Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Kaş ki demənin bir faydası varmı görəsən? Amma yenə kaş ki

Gənclik satışa çıxarılsaydı da satın alsaydım!"

"Xeyr, daha əvvəl gizləməkdə olduqları, onlara göründü..." Ayənin axışından

aydın olduğu qədəriylə "onlara" və "gizləməkdə olduqları" sözlərindəki

əvəzliklər, eyni mərciyə dönükdür. O da, yuxarıda özlərindən

danışılan müşriklərdir. Yenə ayədə keçən "əvvəl"dən məqsəd

də dünyadır. Buna görə, belə bir məna əldə edirik: Bu müşriklər,

atəşin başında dayandırıldıqları zaman, dünyadaykən gizlədikləri şeylər

açıq bir şəkildə qarşılarına çıxar. Bunları açıqca görmələri, öz-

78 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lerini dünyaya geri dönməyi, Allahın ayələrinə inanmağı və möminlər

birliyinə qatılmağı xahiş etməyə yönəldər.

Gizlədiklərini ortaya çıxaran şey isə, atəşdən başqa bir şey deyil.

Çünki onlar, daha əvvəl dünyadaykən, gerçək özlərinə açıqca göründükdən

sonra, inkarlarıyla onu örtmüşlər, gizləmişlər idi. Necə ki

onların bu vəziyyətlərinə bu və bənzəri ayələr işarə etməkdədir:

"And olsun, sən bundan qəflət içində idin. Biz sənin özün çəkmiş

olduğun pərdəni açdıq; bu gün artıq gözün itidir." (Qaf, 22) Bu səbəbdən,

dünyadaykən özlərinə açıqca göründüyü halda inkar etdikləri

gerçək, onları belə bir xahişdə ol/tapılmağa itələmiş ola bilməz. Ayənin

axışı da, atəşin özlərinə görünməsi və qiyamət gününün qorxusu

bir tərəfə buraxılaraq sırf, haqqın ortaya çıxışının onları belə bir

xahişdə ol/tapılmağa itələdiyini çıxarsamağa əlverişli deyil.

Eyni mövzunu işləyən bəzi ayələrin ehtiva etdikləri ifadələrdən də belə bir

nəticəyə çatmaq mümkündür. Bu ayələr kimi: "Allahın vədi gerçəkdir,

qiyamətdə heç şübhə yoxdur, deyildiyi zaman, 'Qiyamət nədir,

bilmirik; onu yalnız bir qurun idi sanırıq, biz ona inanmırıq.'

demişdinilik. Etdikləri pis işlər onlara göründü və lağ/alay edib dayandıqları

şey onları əhatə etdi." (Casiyə, 33)

"Əgər yer üzündə ol/tapılanların bütünü və onun bir misli daha zülm edənlərin

olsaydı, qiyamət günü o pis əzabdan xilas olmaq üçün onu fidyə olaraq verərdilər.

Çünki heç hesab etmədikləri şeylər, Allah tərəfindən qarşılarına çıxmışdır. Qazandıqları

pisliklər özlərinə görünmüş və lağ/alay edib dayandıqları şey

onları əhatə etmişdir." (Zumər, 47-48)

Təfsir alimləri, "Xeyr, daha əvvəl gizləməkdə olduqları onlara göründü."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq bir çox görüş irəli sürmüşlər. əl-Menar

təfsirində bunlar doqquza qədər çıxarılar. Orada belə deyilir: "Onların

dünyada gizləyib də axirətdə özlərinə görünən şeyin nə olduğu

haqqında müxtəlif görüşlər irəli sürülmüşdür:

Birincisi: Bu, onların pis əməlləri və çirkin işləridir ki, əməl dəftərlərində

özlərinə görünmüşdür, orqanları da bunlarla əlaqədar olaraq əleyhlərində şahidlikdə ol/tapılmışdır."

Ən'am Surəsi / 21-32 ........................................................................ 79

"İkincisi: Bu, onların uydurduqları, böhtan olaraq irəli sürdükləri və xoşbəxtliklərini

təmin edəcəyini sandıqları əməlləridir ki, uca Allah, onları boşa çıxarmışdır."

