Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

43) Heç olmazsa, onlara əzabımız gəldiyi zaman yalvarsadılar! Lakin

ürəkləri bərki/qatılaşdı...

Ayənin orijinalının başında olan "levla" ədatı, ya təşviq ya da mənfiləmə

mənasında istifadə edilmişdir. Ancaq ayənin, axışı içində mənfilik

mənasını hər vəziyyətdə ifadə etdiyini söyləyə bilərik. Bunun

dəlili də, "Lakin ürəkləri bərki/qatılaşdı." ifadəsidir. Ürəyin qatılığı,

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 269

yumşaqlığının əleyhdarı bir vəziyyətdir. Bu vəziyyət, insanı təsir etmə xüsusiyyətinə

sahib bir şeyi müşahidələrkən ya da təsirli bir sözü dinlərkən təsirlənməməsi

vəziyyətidir.

Buna görə, ayənin mənas(n)ı belədir: Onlar, Rəblərinin əzabı gəldiyi sırada

yalvarmadılar, alçalaraq Rəblərinə dönmədilər. Əksinə, nəfsləri

bu vəziyyət qarşısında ən kiçik bir təsirlənmə göstərmədi. Özlərini

uca Allahı xatırlamaqdan saxlayan şeytanı əməlləriylə öyünüb əylənməyə

budaq idilər. Vəziyyətlərini düzəltmə istiqamətində müstəqil fəaliyyətə sahib

olduqlarını düşündükləri zahiri səbəblərə ilişib qaldılar.

44) Özlərinə edilən xəbərdarlıqları unudunca, hər şeyin qapılarını onlara

açdıq...

Hər şeyin qapılarının açılmasından məqsəd, insanların həyatın üstünlüklərindən

faydalanmaq üçün uğruna bir-birləriylə yarışıb rəqabət etdikləri

mal, övlad, sağlamlıq, rifah, bolluq, can təhlükəsizliyi, fəaliyyət və qüvvət

kimi dünyəvi nemətlərin özlərinə verilməsidir. Hər hansı bir məhdudlaşdırma

və maneə söz mövzusu olmadan bolca verilməsidir. Necə ki

bir malın xəzinəsindən bir kimsəyə müəyyən bir miqdar və ölçüdə verilmək

istəndiyi zaman, xəzinənin qapısı açılar və dilədiyi şey özünə

verildikdən sonra təkrar qapısı bağlanılar. Amma hər hansı bir məhdudlaşdırma

olmadan verilmək istəndiyi zaman, xəzinənin qapısı ardına

qədər açılar və kimsənin yüzünə bağlanılmaz. Burada da onlara nemətlərin

ölçüsüzcə verildiyi, ayənin axışına uyğun bir kinayəli izahatla

dilə gətirilmişdir.

Ayrıca qapını açma ifadəsi, özü etibarilə yaxşılıqlar və nemətlər üçün istifadə edilən

bir deyimdir. Pisliklər və cəzalar söz mövzusu olduğunda, bu,

daha çox verməmə şəklində reallaşdığı üçün, qapını bağlama deyimi

bu vəziyyətə daha uyğun düşməkdədir. Necə ki bu ayədən buna bağlı

bir işarə qəbul etmək mümkündür: "Allah, insanlara bir rəhmət açdımı,

onu tutan ola bilməz; ONun tutduğunu da ONdan sonra salacaq yoxdur."

