Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

ASİYADA İNTEQRASİYA
Asiya-Sakit okean regionu (ASOR) da müasir dünyanın taleyinə böyük təsir göstərir. Hələ XIX əsrin sonunda ABŞ-ın dövlət katibi olmuş Hey demişdi: Aralıq dənizi keçmişin, Atlantik okeanı indinin, Sakit okean gələcəyin okeanıdır.

Asiya (başlıca olaraq Şərqi Asiya) Rusiyanın Uzaq Şərqindən şimal-şərqdə Koreyaya, cənubda Avstraliyaya və qərbdə Pakistana qədər uzanan olduqca böyük üçbucağı əhatə edir. Bu üçbucağın ərazisində planetin əhalisinin təqribən yarışı yaşayır. 2000-ci ildə bu ölkələr, ABŞ istisna olmaqla, dünya ümummilli məhsulunun 20%-ni vermişlər və region dünyanın başlıca güc mərkəzlərindən birinə çevrilməkdədir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin sənaye ixracının 40% -ni verən Honqkonq (Syunqun) Tayvan, Cənubi Koreya və Sinqapur Şərqi Asiyanın dörd «əjdahası» və ya «pələng» adlanır. 1967-ci ildə təşkil edilmiş, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri Assosiasiyasına-ASEAN-a daxil olmuş beş inkişaf etməkdə olan dövlət (Bruney, İndoneziya, Malayziya, Tailand, Filippin və b.) Cənub Şərqi Asiyanın və dünyanın iqtisadi inkişafında özünə məxsus rol oynayırlar. Dünya kapitalizminin bu güc mərkəzinin aparıcı qüvvəsi Yaponiyadır. Çin də Şərqdə belə mərkəzə çevrilmək niyyətindədir.

Son illərdə Şanxay qrupunun fəaliyyəti sürətlə nəzərə çarpmaqdadır. Bu qrup 1996-cı ilin aprelində Çinin Şanxay şəhərində beş dövlət (Rusiya Federasiyası, Çin, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan) başçısının regional siyasi-iqtisadi-hərbi məsələlərlə bağlı toplantısında yarandı və “Şanxay beşliyi” adı ilə formalaşdı. Bu qrupun üzvləri 1996-cı ilin aprelində Şanxayda “Sərhəd bölgəsində hərbi sahədə etimadın möhkəmləndirilməsi haqqında” , 1997-ci ilin aprelində isə Moskvada “sərhəd bölgələrində qarşılıqlı olaraq hərbi qüvvələrin azaldılması haqqında” müqavilələr imzaladılar. “Şanxay beşliyi” 2001-ci il iyunun 15-də Özbəkistanın da iştirakı ilə imzalanmış müqavilədən sonra Şanxay əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) adlandı və onun strukturu dövlət başçıları şurası, hökumət başçıları şurası, xarici işlər nazirləri şurası, Nazirliklərin rəhbərələrinin müşavirəsi, milli koordinatorlar şurası, Katiblik, regional antiterror strukturu (RATS) şurası kimi müəyyənləşdirildi. ŞƏT-nin işində 2004-cü ildən Monqolustan, 2005-ci ildən isə İran, Pakistan və Hindistan müşahidəçi dövlət kimi iştirak edir. 2004-cü ilin dekabrında BMT-nin Baş Assembleyasında ŞƏT-ə müşahidəçi statusu verilmişdir. ŞƏT-də iş Çin və Rus dillərində aparılır.

AMERİKA QİTƏSİNDƏ İNTEQRASİYA
İnteqrasiya prosesi Amerika qitəsində də gedir. Qitədə ən böyük siyasi və iqtisadi təşkilat Panamerika İttifaqı (1890) əsasında 1948-ci ildə yaradılmış Amerika Dövlətləri Təşkilatıdır. 1975-ci ildə 25 dövlətin iştirakı ilə Latın Amerikası İqtisadi sisteminin əsası qoyulmuşdu. Qitədə inteqrasiyanın inkişa–fında Mərkəzi Amerika Müştərək Bazarı (MAMB) və 1981-ci ildə fəaliyyətə başlamış Latın Amerikasının Azad Ticarət Assosiyasiyası (LAATA) birlikləri mühüm rol oynamışdılar. Assosiasiyaya Argentina, Boliviya, Venesuela, Kolumbiya, Meksika, Paraqvay, Peru, Uruqvay, Çili, Ekvador daxil idi.

1989-cu ildə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bölgədə azad ticarət zonası yaradılmışdı. Buraya Kanada, Meksika, Çili,Qvatemala, Honduras, Salvador, Nikaraqua, Kosta-Rika daxildir.