"Üçüncüsü: Bu, onların axirətdə, atəşin başında dayandırılmalarından

əvvəl gizlədikləri küfrləri və yalanlamalarıdır. Necə ki onların belə

dedikləri daha əvvəl açıqlanmışdı: Sonra onların, 'Rəbbimiz Allaha

and olsun ki biz ortaq qaçanlardan deyildik.' deməkdən başqa çarələri

qalmaz."

"Dördüncüsü: Bu, onların Peyğəmbərə qarşı ayaq dirəşərək, haqqa

qarşı böyüklənərək inkar etdikləri, gizlədikləri haqq və imandır. Bu isə,

ancaq küfrdə ayaq dirəşən və haqq qarşısında böyüklük göstərən ən/en

bərk/qatı kafirlərin vəziyyətləriylə üst-üstə düşər. Ki onların bir qisimi haqqında belə

buyurulmuşdur: 'Vicdanları onların doğruluğuna qəti qərara gəldiyi

halda, zülmləri və qürurları üzündən onları inkar etdilər.' (Nəml, 14)"

"Beşincisi: Bu, liderlərin tamaşaçılarından gizlədikləri, peyğəmbərlərin

gətirdiyi gerçəkdir ki, indi o liderlərə uyğun gələn tamaşaçılar üçün də açığa

çıxmışdır. Ehlikitapdan bəzi kəslərin, Peyğəmbərimizin (s. a. a) elçiliyini,

xüsusiyyətlərini və peyğəmbərlərinin dilə gətirdiyi müjdələmələri

gizləmələri də bu əhatə girər."

"Altıncısı: Bu, münafiqlərin dünyadaykən küfrü gizləyib imanı və İslamı

aşkar edərək gizlədikləri vəziyyətdir."

"Yeddincisi: Bu, ölümdən sonra diriliş, əməllərin qarşılığı və cəhənnəm

əzabıdır. Onların bunları gizləmələri isə, bunları yalanlamalarıdır. Onsuz da/zatən

küfrün əsl mənas(n)ı da budur."

"Səkkizincisi: İfadədə mahzuf bir muzaf söz mövzusudur. Buna görə,

belə bir məna çıxır qarşımıza: Gizlədikləri küfrün və pis əməllərin

günahı özlərinə görünmüş, cəzası onları əhatə etmişdir. Onun ağrısını

duy/eşidirlər, buna söykən/dözə bilmirlər. Buna görə dünyaya geri dönüb

ayələri yalanlamaqdan, imana zidd davranışlardan uzaq dayanaraq bu

ağrıdan xilas olmağı xahiş edirlər. Eynilə ölümcül bir xəstəliyə tutulan

insanın ölümü istəməsi kimi. Belə birinin ölümü istəməsi,

ölümü sevdiyindən deyil şübhəsiz, onun dərdi/deyərdi, xəstəliyin verdiyi

ağrılardan xilas olmaqdır."

80 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Biz bu fikirlərdən heç birini seçmirik. Bizim seçimimiz bir

başqasıdır ki, onu da doqquzuncu görüş olaraq zikr edirik."

"Doqquzuncusu: O gün, bu ayələrdə özlərindən danışılanlara və

eyni şəkildə onların vəziyyətində olan digər kafirlərə, dünyadaykən

gizlədikləri və özlərincə və ya kimlərdən gizləyirdilərsə onlarla

çirkin olan əməlləri ortaya çıxar." (el-Menardan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

Ardından adı çəkilən müəllif, sözü; küfrün liderlərini, onların tamaşaçılarını,

yanında bəzi həyasızca işlər edib də bunu insanlardan gizləyən

ya da qulluq vəzifələrini yerinə yetirmədiyi halda, buna bağlı

yalançı bəhanələr uyduran və gerçək vəziyyətin aydın olmaması üçün

min dərədən su gətirən münafiqləri və fasiqləri əhatə edəcək şəkildə

uzadar.

Bizim etdiyimiz qiymətləndirməyə yenidən baxıb üzərində düşündüyümüz

zaman, yuxarıda sıralanan qiymətləndirmələrin hər birində bəzi

əskikliklərin, səhvlərin olduğu görüləcək. Lakin biz, sözü

uzatma gərəyini duy/eşitmirik.