(Fatır, 2)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin orijinalında keçən "mublisun" ifadəsi,

"eblese iblasen" kökündən gəlir. Ragıp İsfahani deyər ki: "İblas, şiddətli

pessimizmdən qaynaqlanan kədər deməkdir... Kədərlənən insan əksəriyyətlə

səssiz qaldığı və içində olduğu kədərdən ötəri, əhəmiyyətli o-

270 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lan hər şeyi unutduğu üçün, susanıl və dəlili çürüdülən bir kimsə üçün də

'eblese' ifadəsi istifadə edilər." (Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Bu vəziyyətdə "feiza hum mublisun" ifadəsinə uyğun məna; "donakaldılar,

söyləyəcək sözləri, irəli sürəcək dəlilləri qalmadı"dır.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır: Onlar

özlərinə xatırladılan ilahi mesajı unutduqları və ya ondan üz çevirdikləri

üçün, onlara peyderpey hər cür neməti verdik. Tam nemətlər

tamamlanıb, bunlarla sevinib şişdikləri bir sırada onları qəflətən

cəld yakalayıverdik. Nəfəsləri kəsildi, irəli müddət biləcəkləri heç bir

dəlilləri qalmadı. Çünki onlar, bunu layiq olmuşlar idi.

45) Beləcə zülm edən cəmiyyətin ardı kəsildi və həmd, aləmlərin Rəbbi

Allaha məxsusdur.

"Dübür" bir şeyin ardı, arxası, gerisi deməkdir. Əleyhdarı, bir şeyin önü

mənasını verən "kubül" sözüdür. Bu iki söz ilə, bir şeyin öndəki

və geridəki parçaları nəzərdə tutular. Necə ki bundan ötəri, insanın ön

və arxa orqanlarına da kinayəli olaraq bu adlar verilmişdir. Kimi

zaman bu iki ifadənin semantik tutumları geniş tutularaq öndəki

və arxadakı parçalarından sonra gələn şey mənasında da istifadə edilər.

Bu mənasıyla bir şeyin önü və arxası, onun bir parçası olan şeyləri

deyil, ondan ayrı olan şeyləri ifadə edər. Bu iki sözdən mənalarına

uyğun hərəkətlər də törədilmişdir: Akbele, edbere, kabbele, debbere,

tekabbele, tedebbere, istakbele və istedbere kimi. Bu törəmələrdən biri

də, ayədə keçən "dabir" sözüdür və bir şeyin arxasında qalan, onun

ardından gələn şey deməkdir. Ərəblər, "ems'ud-dabir=geride qalan

dünən" deyərlər. Necə ki, "amun kabil=gelecek il" də deyərlər. Bu

mənada "dabir", bir şeyin izi, əsəri mənasında da istifadə edilər. İnsanın

özündən sonrakılara buraxdığı şeylər və digər əsərləri kimi. Bu səbəbdən,

"Beləcə zülm edən cəmiyyətin ardı kəsildi." ifadəsi, bu mənas(n)ı

ifadə etməkdədir: Həlak meydana gəl, onların bütününü əhatəsinə al/götürdü, onlardan

geriyə bir iz, bir əsər qalmadı. Və yaxud da: Həlak meydana gəl, onların

kökünü kəsdi, onlardan geriyə tək bir adam qalmadı. Necə ki bir ayədə

belə buyurulmuşdur: "Onlardan heç geri qalan görürsənmü?"

(Haqqa, 8)

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 271

"Zülm edən cəmiyyətin ardı" ifadəsində, əvəzlik yerinə zahir ad istifadə edilmişdir.

Yəni, "ardları" deyilməmişdir. Bununla, belə bir hökmün

səbəbinə işarə etmə məqsədi güdülmüşdür. Buna görə, cəmiyyətlərinin

yox edilməsinin və ardlarının kəsilməsinin səbəbi, zülm işləmələridir.

Bu ifadə, eyni zamanda, bu nəticə cümləsinə də zəmin hazırlamaqdadır:

"Və həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha məxsusdur. "

Onları zülmlə xarakterizə edən və aləmlərin Rəbbi olma sifətiylə uca Allaha

istiqamətli tərif ehtiva edən bu ayə, başlarına gələn köklərini qurutma

əzabıyla əlaqədar olaraq qınanması lazım olanların özləri olduğunu vurğulama

məqsədinə istiqamətlidir. Çünki onlar zülm edən bir birlik idi. Bu

barədə uca Allaha ancaq gözəl tərif yönəldilə bilər. O, özləriylə

əlaqədar olaraq yalnız ilahi hikmətin tələb etdiyi şəkildə davranmışdır.

