlaşdırmanın variantlı-ğının təmin olunması başa düşülür. Auditor təşkilatının audit planlaşdırılması aşağıdakı əsas mərhələlərdən ibarətdir:

- auditin əvvəlcədən planlaşdırılması

- auditin ümumi planının hazırlanması

- auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.

Ümumi planın və audit proqramının hazırlanmasına başlayan auditor təşkilat- iqtisadi subyekt haqqında bəzi məlumatlara malik olmalıdır. Auditin ümumi planında auditor ilkin təhlil, daxili nəzarət sisteminin etibarlıüı və auditor risklərinin qiymətləndirilməsinin üsullarını müəyyənləşdirir.

Audit nəzarətinin planlaşdırılması mühasibat (maliyyə) hesabatlarının, keyfiyyətinin, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının, onların mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinin qanunılıyinin və dürüstlüyünün auditi üçün aparılır. Planlaşdırma gözlənilən işlərin planının tərtib edilməsini və auditor proqramının hazırlanmasını əks etdirir. Adətən planlaşdırmaya aşağıdakılar daxil edilir:

 qrafiklərin hazırlanması;

 auditin aparılması müddətinin müəyyən edilməsi və onun müştəri ilə müzаkirə edilməsi;

 icra komandasının üzvlərinin təlimatlandırılması;

 müştərinin bölmələri ilə əlaqələrin təşkili;

 auditin strategiyası və auditə hazırlıqla baülı müştəri ilə müzakirə.

"Auditin planlaşdırılması" BАS-nın tələblərinə müvafiq olaraq auditin planlaşdırılması yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və idarəetmə strukturu ilə əvvəlcədən ilkin tanışlıqla qarşılıqlı əlaqəlidir və aşağıdakıları təmin etməlidir:

 mühasibat uçotunun vəziyyəti və daxili nəzarətin səmərəliliyi haqqında zəruri informasiyaların əldə edilməsi;

 daxili audit materiallarına auditorun nə dərəcədə inana bilməsi;

 auditor yoxlamasının ikinci mərhələsində yerinə yetiriləcək nəzarət prоsedurlаrının məzmununun, aparılma vaxtının və həcminin müəyyən edilməsi;

 təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının dürüstlüyünü və qanunauyüunluüunu, mühasibat balansının və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü qiymətləndirmək üçün zəruri informasiyaların toplanması və təhlili üzrə işlərin əlaqələndirilməsi.

Auditin planlaşdırılması zamanı auditor təşkilatı (auditor) aşağıdakı mərhələlələri nəzərdə tutur:

 auditin ilkin planlaşdırılması;

 auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;

 auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.

Ilkin planlaşdırma mərhələsində auditor təşkilatı müstəqil (auditor) təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı, təsərrüfat fəaliyyətinə xarici və daxili amillər haqda informasiyaya (təsis sənədləri, qeydiyyаt hаqqındа şəhаdətnаmə, idərəetmə оrqаnının yıüıncаüının prоtоkоllаrı, edilmiş dəyişikliklər nəzərə аlınmаqlа uçоt siyаsətini reqlаmentləşdirən sənədlər, mühasibat, mаliyyə və stаtistik hesаbаtlаr, biznes plаnlаr, mаliyyə plаnlаrı, kоntrаktlаr, müqavilələr, rаzılаşmаlаr, təşkilаtdахili təlimаtlаr və digər səndlər əsаsındа) malik olmalıdır. Eyni zamanda aşağıdakı məsələlərlə də tanış olmaq vacibdir:

 təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu;

 təsərrüfat fəaliyyətinin növləri və istehsal olunan məhsulların nomenklaturası;

 kapitalın strukturu;

 məhsul istehsalının texnoloúi xüsusiyyətləri;

 rentabellik səviyyəsi;

 əsas malalanlar (sifarişçilər) və malgöndərənlər;

 mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası;

 törəmə müəssisə və digər asılı təşkilatların mövcudluüu;

 daxili nəzarət xidmətinin təşkili;

 heyətin əməyinin ödənişi sisteminin təşkili prinsipləri.

Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibinin planlaşdırılması zamanı auditin hər bir mərhələsi üçün iş vaxtı, üzvlərin miqdarca tərkibi və peşəkarlıq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.