"Geri çevirilsələr, yenə məhrum edildikləri şeylərə dönəcəklər." Dünya

həyatında ruhlarında kökləşən alçaldıcı xarakterlərdən qaynaqlanan

davranışlara işarə edilir. Çünki onları dünyaya geri dönməyi, orada

Allahın ayələrinə inanmağı və möminlər birliyinə qatılmağı

xahiş etməyə yönəldən faktor, tərk etdikləri haqqın, tələb etdiyi

bütün əzab növləriylə birlikdə qiyamət günü ortaya çıxmış olmasıdır.

Bu isə, axirət həyatının bir gərəyidir. Çünki axirət həyatı, qeybi gerçəklərin

konkret olaraq ortaya çıxmasını tələb etməkdədir.

Əgər dünyaya geri dönəcək olsalar, dünya həyatının xarakteristika

xüsusiyyəti yenə fəaliyyətini göstərəcək, qeyb, yenə qalın pərdələrini endirəcək.

Təkrar fərdi seçimləriylə baş-başa qalacaqlar. Nəfsin arzusu,

şeytanın vəsvəsələri, qulların pis nümunəlikləri, böyüklənmə

duyğusu, azğınlıq kimi reaksiyamalar özünü göstərəcək. Təkrar köhnə

şirklərinə, haqqa qarşı inadçılıq etmələrinə dönəcəklər. Çünki onları

dünya həyatında haqqa qarşı çıxmağa və Allahın ayələrini yalanlamağa

itələyən obyektiv mühit, ölümdən sonra dirilərək dünyaya geri

Ən'am Surəsi / 21-32 .......................................................................................81

dönmələri vəziyyətində olduğu kimi yerində olacaq və bu səfərki

hökmü əvvəlkindən fərqli olmayacaq.

"Çünki onlar yalançıdırlar." Yəni, "Kaş ki (dünyaya) geri çevirilsək

də Rəbbimizin ayələrini yalanlamasaq..." sözləri yalandır. Hərçənd xahişdə

ol/tapılmanın, ifadə olaraq haqqında doğru və ya yalan qiymətləndirməsi

edilməz. Ancaq onlar, "Kaş ki geri çevirilsək də... yalanlamasaq"

deyərkən, "Kaş ki Rəbbimiz bizi geri çevirsə! Əgər bizi

geri çevirsə, artıq yalanlamayacağıq." demək istəyirlər. Diqqət

edilsə, "Dönsək də yalanlamasaq." demirlər. Bu baxımdan sözləri bir

istək və bir də vəd ehtiva etməkdədir. Geri dönməyi istəyirlər və iman edib

saleh əməldə ol/tapılmağı vəd edirlər.

Necə ki bu vəziyyətin bu ayədə daha açıq bir şəkildə dilə gətirildiyini

görürük: "Rəblərinin hüzurunda utancdan başlarını önə əymiş,

'Rəbbimiz, gördük, eşitdik; bizi geri çevir, yaxşı iş edək; artıq qəti

olaraq inandıq.' deməkdə olan günahkarları bir görsənsə!" (Səcdə, 12) Başqa

bir ayədə də belə buyurulmuşdur: "Onlar orada, 'Rəbbimiz bizi çıxar,

etdiyimizdən başqasını edək.' deyə fəryad edərlər." (Fatır, 37)

Qısacası, "Kaş ki (dünyaya) geri çevirilsək də... yalanlamasaq..." ifadəsi,

"Rəbbimiz bizi dünyaya geri çevir, sənin ayələrini yalanlamayaq

və möminlərdən olaq." mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən,

bu sözlərinin yalan və doğru olma ehtimalı vardır və bu sözlər

üçün yalan qiymətləndirməsi etmək yerindədir.