Onları, getdikləri bu yola O yönəltməmişdir. Əksinə öz istəkləri

və razılıqlarıyla, öz pis seçkiləriylə belə bir yolu izləmişlər. Bu

səbəblə, alçaqlıq, xorluq və pislik kafirlərin, həmd və tərif də aləmlərin

Rəbbi Allahındır.

46) Da ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allah, eşitmə duyğunuzu və gözlərinizi

al/götürsə, ürəklərinizi möhürləsə, Allahdan başqa bunları sizə gətirəcək

tanrı kimdir?" Bax, dəlilləri necə çeviririk, sonra yenə onlar üz çevirirlər?!

Eşitmə duyğusunu və gözləri al/götürmək, kar və kor edərək eşitmə və görmə

gücünü al/götürmək deməkdir. Ürəkləri möhürləmək isə, ürəklərin qapılarını,

çöldən heç bir şey qəbul etməyəcək şəkildə bağlamaq, kilidləməkdir.

Qəbul etmə qapıları bu şəkildə kilidlənən ürəklərin, artıq hər hansı

bir mövzuda bir düşüncə sahibi olmaları, edilməsi lazım olan işləri

digərlərindən ayıra bilmələri, faydalı olan yaxşı işləri, zərərli olan pis

işlərdən seçə bilmələri söz mövzusu ola bilməz. Ancaq bu ürəklər, hələ

akletme qabiliyyətlərini tamamilə itirmiş deyildirlər. Çünki əks halda,

dəlilik və ağılsızlıq vəziyyəti söz mövzusu olardı.

Bu müşriklər, uca Allah ilə əlaqədar haqq sözü eşitmədikləri və ONun tək

və ortaqsız olduğuna bağlı ayələri görmədikləri üçün ürəkləri eşitmə

və görmə orqanlarının heç bir məlumatını al/götürə bilməyəcək vəziyyətə gəlmişdir.

Çöldən bu şəkildə heç bir məlumatı qəbul edə bilməyən ürəklər, haqqı batildən

ayıra bilməzlər. Bu da göstərir ki, onların uca Allahın ilahlığı və

272 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

birliyi ilə əlaqədar fikirləri və bu fikirlərinə söykənən olaraq inkişaf etdirdikləri

dinləri batildir, etibarsızdır.

Yekunlaşdıracaq olsaq; Allahın ortaqlarının olduğunu söyləmək, əslində

öz özünü çürüdən bir iddiadır. Belə ki: Allahın ortaqlarının

olduğu istiqamətindəki görüşün əsası, bu ortaqların vasitəsilər və şəfaətçilər

olduqları şəklindəki anlayışa söykən/dözməkdədir. Yəni bu ortaqlar bir faydanın

əldə edilməsi və bir zərərin aradan qaldırılması üçün şəfaətçilik edərlər,

vasitəçilik edərlər. Allaha ortaq qaçışlan bu saxta ilahların

funksiyaları yalnız şəfaətçilik olduğuna görə, uca Allah mülkündə

dilədiyi kimi hərəkət etmə səlahiyyətinə və gücünə malikdir. Bu barədə

heç bir maneə ONun önünə keçə bilməz, heç bir əleyhdar ONun önünü

kəsə bilməz. Bu halda, əgər Allah eşitmə və görmə orqanlarınızı sizdən

al/götürsə, ürəklərinizi möhürləsə, bunu edərkən sizin ortaq qaçdığınız

saxta ilahların heç biri ONA qarşı çıxa bilməz. Çünki onlar, sizin iddianıza

görə yalnız şəfaətçidirlər, vasitəsidirlər. Qarşı çıxa bilən ziddlər, rəqib

tanrılar deyildirlər. Bu səbəbdən əgər Allah bunu etsə, sizin bu xüsusiyyətlərinizi

əlinizdən al/götürsə, onlardan heç biri bunları sizə geri verə bilməz.