BMT VƏ ONUN FƏALİYYƏTİ
1945-ci ilin oktyabrın 24-də təsis edilmiş BMT beynəlxalq münasibətlər sistemində yeri olan bir təşkilatdır.

Əgər yaranarkən BMT-nin 50 üzvü vardırsa, indi onların sayı 192-yə çatmışdır.BMT-nin başlıca məqsədi Yer kürəsində sülhün qorunması, millətlər arasında dostluq və qardaşlıq əlaqələrinin yaradılması və möhkəmləndirilməsi, insanların həyat səviyyəsinin və rifahının yaxşılaşdırılması, hüquq və vəzifələrinin qorunub təmin edilməsidir.

Təşkilatın fəaliyyəti altı əsas orqan – Baş Məclis, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Hamilik Şurası, Beynəlxalq ədalət məhkəməsi və katiblik tərəfindən həyata keçirilir.

BMT-nin mərkəzi orqanı Baş Məclisdir. Burada bütün dövrlər qeyd-şərtsiz olaraq eyni səsvermə hüququna malikdir. O, ildə bir dəfə toplanır. Onun sədri hər il yenidən seçilir.

Təhlükəsizlik şurası yalnız sülh və təhlükəsizlik məsələləri ilə məşğul olur. Onun beş daimi üzvü (ABŞ Böyük Britaniya, Rusiya, Fransa, Çin) və Baş Məclis tərəfindən iki il müddətinə seçilən on üzvü (3-ü Afrikadan, 2-ci Asiyadan, 2-ci Latın Amerikasından, 2-ci Qərbi Avropa, Kanada, Avstraliya və Yeni Zellandiya, 1-i Şərqi Avropadan) vardır. TŞ-da mühüm qərarın qəbul edilməsi üçün doqquz üzv onun lehinə səs verməlidir. Lakin beş daimi üzvdən biri qətnamənin əleyhinə çıxış edərsə (veto hüququ) qətnamə qəbul edilmir.

BMT-nin gündəlik fəaliyyətini Baş katibin rəhbərlik etdiyi katiblik həyata keçirir. BMT-də rəsmi olaraq ingilis, ərəb, çin, fransız, rus və ispan dilləri işlənir. BMT-nin Baş Qərargahı Nyu-York şəhərində yerləşir.

BMT-nin ali orqanları ilə yanaşı, sonradan beynəlxalq həyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən xüsusi bölmələri yaradılmışdır. 1948-ci ildə yaradılmış mədəniyyət və elmin inkişafı ilə məşğul olan YUNESKO belə–lərindəndir. Nüvə silahının qarşısına almaq və atom enerjisini qoruyub saxlamaq məqsədini güdən BMT-nin 1957-ci ildə atom enerjisi üzrə Beynəlxalq nümayəndəliyinin (NAQATE) yaradılması da mühüm əhəmiyyətə malikdir

BMT insan hüquqlarının qorumaq işini özünün əsas vəzifəsi hesab etmiş və edir. Bu BMT-nin Baş Məclisinin 1948-ci ildə qəbul etdiyi “İnsan haqlarının Ümumi Bəyannaməsi”ndə öz məntiqi təcəssümünü tapmışdır.

BMT tərəfindən 1948-ci ildən 1991-ci ilə qədər olan dövrdə sülhü qorumaq məqsədilə 23 əməliyyat keçirilmişdir. BMT həmişə dövlətlərarası münaqişələrin həll edilməsi və qaydaya salınmasına çalışır.

70-ci illərin sonu 80-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlərin yenidən gərginləşməsi. 70-ci illərin II yarısında gərginliyin zəifləməsi prosesi ləngidi. Bu dövrdə istər ABŞ-da, istərsə də SSRİ-də xarici siyasətin mühüm məsələləri ali rəhbərlərin dar dairəsi tərəfindən həll edilir, qəbul edilmiş qərarların hansı nəticələr verəcəyi dərindən qiymətləndirilmirdi.

SSRİ-nin köhnə orta mənzilli nüvə silahlarını yeniləri ilə əvəz etməsi ABŞ-a və NATO-ya əsas verdi ki, bir sıra Qərbi Avropa ölkələri ərazisində SSRİ-yə və onun müttəfiqlərinə qarşı toplanmış Amerika nüvə raketlərini yerləşdirmək haqqında qərar qəbul etsin və NATO-nun hərbi xərclərinin 3% artırsın. XX əsrin 70-ci illərində Aralıq dənizi rayonunda NATO hərbi qüvvələri 1,2 milyon əsgər və zabitə, 600 min silah daşıyıcılarına, 600 mindən çox tanka, 1200 təyyarəyə malik idi. ABŞ ordusunun 43% -i onun sərhədlərindən kənarda yerləşirdi ABŞ-ın özünün Aralıq dənizi rayonunda 30-dan çox hərbi gəmisi, 200-dən çox döyüş təyyarəsi, 25 min hərbi qulluqçusu var idi. Bir sıra Aralıq dənizi rayonlarında İspaniya, Yunanıstan, İtaliya və Türkiyədə 170 ABŞ bazası və hərbi obyekti var idi ki, onların da 71-ində nüvə silahı saxlanılırdı.