Etdikləri xahiş əsasında yalanın onlara izafə edilməsi bu şəkildə

də şərh oluna bilər: Bu ifadədən məqsəd, arzu və xahişlərinin yalan

olduğunu ifadə etməkdir. Yəni, bu xahişin xarici dünyada reallaşa bilməyəcəyini

ifadə etməkdir. Məsələn, əldə edilə bilməyəcək bir şeyi arzulayan

kimsəyə, "Sənin yalanın əməlindir." deyərlər.

Bəziləri də bu qiymətləndirməyi etmişlər: "Burada, onların özləri

üçün söylədikləri, gerçəyi tutmuş olmaq və haqq inanca sahib

olmaq kimi sözlərin yalan olduğu nəzərdə tutulur." Bu qiymətləndirmənin

nə qədər zəif olduğu ortadadır.

29-30) Onlar, "Dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur. Biz dirildiləcək

deyilik." dedilər. Onları, Rəblərinin hüzurunda dayandırıldıqlarında bir

görsənsə! (Rəbləri,) "Bu gerçək deyilmi? deyər... "Elə isə... dadın əzabı!" deyər.

82 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Burada, onların qiyamət günü reallaşacaq haşir və buna bağlı olaraq

şahidlərin gətirilməsi və inkar etdikləri şeyləri etiraf etmələri kimi

faktları inkar etdikləri xatırladılmaqdadır. Uca Allahın Quranda dəfələrlə

izah etdiyi kimi, bütpərəstlər axirəti inkar edərdilər. Allaha ortaq

qaçdıqları şeylərin şəfaət edicilər olduğuna inanmaları isə, mənfəətləri

celp, zərərləri və qorxulan vəziyyətləri aradan qaldırmaq kimi dünyəvi

məsələlərlə əlaqədar idi.

"Onlar, 'Dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur...' dedilər." ifadəsiylə,

onların inkarları dilə gətirilir. Yəni, həyat, yalnız bu dünya

həyatıdır; ondan sonra başqa bir həyat yoxdur. Ölümdən sonra dirildiləcək

də deyilik. "Onları... dayandırıldıqlarında bir görsənsə!" ifadəsi də,

"başqa bir həyat yoxdur" sözlərinin ehtiva etdiyi iddialarına istiqamətli bir cavab

xüsusiyyətindədir. Şərh də Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) istiqamətlidir.

Bunu, "bir görsənsə!" sözünün ehtiva etdiyi xahiş mənasından çıxarırıq.

Demək istənir ki: Onlar, irəlidə, inkar etdiklərini təsdiqləyəcəklər,

"Biz dirildiləcək deyilik." deyərək rədd etdiklərini etiraf edəcəklər.

Bu, Rəblərinin hüzurunda dayandırıldıqlarında reallaşacaq.

Dünyadaykən özlərinə xəbər verilən bu mühiti, çılpaq gözlə görəcəklər.

Onlara dünyadaykən, "Sizlər öldükdən sonra dirildiləcəksiniz."

deyilirdi də inanmırdılar. Amma artıq indi, dünyada inkar etdiklərini

burada etiraf edəcəklər.

Buradan anlayırıq ki uca Allah, "Onları, Rəblərinin hüzurunda dayandırıldıqlarında

bir görsənsə!" ifadəsində, "ölümdən sonra diriliş"i Allahın

hüzur/dincliyinə çıxma, Allah ilə qarşılaşma şəklində açıqlamaqdadır. Bundan

sonrakı ayədə keçən, "Allahın hüzur/dincliyinə çıxmağı (Allah ilə qarşılaşmağı)

yalanlayanlar, həqiqətən ziyana uğradılar. Nəhayət özlərinə

qiyamət vaxtı qəflətən gəlib damın tərəfindən..." ifadəsi də bunu gücləndirməkdədir.

Çünki bu ifadədə, əvvəlki ayələrdə keçən "haşir", "ölümdən

sonra dirilmə" və "qiyamət" kimi deyimlər yerinə "qarşılaşma/görüşmə/

hüzur/dincliyə çıxma" ifadəsi istifadə edilmiş, sonra "saat"dan, yəni qiyamət

saatından danışılmışdır.

"Bu, gerçək deyilmi?" Yəni, sizin dünyadaykən inkar etdiyiniz, Allah

ilə görüşmə mənasını verən ölümdən sonra dirilmə gerçək deyilmi?