Çünki onlar şəfaətçilər və vasitəsilərdir, yaratma və var faktorun/etmənin qaynaqları

deyil.

Bunlar bir fayda təmin etməyə və ya bir zərər aradan qaldırmağa güc çatdıra bilmədiklərinə

görə, onların tanrılıqlarının mənas(n)ı nə? Çünki ancaq var edən,

yox edən və kainat üzərində dilədiyi kimi qənaət ədəbilən kimsə,

ilah ola bilər. İnsan fitrətinin də, bu kainatın bir ilahının olmasını zəruri

görməsinin tək səbəbi, varlıq aləmində müşahidə etdiyi xeyr və şər

xüsusiyyətli hadisələrin qaynağını var edən bir gücün olduğu istiqamətindəki qanısıdır.

Bu səbəbdən bir şey, yaşanan hadisələr baxımından bir fayda və ya

zərər dokunduramıyorsa, onu ilah olaraq adlandırmaq boş bir sözdən

kənar bir şey deyil.

Möhkəm bir ağla və ayırt etmə gücünə sahib olan bir insan, insanlar

tərəfindən daşdan və ya ağacdan ya da hər hansı bir mədəndən edilmə,

insan zehininin dizaynı olan bir şəkli, bir heykəli kainatın yaradıcısı,

kainat üzərində var etmə və yox etmə qənaətində olan bir ilah

olaraq görə bilməz. Ağılı başında heç bir insan, başqaları tərəfindən

emal edildiyini gözləriylə gördüyü, tanrı əldə edilən bir heykəli, bir bütü

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 273

kainatı nümunəsiz yaradan bir mabut kimi qəbul edə bilməz.

Başqa bir ifadəylə: Üluhiyyət anlayışı, vasitəs(n)i şəfaətçi mənasında bir ortaqlığı

təsdiqləməz. Çünki etmə və yaratmanın qaynağı olma, özü etibarilə

dilədiyi kimi qənaət etmədə müstəqil olmağı və edilən/yaradılanın

boyun əyməsini layiq olmada tək və ortaqsız olmağı tələb etməkdədir.

Əgər irəli sürülən vasitəsilərin müstəqil iş etmə səlahiyyətləri

varsa, o zaman demək ki bunlar, vasitəs(n)i və ya şəfaətçi deyil, əsl və

qaynaqdırlar. Yox əgər müstəqil hərəkət etmək kimi bir səlahiyyətləri söz

mövzusu deyilsə, o zaman bunlar üçün alət və vasitə demək daha doğru

olar. Bu da deməkdir ki, onları meydana gətirən və özləri üzərində

ilahlıq səlahiyyətinə sahib olan biri vardır.

Bu səbəblədir ki, kainatdakı bütün səbəblər, yalnız və yalnız alət və

vasitə funksiyasına sahibdirlər. Yemənin doymanın səbəbi, içmənin

aldanmanın səbəbi, ana atanın uşağın dünyaya inkişaf edinin səbəbi,

qələmin sekretarın səbəbi və getmənin məsafə qət etmənin səbəbi

olması kimi.

"Bax, dəlilləri necə çeviririk (açıqlayırıq), sonra yenə onlar yüz/üz

çevirirlər?!" Dəlillərin çevirilib çevrilməsi, onların insanların anlamalarını

təmin edəcək ifadələrlə təqdim edilməsi deməkdir. "əs-Suduf" isə,

üz çevirmə, arxasını dönmə mənasını verər. Bir şeydən yüz/üz çevrildiyi,

ona meyl göstərilmədiyi zaman, "sədəfə/yesdifu/sudufen" hərəkəti istifadə edilər.

47) Də ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı qəflətən ya da açıqca

sizə gəlsə..."