Planın keyfiyyətli tərtibi və görüləcək işlərin həcmini daha real müəyyən etmək üçün auditor:

 müqavilənin şərtlərinin və auditorun qanunvericilikdə nəzərdə tutulan məsuliyyətini öyrənməlidir;

 bağlanmış müqaviləyə uyüun olaraq sifarişçiyə verilən hesabatın və ya digər informasiyanın məzmununu dəqiqləşdirməlidir;

 dövlət orqanlarının yeni uçot, audit standartlarının, qanunların, qаydаlаrın, təlimatların və normativ aktların auditə təsirini öyrənməlidir;

 aparılan auditin daha mühüm məsələlərini ayırmalıdır;

 yoxlanılan müəssisənin uçot və daxili nəzarət sisteminə inam səviyyəsini müəyyən etməlidir;

 təsərrüfat subyektinin fəaliyyət növünü bilməlidir;

 müəssisənin biznesinə təsir göstərən ümumi iqtisadi amilləri öyrənməlidir;

 biznesin xüsusiyyətlərini maliyyə göstəricilərini və onların müəssisənin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinə təsirinin öyrənməli və təhlil etməlidir;

 ötən illər üzrə auditorun işçi sənədlərini öyrənməlidir;

 təsərrüfat subyektinin qəbul etdiyi mühasibat uçotunun metodikasını təhlil etməlidir;

 daxili risk və daxili nəzarət riskini qiymətləndirməli,eləcə də audit üçün mühüm sahələri müəyyən etməlidir;

 mühasibat uçotunun nisbətən mürəkkəb sahələrini müəyyən etməlidir;

 auditor sübutlarının mahiyyətini və həcmini təyin etməlidir;

 daxili auditorların işini qiymətləndirmək və onların auditə cəlb edilməsi imkanlarını təhlil etməlidir;

 əlavə auditorların və ekspertlərin cəlb olunması zərurəti müəyyən etməli dir.

Auditor yoxlaması zamanı auditin planına və proqramına korrektə edilə bilər. Onların məzmununda edilmiş ciddi dəyişikliklər sənədlə təsdiqlənməli-dir. Аuditin plаnının və prоqrаmının оperаtiv qаydаdа dəqiqləşdirilməsi оnun vаcib istiqаmətlərinə lаzımı diqqətin verilməsini, аudit prоsesində yаrаnmış prоblemin оperаtiv həll оlunmаsını, digər аuditоr və ekspertlər tərəfindən yerinə yetirilmiş işlərə düzəliş edilməsini təmin edir ki, nəticədə аudit vахtındа və keyfiyyətli аpаrılır.

Auditor proqramı. Auditor proqramı, audit yoxlaması planının daha da dəqiqləşdirmək üçün zəruridir. Audit proqramı auditor planının inkişafıdır və o özündə hər bir konkret yoxlama üçün vacib olan auditor əməliyyatlarının siyahısını əks etdirir. Auditor yoxlaması proqramının aşağıdakı iki növü vardır:

1. 
   Müəssisənin daxili nəzarət sisteminin fəaliyyət göstərməsi haqqında informasiyaların toplanması qaydalarını özündə əks etdirən testlərin nəzarət proqramı.
   
2. 
   Bilavasitə hesablardakı qalıqlar haqqındakı informasiyaların toplanması qaydasını özündə əks etdirən hesablardakı qalıqların yoxlamasının proqramı.
   

Auditor proqramı özündə aşağıdakı faktorları əks etdirir.

Auditorun iş qrafiki. Qrafik auditor rəyi hazırlamaq üçün yoxlamanın gedişində materialların və başqa sənədlərin toplanması və təqdim olunmasının son həddini müəyyən edir.

Dəqiq qaydalar. Audit proqramı yazılı qaydada hazırlanır. Auditor yoxlamasının planını həyata keçirmək, habelə yoxlamanın hər bir sahəsinin məqsəd və vəzifəsini düzgün açıqlamaq məqsədilə lazım gələn bütün qaydalar proqramda dəqiq və ətraflı şərh olunur.Proqramın dəqiq və ətraflı tərtib olunması, bir qayda olaraq onun yoxlamada iştirak edənlər üçün təminat xarakter daşıması və işlərin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət aləti olması ilə əlaqədardır.

Audit üzrə nəzarət işləri. Proqram nəzərdə tutur ki, auditor qrupunun yoxlamaya göndərilən bütün üzvləri, onların qarşısında qoyulan tələbləri yaxşı bilir. Proqram kiçik auditor və auditor qrupunun assistenti tərəfindən yerinə yetirilən işlərin üzərində nəzarət olunması sahəsində baza sənədi hesab olunur.