"And olsun Rəbbimizə gerçəkdir, deyərlər. 'Elə isə, inkar etdiyinizdən

Ən'am Surəsi / 21-32 .............................................................................................. 83

ötəri dadın əzabı!' deyər." Yəni, gerçəyi gizləmənizdən ötəri indi dadın

əzabı.

31) Allahın hüzur/dincliyinə çıxmağı yalanlayanlar, həqiqətən ziyana uğradılar...

Mecma'ul-Beyan adlı təfsirdə bu şərhə yer verilir: "Qəflətən gələn

hər şey üçün 'beğteten' ifadəsi istifadə edilər. Ərəblər, 'Beğetehu'lemru/

yebğetuhu/beğteten' deyərlər. Yəni, filan iş qəflətən başına gəldi."

(Mecma'ul-Beyan'dan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Ragıp İsfahani də əl-Tədris planı adlı əsərində (ayədə keçən "hasret=

vah" ifadəsiylə əlaqədar olaraq) bunları söyləyər: "əl-Hasru; örtülü şeyin

üzərindəki örtünü açmaq deməkdir. 'Hasertu an'iz-zira'=(Kolumu suvayaraq)

dirsəyimi açdım' deyərlər. əl-Hasir; üzərində zireh və dəbilqə ol/tapılmayan

kimsə deməkdir. əl-Mihsere; süpürgə deməkdir. Yorğun,

əldən düşmüş düşənə də 'əl-hasir' deyilir. Bunun səbəbi, gücünün sıyrılıb getmiş

olması və gücsüzlüyünün ortaya çıxmasıdır... əl-Həsrəti; əldən

qaçan şeydən ötəri kədərlənməyi, peşmanlıq duy/eşitməyi ifadə edər. Çünki

o şeyin əldən qaçmasına səbəb olan davranışıyla əlaqədar cəhaləti artıq

sıyrılıb getmiş ya da əldən qaçan şeydən ötəri duy/eşitdiyi kədərlə

gücü sıyrılıb getmiş və ya əldən qaçanı tutmağa artıq gücü qalmamışdır."

(el-Müfredatdan lazımlı götürmə burada sona çatdı.)

Yenə (ayədə keçən "evzar=günah yükləri" ifadəsiylə əlaqədar olaraq) deyər ki:

"əl-Vezeru; dağda sığınılan yer/yeyər, sığınacaq mənasını verər. 'Xeyr, sığınacaq

yer/yeyər yoxdur. O gün çatıb dayanılacaq yer/yeyər, ancaq Rəbbinin hüzur/dincliyidir." [Qiyamət,

11-12] əl-Vizru; ağırlıq deməkdir. Bu adlandırmada, dağdakı sığınacaq

nümunə götürülmüşdür. Çünki sığınacaq da dağ üçün bir ağırlıq mahiyyətindədir.

Bu bənzərlik etibarilə günah üçün 'əs-sıxlı' (ağırlıq) xüsusiyyəti istifadə edildiyi

kimi, eyni mənanı verən 'əl-vizru' xüsusiyyəti də istifadə edilər. 'Öz günahlarını

(evzar) tam olaraq yüklənsinlər.' [Nəhl, 25] 'Həm öz yüklərini,

həm də öz yükləriylə birlikdə başqa yükləri (eskal) daşıyacaqlar.'

[Ənkəbut, 13]" (el-Müfredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, onların ölümdən sonra dirilməyi inkar

etmələrinin mənfi nəticələrindən bir başqasını açıqlayır. Buna görə,

qiyamət saatı onlara qəflətən gəlib çatacaq. Bundan ötəri, əllərindən

qaçırdıqları fürsət üçün peşmanlıq duy/eşidəcəklər. Bu sırada kürəyinə al-

84 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rında daşıdıqları günahları və ağırlıqları gözlərinin önünə gələcəkdir.

Bir insanın içinə düşə biləcəyi ən ağır və ən/en hörmətdən salıcı bir vəziyyətdir

bu. Yükləndikləri ağırlıq və ya günah ya da günahın günahı nə

də pisdir! s