Ayədə keçən "cehreten" sözü, şübhəyə yer/yeyər buraxmayan tam açıqlıq

deməkdir. Buna görə, qəflətən gəlmək mənasını verən

"bağdadan" sözünə qarşılıq olaraq istifadə edilmişdir. Çünki bir şey

qəflətən gəldimi, adam ancaq onunla qarşılaşdıqdan, o şey özünü əhatə edib

qucaqladıqdan sonra o şeyi fərq edər, bu səbəbdən ona tədbir görüb çəkinmə

imkanını buraxmaz.

Ayənin axışı içində təqdim edilən bu dəlil məzmununda ümumiyyətlə bu xüsusa

diqqət çəkilir: Zalımlar, Allahın əzabından yana böyük bir təhlükə

içindədirlər. Bu, sovuşdura biləcəkləri və ya onlardan çaşıb başqalarına

toxunacaq bir əzab deyil. Çaşması və sapması olmayan

274 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bir əzabdır. Ardından da, onların zalım olmalarının səbəbinin, ilahi

dəvətin xaricinə çıxmaları, Allahın ayələrini yalanlamaları olduğu açıqlanır.

Heç şübhəsiz, əzabın mənas(n)ı; günahkarın özünə zərər verən, özünü

çökdürən bir cəzayla qarşılaşmasıdır, cinayət/günahının cəzasını görməsidir.

Bir cinayət/günah da ancaq zülm xüsusiyyətinə sahib olunaraq işlənər. Buna

görə, əgər Allah qatından üzərlərinə bir əzab endiriləcək olsa, bu

əzab ancaq zalım olanları həlak edər. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayə bunu

açıq-lıyor, sonrakı iki ayə də onların zalım olduqlarını bildirir.

48-49) Biz, elçiləri ancaq müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərərik...

Ayələrimizi yalanlayanlara gəlincə... onlara əzab toxunacaq.

Bu iki ayədə, onların zalımlar olduqları ifadə edilir. Bu səbəbdən əgər Allahın

əzabı özlərinə gələcək olsa, zalımlar olduqları üçün onlardan

başqası həlak olmayacaq.

Necə ki ayələrin axışında bir dəyişiklik edilməsinin və şərhin

doğrudan Peyğəmbərimizə (s. a. a) yönəldilməsinin səbəbi də budur.

Bununla, Allahın əzabının xüsusiyyətini onun xəbər verməsi məqsəd qoyulur.

Çünki onun belə bir əzabın varlığından xəbər verməsi, bəhanələri

daha təsirli bir şəkildə ortadan qaldırar. Bu vaxt birinci çoxluq şəxs

kipi istifadə edilərək qərarın, əzəmət sahibi ulu bir mövqedən çıxdığına

işarə edilmək istənmişdir.

Buna görə uca Allah, Peyğəmbərinə (s. a. a), onlara bir dəlil təqdim etməsini

və bu dəlil məzmununda onlara, əgər Allahın əzabı gələcək

olsa, bu əzabın onlardan yalnız zalım olanları həlak edəcəyini bildirməsini

əmr edir. Ardından uca Allah, elçisinə belə buyurur:

Sənə dəlili təqdim edən və əzabı endirəcək olan biz, sənə xəbər veririk

ki: Biz, elçiləri ancaq müjdələmək və xəbərdar etmək üçün göndəririk. Artıq

kim inanar və vəziyyətini düzəltsə, onun üçün hər hansı bir mənfilik

söz mövzusu deyil. Kim də ayələrimizi yalanlarsa, fasiqlik

edib qulluq sərhədlərinin xaricinə çıxdığı üçün, əzabımız ona toxunar. O

halda, özlərinə baxsınlar, hansı qrupun mənsubudurlar?!

Əvvəlki hissələrdə iman, islah və fısk anlayışlarının mənaları, ayrıca

qorxu və kədərin möminlərdən aradan qaldırılmış olmasının mənas(n)ı ü

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 275

zərində kafi şərhlərdə ol/tapılmışıq.