70-ci illərin II yarısı-80-ci illərin əvvəllərində Qərb dünyası ilə qarşıdurma dövründə SSRİ-nin hərbi xərcləri 700 milyard rubl olmuşdu.

Alimlər hesablamışdılar ki, bəşər tarixinin 5 min ili ərzində Yer üzündə cəmi 292 il dinclik olmuşdur. 15513 böyük və ya kiçik müharibələr olmuşdur ki, onlarda 3 milyard 640 min adam qırılmışdı. 70-ci illərdə bəşəriyyət elə bil silah anbarı üstündə əyləşmişdi. Belə ki, Yer kürəsini 16 dəfə öz məhvərindən çıxara biləcək silahlar hazırlanmışdı. Bir adamı öldürmək üçün 15 qram partlayıcı maddə kifayət olduğu halda, hər adama 15 ton partlayıcı maddə düşürdü. Bəşəriyyət hər dəqiqə silahlanmaya 2 milyon dollar xərcləyirdi.

1979-cu ilin dekabrında öz cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək amilini irəli sürərək SSRİ-nin Əfqanıstana qoşun yeritməsi beynəlxalq münasibətlərdə «son tutaşma» adlanan mərhələnin başlanması demək oldu. ABŞ Konqresi SSM-2 müqaviləsini ratifikasiya etmədi. O, 1980-ci ildə SSRİ-də keçiriləcək olimpiadanı baykot etmək taktikasını irəli sürdü və SSRİ-yə qarşı xaç yürüşünə başlamaq» ideyasını təbliğ etdi. Bir çox kapitalist ölkələri də ona qoşuldular.

ABŞ-ın SSRİ-yə münasibətdə yetirdiyi xətt 1981-ci ilin yanvarında Reyqan hökumətinin hakimiyyətə gəlməsi ilə daha da pisləşdi. Ağ ev tərəfindən elan olunmuş strateji silahların artırılması proqramının maliyyələşdirilməsinə nail olmaq üçün «sovet hərbi təhlükəsi», ABŞ və NATO -nun hərbi sahədə «geri qalması kimi» köhnə tezislərdən geniş istifadə olunurdu. 1983-cü ilin martında Reyqan «Strateji müdafiə təşəbbüsü» (SMT) proqramı – müəyyən elementləri kosmosda yerləşdiri­lən raket əleyhinə uzun müddətli müdafiə proqramı yara­dılmasını təklif etdi.

Reallaşdırma imkanları geniş izah olunmayan SMT proqramı «kosmik bəla» qarşısında qorxu hissinin yaranmasına səbəb oldu. Gərginlik 1983-cü ilin payızında kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Belə ki, həmin vaxt Uzaq Şərqdə SSRİ-nin hava sərhədinə soxulmuş Cənubi Koreya sərnişin təyyarəsi sovet hərbi təyyarəsi tərəfindən vuruldu.

Mütəxəssislər bu toqquşmaya nüvə müharibəsinin başlanmasının güman edilən nümunələrindən biri kimi baxırdlılar.

Beynəlxalq gərginliyin artması, həmçinin ABŞ-ın başqa dövlətlərin daxili işlərinə qarışması, onların milli müstəqilliyini və suverenliyini məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar idi. Yaxın Şərq, Afrika, Hind okeanı ABŞ-ın «həyati mənafe» dairəsi elan olunmuşdu. Pentaqon ABŞ-ın bu regionlarda iştirakını genişləndirmişdi. 70-ci illərin sonu 80-ci illərin əvvəllərində İran, Livan, Liviya, Nikaraqua, Salvador, Qrenada və digər dövlətlər Amerikanın açıq müdaxilə obyktləri oldular. 1983-cü ildə ABŞ cəmisi 100 min əhalisi olan Qrenadaya təcavüz etdi. Dünya meydanında qarşıdurma bəşəriyyətin nüvə uçurumuna sürüklənməsi üçün təhlükə yaratdı.

80-ci illərin ortalarına doğru beynəlxalq münasibətlərdə qəti dönüşə çox mühüm ehtiyac yarandı.