Auditor heyəti. Proqramda auditi aparmaq üçün tələb olunan heyətin sayı, işlərin həcmi və onun məzmunu dəqiq müəyyən olunur.

Bir qayda olaraq auditi əsas auditordan, kiçik auditordan və assistentdən ibarət qrup aparır. Dünyanın qabaqcıl dövlətlərinin iri həcmli firmalarında auditin yoxlama xəritəsini aşaüıdakı tərkibdə heyət aparır:

• 
  Tərəf müqabil (partnyor) – daimi olaraq müştəri ilə işləyir, auditor xidmətinə görə ümumi məsuliyyət daşıyır, yoxlamanın gedişində baş verən nisbətən mürəkkəbl və çətin problemləri həll edir, auditin planını təsdiq edir və auditin iş qrafikini müştəri ilə razılaşdırılır, işi ümumi qaydada şərh edir, ona qiymət verir və auditor rəyi haqqında qərar qəbul edir.
  

Menecer. Menecer də tərəf müqabil kimi daimi müştəri ilə işləyir. Müştəri ilə olan cari,qarşılıqlı münasibətə görə cavab verir, auditin planını və auditorlarin işçilərinin qrafikini hazırlayır, audit üzrə sənədlərə baxır. Həll edilmək üçün tərəf müqabilə verilməli olan problemləri müəyyən edir.

Böyük əməkdaş. Böyük əməkdaş auditor yoxlamasının cari işlərinin idarə olunmasını həyata keçirir, proqram tərtib edir, nisbətən mürəkkəbl auditor tapşırıqlarını yerinə yetirir, auditor yoxlaması planına əməl olunmasına cavab verir, baş vermiş çətinlik haqqında meneceri xəbərdar edir.

Kiçik əməkdaşlar. Kiçik əməkdaşların funksiyalarına tapşırılmış işlərin keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi kimi vəzifələr daxildir.

Auditor xidmətinin hazırki mərhələsində dünya praktikasına əsasən bir qayda olaraq auditor proqramına aşaüıdakılar daxil edilir:

• 
  Əməliyyatların testləşdirilməsi, analitik qaydalar və balans maddələrin testləşdirilməsi.
  

Maliyyə hesabatlarının maddələrinin düzgünlüyünü təsdiq etmək məqsədi ilə maddələr üzrə nöqsan səhvlərin yoxlanılması üçün əməliyyatların testləri hazırlanır. Bu testlər həyata keçirilərkən aşaüıdakılar müəyyənləşdirilir:

• 
  əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün müvafiq icazə vardırmı?
  
• 
  mühasibat yаzılışlаrı düzgün tərtib edilibmi, jurnal orderdə və analitik uçot kitablarına yekunlar düzgün hesablanılıbdırmı?
  
• 
  informasiyalar baş kitabda düzgün köçürülübdürmü?
  

Hər bir auditor yoxlama zamanı bunlara xüsusi fikir verməlidir.

Auditor proqramının hazırlanması zamanı daxili nəzarətin nəticələri nəzərə alınmalıdır. əgər daxili nəzarətin kifayət qədər səmərəli olduüu müəyyən edilərsə, onda proqrama bütün auditor prosedurları deyil, mаliyyə hesаbаtlаrının və bаlаnsın göstəricilərinin dürüstlüyü və yа qeyri dürüstlüyü hаqqındа düzgün nəticənin əsаslаndırılmаsınа imkаn verən bəzi аuditоr prоsedurlаrını dахil etmək olar. Əgər аuditоrdа kifаyət qədər аuditоr sübutlаrının tоplаnmаsı üçün dаhа effektli metоdlаr оlаrsа, оndа о, dахili nəzаrətin məlumаtlаrındаn istifаdə etməmək hаqdа qərаr verə bilər.

Auditor proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun işçi sənədlərində əks etdirilmiş nəticələr auditor rəyinin analitik hissəsinin tərtib edilməsi, təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatları haqda auditorun obyektiv fikrinin formalaşmаsı üçün əsas hesab edilir.

3. 
   Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı
   

Auditor riski dedikdə, auditorun qeyri dürüst informasiyanın əks etdirildiyi maliyyə hesabatları və mühasibat balansı üzrə müsbət arayış verə biləcəyi ilə bağlı risk başa düşülür. Auditor riski - auditor tərəfindən həqiqətə uyüun olmayan maliyyə hesabatları və mühasibat balansı haqda öz fikrini əks etdirməkdən qorunmasıdır.