1980-ci ilin sentyabrında İraqla İran arasında başlanan sərhəd münaqişəsi az sonra uzun sürən müharibəyə çevrildi və 1988-ci ilin avqustuna qədər davam etdi. 1990-cı ildə İraqla İran arasında sülh bağlandı. İraq öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxartdı. İki dövlət arasında diplomatik münasi–bətlər bərpa olundu.
«SOYUQ MÜHARİBƏ»YƏ SON QOYULMASI
80-cı illərin II yarısında M.S.Qorbaçovun SSRİ-də hakimiyyəti gəlməsi ilə SSRİ, dünya sosializm sistemi, eləcə də bütün dünyada sosial-siyasi proseslərdə dərin dəyişikliklər başlandı. Bu isə SSRİ-nin və dünya sosializm sisteminin dağılmasına, «soyuq müharibə»nin qurtarmasına, dünyanın iki qütbə parçalanmasına son qoyulmasına səbəb oldu.

SSRİ və dünya sosializm sisteminin dağılmasına səbəb olan amillər içərisində ən mühümləri, onların iki sistemin mübarizəsi şəraitinə uyğunlaş–mağı bacarmaması, mülkiyyətçilik hissi qanına hopmuş insan psixologiyasına uyğun gəlməməsi, burjua təbliğat maşınının daha güclü, daha təcrübəli və daha yaşlı olması, ETİ-nin verdiyi nəticələr, nüvə fəlakəti və insan nəslinin qırılmasından dünya birliyini xilas etmək zərurəti daha mühüm yer tutur. «Güclülər həmişə qalibdirlər» və «Qaliblər heç vaxt mühakimə olunmurlar» tezislərinin rəhbər tutulduğu bir dünyada yaşadığını dərk edən SSRİ hərbi -iqtisadi istehsal və silahlanma sahəsində daha ABŞ-a tab gətirə bilmədiyindən Qərblə Şərq arasında ziddiyyətləri yumşaltmaq xəttini götürdü. Bu məqsədlə SSRİ və ABŞ arasında bir sıra görüşlər (1985-ci ilin noyabrında Cenevrədə, 1986-cı ilin oktyabrında Reykyavikdə, 1987-ci ilin dekabrında Vaşinqtonda) keçirildi. 1987-ci ilin dekabrın 8-də orta və yaxın mənzilli raketlərin ləğv olunması barədə saziş imzalandı. İki il sonra sovet qoşunları Əfqanıstandan çıxarıldı. Bu elan edilməmiş müharibədə 15 mindən çox sovet əsgəri həlak oldu, 35 mini yaralandı, 300 nəfərdən çox itkin düşdü. Əfqan xalqının ümumi itgisi 2 milyona yaxın idi.

SSRİ və ABŞ dövlət başçılarının (M.Qorbaçov və C.Buş) 1989-cu il dekabrın 2-3-də Malta görüşlərindən sonra beynəlxalq münasibətlərdəki gərginlik tamamilə zəiflədi.

1989-cu ilin noyabrında « Berlin hasarı» söküldü. 1990-cı il (31 may -3 iyun) Vaşinqton zirvə görüşündə Almaniyanın birləşməsi məsələsi müzakirə olundu. Görüşdən sonra ABŞ SSRİ-nin təhlükəsizliyinə müdaxilə etməyəcəyi barədə bəyanat verdi. Sovet rəhbərliyi isə öz növbəsində Cənubi və Mərkəzi Afrikada, habelə İran körfəzində, Cənub-Şərqi Asiyadakı regional münaqişələrə yumşaq münasibət bəsləyəcəyi öhdəliyini götürdü. 1989-1990-cı illərdə Mərkəzi və Cənubi-Şərqi Avropa ölkələrində böyük dəyişikliklər nəticəsində kommunist rejimindən liberal-demokratizm idarəçiliyi yoluna keçildi.

Öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu azad surətdə həyata keçirən alman xalqı Almaniyanın birləşdirilməsinə cəhd göstərirdi. Sovet rəhbərliyinin tutduğu yol bunun üçün əlverişli şərait yaratdı.

1990-cı ilin fevralında İkinci Dünya müharibəsindəki qalib dövlətlər – Böyük Britaniya, SSRİ, ABŞ və Fransa ilə iki alman dövləti arasında «2 üstəgəl 4» danışıq mexanizminin yaradılması haqqında razılıq əldə edildi. 1990-cı ilin sentyabrın 12-də Moskvada altı ölkənin xarici işlər naziri «Almaniya ilə münasibətlərin qəti nizama salınması haqqında» müqavilə imzaladı. Müqavilədə qeyd edildi ki, birləşdirilmiş Almaniyanın xariclə sərhədi ADR və AFR sərhədləridir və onların qəti xarakterini təsdiq edir. Tərəflər etiraf etdilər ki, birləşmiş Almaniyanın başqa dövlətlərə heç bir ərazi iddiası yoxdur və gələcəkdə də belə iddialar irəli sürülməyəcək. Hər iki dövlət öz bəyanatlarında sülhü qoruyacaqlarını, həmçinin nüvə, bioloji və kimyəvi silahlar istehsalından və onlara sahib olmaq və sərəncam verməkdən imtina etdiklərini bildirdilər. Birləşmiş Almaniyanın silahlı qüvvələri 3-4 il ərzində 370 min nəfərə qədər ixtisar edilməli idi. 1994-cü ilin sonuna qədər Sovet qoşunları ADR və Berlin ərazisindən çıxarılmalı, orada yalnız məhəlli alman hərbi hissələri yerləşdirilməli idi. Alman torpağında olduqları müddətdə Böyük Britaniya, ABŞ və Fransanın qoşunları Berlində yerləşməli idi. SSRİ NATO-nun öz fəaliyyətində dəyişikliklər edəcəyini nəzərə alaraq birləşmiş Almaniyanın NATO-ya daxil olmasına razılıq verdi.

Almaniyanın birləşdirilməsi ilə əlaqədar dörd dövlətin Berlin və bütövlükdə Almaniya haqqında hüquq və məsuliyyətləri bitmiş oldu. Böyük Britaniya, SSRİ, ABŞ və Fransa hökumətləri Almaniya haqqında müharibə vaxtı və müharibədən sonrakı dövrün dördtərəfli saziş və qərarlarının icrasının dayandırıldığını bildirdi. Birləşmiş Almaniya özünün daxili və xarici siyasət məsələlərində tamamilə dövlət müstəqilliyinə nail oldu. Müqavilə İkinci Dünya müharibəsinin və mühari­bədən sonrakı dövrün nəticələrini qəti olaraq yekunlaşdırdı. Almaniya birləşən­dən sonra 1990-cı ilin noyabrın 9-da SSRİ və AFR «Mehriban qonşuluq, partnyorluq və əməkdaşlıq haq­qın­da» Müqavilə bağladılar. Bu müqavilə təhlükəsizlik siste­min­də yeni münasibətləri müəyyənləşdirdi. O, bir-birinə, ya­xud üçüncü dövlətə qarşı birinci olaraq hərbi qüvvələrdən istifadə etməyi istisna etdi, həmçinin onlardan biri təcavüzün obyekti olsa, ona hərbi kömək göstərməyi vəd etdi. Bu sənəd etibarlı və məsuliyyətli partnyorluq istiqamətində ikitərəfli münasibətlərdə ciddi dönüş demək idi. Sovet qoşunlarının keç­miş ADR ərazisindən çıxarılmasının təxsisatlar yolu ilə təmin edilməsi haqqında SSRİ və AFR arasında saziş əldə edildi. Bununla əlaqədar AFR Sovet İttifaqı qarşısında öz üzərinə böyük maliyyə öhdəliyi görürdü.

SSRİ və ABŞ dövlət başçılarının Vaşinqton (1990) və Moskva (1991) görüşləri «Soyuq müharibə»yə son qoyulma­sın­da çox mühüm addımlar oldu. 1990-cı ilin noyabrında ATƏM-in iştirakçısı olan ölkələrin nümayəndələrinin Parisdə zirvə görüşündə Yeni Avropa üçün xartiya qəbul olundu. O, tarixdə “Paris xartiyası” adlandırılır. Xartiyada Avropa ölkələ­rinin çoxtərəfli əməkdaşlığını genişləndirmək proqramı müəy­yən edilmişdi. Paris forumu Avropada da qarşıdurmanın bitdi­yini və dövlətlərarası münasibətlərdə yeni dövrün bağlandığını bəyan etdi. O, «Ümumavropa evi» yaratmaq ideyası irəli sürürdü.

90-cı illərin əvvəli üçün Avropada qalan iki sosialist döv­ləti – Yuqoslaviya və Çexoslovakiya da dağıldı. Onların yerin­də yeni müstəqil dövlətlər meydana gəldi.

Beləliklə, 1946-cı ildən etibarən davam edən «soyuq müharibə»yə son qoyuldu.