Auditor riskinin üç komponentini fərqləndirmək lazımdır:

 xüsusi risk (yoxlanılan müəssisənin mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlаrında qeyri dürüst informasiyanın olması ilə bağlı risk);

 nəzarət üzrə risk (müştərinin daxili nəzarət sistemi buraxılan səhvləri görməyə və ya düzəltməyə imkan verməməsi ilə bağlı risk);

 aşkar etmək üzrə risk (buraxılan nöqsan və qanun pozuntularının auditor tərəfindən müəyyən oluna bilməməsi ilə bağlı risk).

Xüsusi risk - balans hesablаrı və ya ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları həqiqətə uyğun deyil, dürüst оlmаyаn informasiyanı əks etdirir və nəticə etibarı ilə həmin nöqsanlar digər balans hesabı və ya təsərrüfat əməliyyatları üzrə dürüst оlmаyаn informasiya ilə birlikdə maliyyə hesabatlarını və mühasibat balansı maddələrini təhrif etmiş olur. Belə təhriflər həm obyektiv, həm də subyektiv amillərlə (hesabların müxabirləşməsi, uçot registrlərində yazılışların aparılması, yekunun çıxarılması zamanı səhvlər, vergidən yayınmaq məqsədi ilə qəsdən maliyyə hesabatlarının təhrif olunması) əlaqədardır, nəzarətin vəziyyətindən və effektliyindən asılıdır.

Nəzarətlə bağlı risk - balans hesabı üzrə qalıüın təhrif olunması və ya dürüst olmayan təsərrüfat əməliyyatı daxili nəzarət sistemi vasitəsi ilə aşkar edilmədikdə və ya vaxtında xəbərdarlıq edilmədikdə yarana bilər. Nəzarət üzrə riski qiymətləndirmək üçün auditor daxili nəzarət sistemini, onun tamlığını və səmərəliliyini öyrənməlidir.

Аşkаrlаnmаmа riski - auditor prosedurları vasitəsi ilə mühasibat uçotu hesablarında vəsait qalıqları haqqında və ya təsərrüfat əməliyyatları haqda təhrif olunmuş informаsiya aşkar edilmir, həmin təhriflər mühasibat balansı və maliyyə hesabatı göstəricilərinin həqiqətə uyüun olmamasını şərtləndirir.

Xüsusi və nəzаrət riski nə qədər yüksək оlаrsа аuditоr müstəqil prоsedurlаrın yerinə yetirilməsindən dаhа çох zəmаnət əldə etməlidir. Əgər xüsusi və nəzаrət riskinin səviyyəsi yüksəkdirsə, оndа аuditоr bilməlidir ki, müstəqil prоsedurlаr nə dərəcədə аşkаr etmək riskinin minimum səviyyəyə аzаlmаsını təmin edəcəkdir. Əgər аuditоr аşkаr etmə riskininin аzаlmаyаcаüınа əmindirsə, о, mаliyyə hesаbаtı hаqqındа аrаyışın (rəyin) tərtib оlunmаsındаn imtinа etməlidir.

Ümumiyyətlə, auditor riski aşağıdakı komponentləri özündə birləşdirir:

a) məqbul auditor riski (MAR);

b) təsərrüfatdaxili risk (TR);

c) nəzarət riski (NR);

d) aşkar etməmək riski (AR).

Auditor riskinin qiymətləndirilməsinin iki əsas metodu mövcuddur:

a) qiymətvermə (intuitiv);

b) miqdar.

Qiymətvermə metodu respublika auditor təşkilatları tərəfindən daha geniş istifаdə оlunur. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, auditorlar öz şəxsi təcrübələrinə və müştərinin biliyinə istinad edərək, bütövlükdə hesabatlar və yaxud müxtəlif əməliyyatlar qrupları əsasında yüksək, güman olunan və az güman olunan riski müəyyənləşdirir. Nəticədən auditin planlaşmasında istifadə olunur.

Miqdar metodu auditor riskinin çoxsaylı modelinin miqdarca hesablanmasını nəzərdə tutur. Təcrübədə tətbiq olunan başlıca modeldən dünyanın altı aparıcı firması istifadə edir. Bu metoda görə auditor riskinin kəmiyyəti onun müxtəlif tərkib hissələrindən asılı olaraq aşağıdakı düstur vasitəsilə müəyyənləşdirir.

AR=DR x NR x AR

Burada AR – auditor riskini (%-lə); DR – daxili riski (%-lə); NR nəzarət riskini (%-lə) və AR – aşkarlаmаmаq riskini (%-lə) göstərir.