3. DÜNYA MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ

SSRİ-nin dağılmasının beynəlxalq

münasibətlərə təsiri
SSRİ və dünya sosializm sisteminin dağılması ilə vahid dünya birliyi bərpa olunmuş oldu. Dünya dövlətləri arasında əməkdaşlıq təcrübəsi də geniş tətbiq edilməyə başladı. Beynəlxalq səhnəyə yeni müstəqil demokratik dövlətlər çıxdılar. Bu öz əksini 1992-ci il iyulun 10-da qəbul edilmiş «Dəyişikliklər dövrünün ümidləri və problemləri» adlı Helsinki Bəyannaməsində də tapdı. SSRİ-nin dağılması ABŞ-ın nüfuzunu artırdı, NATO-nun Şərqə doğru istiqamətlənməsinə imkan yaratdı. Təhlükəsizlik və əməkdaşlıq mühiti yaratmağı qarşısına qoyan təşkilat kimi ATƏT-in də rolu artmışdır. O, dünyada baş verən regional münqaqişələri yoluna qoymağa çalışır. ATƏM-in hələ 1992-ci ilin mart ayından fəaliyyətə başlayan Minsk qrupuna (onun üzvləri 11 dövlətdən – ABŞ, Almaniya, Fransa, İtaliya, İsveç, Çexiya, Türkiyə, Belorus, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan dövlətlərindən ibarətdir) Ermənistan – Azərbaycan münaqişəsini nizama salmaq vəzifəsi həvalə edilmişdi. Hazırda Dağlıq Qarabağ problemi ilə ABŞ, Fransa və Rusiya nümayəndələrindən ibarət həmsədrlər məşğul olurlar. 1994-cü il dekabrın 5-6-da Budapeştdə keçirilmiş zirvə toplanışında bu təşkilat sülhü, demokratiyanı və insan hüquqlarının qorunmasını təmin edən Ümumavropa təşkilatı kimi çıxış etmişdi. Bu sammitdə ilk dəfə olaraq ATƏM-in Avropanın ümumtəhlükəsizlik tədbirlərində iştirak edə biləcək sülh məramlı qüvvələrinin yaradılması və münaqişə ərazilərinə göndərilməsi qərara alınmışdı. Bu toplanışda ATƏT-ə məxsus çoxmillətli qüvvələrin proposional əsasda yaradılması haqqında qərar qəbul edildi.Bundan sonra ATƏM ümumavropa təşkilatına –ATƏT-ə çevrildi.

ATƏT-in 1996-cı ilin dekabr ayının 2-3-də Lissabonda keçirilən Zirvə toplanışında da Avropada təhlükəsizliyi və əməkdaşlığı təmin etməyə xidmət edən sənədlər qəbul edildi. Bu sənədlərə XXI əsr Avropa evi üçün ümumi və hərtərəfli təhlükəsizlik modeli haqqında Bəyannamə də daxil idi. Lissabon sammitində ATƏT sədri 53 dövlət adından Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli prinsipləri barədə bəyanat verdi və ATƏT in üzvü olan 54 dövlətdən Ermənistandan başqa 53-ü Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərtkib hissəsi olduğunu qəbul etdilər .

ATƏT-in növbəti zirvə toplantısı 1999-cu ilin noyabrında İstanbulda olmuşdu. Burada Avropa Təhlükəsizliyi Xartiyası qəbul edilmişdi. Noyabrın 18-də sammitin iştirakçıları olan Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin dövlət başçıları Azərbaycan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri vasitəsi ilə nəql edilməsinə dair saziş imzaladılar.

SSRİ-nin dağılması türk dünyasının, xüsusilə sovet məkanında yaşayan türk xalqlarının ictimai-siyasi həyatında da kəskin dönüş yaratmasına, onların müstəqil dövlət kimi inkişaf etməsinə, dünyanın bərabər hüquqlu subyektlərinə çevrilmələrinə şərait yaratmışdır.

Yeni tarixi şəraitdən istğifadə edən türk dövlətləri siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri genişləndirməyə başladılar. Onların dövlət başçılarının 1992-ci ilin oktyabrın 30-31-də Ankarada, 1994-cü ilin oktyabrında İstanbulda (türk dövlətlərinin iqtisadi və siyasi vəziyyəti müzakirə olunaraq İstanbul Bəyan–naməsi qəbul edildi), 1995-ci ilin avqustunda Bişkekdə, 1998-ci ilin iyunun 9-da Astanada, 2000-ci ilin aprelində Bakıda zirvə toplanışları keçirilmişdi.
QLOBAL PROBLEMLƏR
XX əsr yeni yüzillik üçün bir sıra qlobal problemlər də miras qoymuşdur. Onlardan biri bir sıra ölkələrdə nüvə silahlarının toplanması üzündən istilik-nüvə müharibəsi təhlükəsinin hələ də qalmasıdır. XX əsrdə təhlükəli qlobal problemlərdən biri də təbii ehtiyatların tükənməsi və ekologiya problemdir. Hesablamalara görə, bəşəriyyəti yaşadan məhsuldar toraqların sahəsi hər il 6-7 min hektara qədər itirilir. Səmərəli istismar olunmaması üzündən yeraltı ehtiyatlar da getdikcə tükənir.