IV MÖVZU. АUDITIN VƏ АUDITОR PRОSEDURLАRININ TƏŞKILI VƏ TEХNОLОGIYАSI. АUDITОR RƏYI

1. 
   Auditorun seçməsi
   
2. 
   Аuditоr sübutlаrı və аnаlitik prоsedurlаr
   
3. 
   Nəzаrət metоdlаrı
   
4. 
   Аuditоr yохlаnmаsının sənədləşdirilməsi
   
5. 
   Аuditоr rəyi
   

1. 
   Auditorun seçməsi
   

Məlum olduüu kimi auditor yoxlamasının vaxtı məhdud olduğundan, auditor yoxlama zamanı müxtəlif baş vermiş bütün əməliyyatları və onlara tərtib edilmiş sənədlərin hamısını yoxlamaq iqtidarında olmur. Başdan-başa yoxlama bir qayda olaraq çох mühüm hallarda aparılır. Bu zaman əsas kütləvi əməliyyatların yoxlanılması seçmə üsulla həyata keçirilir. Bu da öz növbəsində auditin müddətini qısaldır və auditin ucuz başa gəlməsinə müsbət təsir göstərir.Auditor seçməsininin əsas prinsipləri auditi planlaşdırılarkən istifadə olunmuşdur. Bu prinsip müştərinin uçоtunun aparılmasında olan “ağrılı nöqtələrin” seçilməsindən ibarətdir.
Auditor nümunəsinin seçilməsi, müvafiq xüsusi seçmə metodların texnikasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Seçmənin düzgün aparılması onun auditin qarşısında qoyulan tələblərə uyğun olmasını təmin etmək üçün məcmunun aşağıdakı xarakteristikasını nəzərdən keçirmək lazımdır:

• 
  məcmunun hansı növü ayrıca maddə təşkil edir – kompüter proqramı, əllə qeydlər yazılışı və s.
  
• 
  seçmənin ayrı-ayrı maddəsi hansı qayda ilə bütün məcmunun daxilində bölüşdürülür;
  
• 
  seçmə sıfır və ya mənfi həcm ölçüsünü əks etdirməlidir və s.
  

Seçmənin müəyyən edilməsi hər şeydən əvvəl aparılan təhlilin məqsədindən, habelə hər prosedura şamil edilməli olan riskdən asılıdır.

Seçmənin müəyyən edilməsinin bir neçə metodu var:

• 
  statistik metod
  
• 
  qeyri-statistik metod
  
• 
  seçmə metodu tətbiq etmədən aparılan metod.
  

Statistik seçmə metodu aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün tətbiq oluna bilər:

1.Məcmu halda müəyyən miqdarda təhriflər və kənarlaşmaların aşkar olunması;

2.Aşkara çıxarılan kənarlaşmaların və ya təhriflərin yayınmasının miqyasının qiymətləndirilməsi.

Nümunəni müəyyən etmək üçün auditora onun sərancamında olan bütün informasiyaların deyil, onların yalnız auditora o hissəsi lazımdır ki, həmin hissə auditora baxılan sübutları əldə etmək və sonra qiymətləndirmək üçün kifayət etsin.

Qeyri-statistik seçmə metodu: - bu keyfiyyət əlamətləri üzrə təhlildir.

Seçmə üsulu tətbiq etmədən aparılan yoxlama. Bu yoxlama prosedurların tətbiq edilməsinə görə seçmə metod tətbiq edə bilmədiyi halda həyata keçirilir. Bu prosedurlara aiddir:

• 
  analitik prosedurlar;
  
• 
  audit planlaşdırılarkən və idarə (iqtisadi subyekt) yoxlanılarkən istifadə edilən sorğular və müşahidələr;
  
• 
  balansın maddələrinin və ya digər müvafiq sinif əməliyyatların 100% yoxlanılması.
  

Seçmənin növləri. Adətən seçmə səviyyəli (mötəbər) olmasıdır. Buna nail olmaq üçün auditor təşkilatı aşağıdakı metodların birindən istifadə etməlidir:

1. 
   Təsadüfi seçim;
   
2. 
   Mütəmadi (daimi) suçim;
   
3. 
   Kombinə edilmiş suçim.
   

Seçmənin düzülüş qaydası. Seçmənin düzülüşü üçün auditor təşkilatı mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması qaydasını müəyyənləşdirir. Mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlamanın aparılma qaydası müəyyən edilərkən auditor təşkilatı qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün yoxlamanın məqsədini və auditor prosedurlarını müəyyən etməlidir.