XX əsrdə özünü göstərən qlobal problemlərdən biri də demoqrafiya və ərzaq məsələsidir. Əgər XX əsrin əvvəllərində Yer kürəsində bir milyard əhali var idisə, əsrin sonunda onun sayı 6 milyarda çatmışdır. Əhalinin artımı öz növbəsində ərzaq təminatını çətinləşdirir, ərzaq problemi yaradır. Dünyada hər il 13 milyon adam acından ölür. Son məlumatlara görə isə sutkada 18 min adam acından ölür.

XX əsrdə beynəlxalq səciyyə almış terrorizm də dövrümüzün qlobal problemlərindən biri olmuşdur. Qlobal problemlərdən biri də, qorxulu xəstəliklərə qarşı mübarizə problemidir. Həmçinin üçüncü dünya ölkələrinin borc problemi də bəşəriyyəti düşündürən mühüm məsələlərdəndir.
90-cı illərdə beynəlxalq münasibətlər
90-cı illərin əvvəllərində Yaxın və Orta Şərqdə yenə də vəziyyət gərginləşdi. 1990-cı il avqustun 2-də İraq Küveytə təcavüz edərək onun ərazisini işğal etdi və Küveytin həmişəlik olaraq İraq dövlətinin tərkibinə qatıldığını elan etdi. BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası 1990-cı il avqustun 15-nə kimi Küveyt ərazisini azad etməyi İraqdan tələb etdi. İraq bu tələbi rədd etdi ABŞ və İngiltərə daxil olmaqla bir sıra dövlətlər 1991-ci ilin yanvarın 17-də İraqa qarşı «Səhrada tufan» şərti adı ilə hərbi əməliyyata başladılar. İraq müharibəni uduzdu. 1991-ci ilin fevral ayının 28-də BMT Təhlükəsizlik Şurasının tələbi ilə o, Küveyti tərk edərək təslim oldu. Bu müharibə tarixə «Körfəz müharibəsi» kimi daxil oldu.

ABŞ-ın təhriki ilə BMT Təhlükəsizlik Şurası İraqa qarşı daha sərt tədbirlərə əl atmağa və müxtəlif sanksiyalar tətbiq etməyə başladı. İraqdan hər cür xammal və hazır məhsul çıxarılmasına, ilk növbədə neftin və təbii qazın ixracına, eləcə də ərzaq və dərman məmulatları istisna olmaqla, İraqa xammalın, hazır məhsulların, xüsusilə hərb sənayesinə kömək edəcək məhsulların idxalına qadağa qoyuldu. 1998-ci ildə etibarən ABŞ və İngiltərənin hərbi hava və hərbi dəniz qüvvələri İraqı müntəzəm bombardman etməyə başladı.

90-cı illərdə Yuqoslaviyada da münaqişə oldu. Belə ki, 1992-ci ilin martın 4-də Serb millətçiləri yeni yaradılmış Bosniya-Hersoqovina Respublikasına təcavüz etdilər. Müsəl­manlarla xorvatlar birlikdə çıxış etdilər. Misilsiz müsəlman soyqırımı beynəlxalq aləmdə çox böyük əks – səda doğurdu. ABŞ-ın fəal müdaxiləsi ilə bu bölgədə sülhün və sabitliyin bərqərar olması üçün 1995-ci ilin dekabrın 17-də Deyton sülh müqaviləsi bağlandı.

1998-ci ildə Yuqoslaviya prezidenti S.Miloşeviçin birbaşa göstərişi və rəhbərliyi ilə serblər muxtariyyət tələb edən Kosovo albanlarına qarşı növbəti cinayət törətdilər. Yüz minlərlə alban soyqırıma məruz qaldı. BMT Yuqolslayviya bir sıra sanksiyalar tətbiq etdi. 1999-cı ildə NATO Yuqoslaviyaya qarşı silah işlətdi və Kosovada öz qoşunlarını yerləşdirdi. ABŞ-ın tələbi ilə Kosovo albanlarının soyqırımının əsas təşkilatçısı kimi Miloşeviç Beynəlxalq Haaqa məhkəməsinə verildi. 2008-ci ilin fevralında Kosovanın müstəqilliyi elan edildi.

90-cı illərin ən mühüm məhəlli problemlərindən biri də Çeçenistan-Rusiya problemi idi. 1991-ci ilin may-iyununda Çeçen və İnquş respublikaları ayrıldı. C.Dudayev Çeçenistan respubli­kasının prezidenti oldu. Çeçenistanda 1992-ci il martın 31-də imzala­nan Fe­de­rasiya müqaviləsinə qoşulmaqdan imtina etmək, Federasi­ya­dan çıxmaq və hərbi vəziyyət elan etmək hüququ, respublika konstitusiyasının Federasiyanın əsas qanunundan aliliyi haq­qında qərarlar qəbul edildi. Respublika­da 15 minlik ordu ya­radıldı. Dağlarda partizan dəstələri üçün bazalar təşkil edildi. Çeçenistanın separatizm kimi qiymətləndirilən müstəqillik addımlarının qarşısını almaq üçün 1994-cü il noyabrın 30-da prezident Yeltsin «Çeçen Respublikasının ərazisində konstitusiya qanunçuluğu və qaydalarının bərpası üzrə tədbirlr haqqında» məxfi fərman imzalandı. Birinci Çeçenistan müharibəsi başlandı. Dudayevi başlıca maneə hesab edən Rusiya hökuməti 1996-cı ildə onun məhvinə nail oldu. Onu vitse-prezident Z.Yandarbayev əvəz etdi. Avqust ayında çeçen qüvvələri Qroznını azad etməyə müvəffəq oldular. Rusiya ilə Çeçenistan arasında 1996-cı ilin sentyabrında bağlanmış Xa­sav­yurd razılaşmasına əsasən Rusiya qoşunları Çeçenistan əra­zisini tərk etdi. 1997-ci ilin yanvarında A.Məshədov Çeçenis­tan respublikasının prezidenti seçildi. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi Çeçenistanı öz müstəqilliyini möhkəmləndir­məyə im­kan vermədi. 1999-cu ilin sonlarında Rusiya yenidən Çeçenis­tana təcavüz etdi. İkinci Çeçenistan müharibəsi başlandı. Qanlı döyüşlər nəticəsində Qroznı (Cövhərqala) şəhəri ruslar tərəfindən işğal edildi. Çeçen xalqı amansız soyqırımına məruz qaldı. Hazırda bölgədə yenə də partizan müharibəsi davam edir və Çeçenistan problemi öz həllini tapmamış qalır.

XX əsrin 80-ci illərinin sonunda meydana çıxan və indiyədək öz həllini tapmayan və artıq beynəlxalq miqyaslı bir problemə çevrilən hadisələrdən biri də uydurma Dağlıq Qarabağ problemi idi. Bu problemdən əslində məqsəd Dağlıq Qarabağı zorla Azərbaycandan ayırmaq və Ermənistana birləşdirməkdir. Bu hərəkat 1988-ci ildə başladı. Yüzminlərlə azərbaycanlı Ermənistandakı öz dədə-baba yurdlarından qovuldu. Dağlıq Qarabağdan da azərbaycanlılar qovuldu. 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrindən sonra Rusiya tərəfindən müdafiə edilən Ermənistanın Azərbaycana qarşı elan edilmiş müharibəsi başlandı. 1992-ci il fevralın 26-da Xocalı faciəsi baş verdi. 1992-ci ilin martında Dağlıq Qarabağ məsələsi üzrə ATƏT-in Minsk qrupu yaradıldı. Bununla belə, Azərbaycan haqqında həqiqətlərin dünya birliyinə çatdırıla bilməməsinin nəticəsi idi ki, ABŞ konqresi təcavüzə məruz qalmış Azərbaycanı Ermənistanı blokadaya almaqda günahlandırdı. Konqresin 1992-ci ilin oktyabrında «Azadlığı müdafiə aktı»na etdiyi 907 saylı əlavəsi Azərbaycan Respublikasına ABŞ-ın dövlət səviyyəsində yardımını qadağan etdi. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağdan başqa yeddi rayonu da işğal olundu. Bu Azərbaycan ərazisinin təqribən 20 %-i demək idi. Bir milyona qədər soydaşımız qaçqın vəziyyətə düşdü. Azərbaycan xalqı 20 minə qədər şəhid verdi.

1994-cü ilin mayında Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəsə nail olundu. Lakin indiyə qədər bu məsələ öz həllini tapmamış, işğal edilmiş torpaqlarımız qaytarıl­mamış, qaçqınlar öz yurd-yuvalarına qayıtmamışdır. İndi Azərbaycanla Ermə­nistan atəşkəs vəziyyətində olsa da, heç kəs təminat verə bilməz ki, müharibə yenidən başlama­yacaqdır.