Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

düşdüyünüz şeylər haqqında aranızda mən hökm edəcəyəm." (Al/götürü

İmran, 55) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bütününün dönüşü isə, yaxşılıq edənin mükafatlandırılması və zülm edənin

də zülmündən ötəri cəzalandırılmasına istiqamətlidir. Necə ki uca

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 247

Allah belə buyurmuşdur: "Şübhəsiz ki biz, günahkarlardan qisas alıcıyıq."

(Səcdə, 22) "Əsla/çəkin, Allahı elçilərinə verdiyi sözdən daşınar sanma! Allah,

mütləq üstündür, qisas alandır. O gün yer/yeyər başqa yerə çevrilər, göylər

də (başqa göylərə) və (insanlar) tək və qəhr edici Allahın hüzur/dincliyinə

çıxarlar." (İbrahim, 47-48) Bu iki xüsusiyyət, yəni yaxşılıq və zülm xüsusiyyətləri,

ümumi mənada heyvanların davranışları baxımından da söz mövzusudur.

Bu nəticəs(n)i, bu ayədən çıxan məna da dəstəklər mahiyyətdədir: "Əgər

Allah, insanları etdikləri işlər üzündən dərhal cəzalandıracaq olsaydı,

yer üzündə heç bir canlı buraxmazdı. Lakin, onları ifadə edilmiş bir

müddətə qədər təxirə salır." (Fatır, 45) Bu ayədən bu aydın olur: "Əgər insanların

işlədikləri zülmlər, dərhal ilahi əzabı tələb edəcək olsaydı,

bu, zülm olmasından ötəri olardı. Zülm isə, insan olsun, heyvan

olsun bütün canlılar üçün söz mövzusu olan bir xüsusiyyətdir. Bu vəziyyətdə,

uca Allahın yer üzündə heç bir canlı buraxmaması lazım idi." Hərçənd,

bu ayədə haqqında danışılan canlıdan məqsədin, xüsusi olaraq insan olduğunu

də söyləyən olmuşdur.

Digər canlıların da qiyamət günü haşredilip etdikləri pisliklərin cəzasını

çəkəcək olmaları, onların şüur və iradə baxımından insanlarla

bərabər olmalarını, nəfsi və ruhi baxımdan insan dərəcəsinə çıxmalarını

tələb etməz; ağılı zərurət bunu rədd edər, gərək heyvanların və gərəksə

insanların sərgilədikləri davranışların təsirləri belə bir ehtimalı

ortadan qaldırar.

Hətta, insanların və digər canlıların qiyamət günü, dünyadaykən işlədikləri

əməllərdən məsul tutulub cəzalandırılma, hesaba çəkilib

mükafatlandırılma baxımından ortaq bir zəmində ol/tapılmaları, onların

hər baxımdan bərabər və bərabər olmalarını tələb edici bir vəziyyət olmadığı kimi,

şəxsən insan fərdlərinin öz aralarında ortaq bir müstəvidə olmaları

də, əməllərinin incəliklərinə diqqət yetirilməsi və detalları üzərində dayanılması

baxımından eyni şəkildə hesaba çəkilmələrini, bu səbəbdən ağıllı

insanla axmaq insanın, doğru yolu bulan insanla doğru yolu tapma imkanından

məhrum insanın eyni şübhəli kürsüsünə oturdulmasını

tələb etməz.

Qaldı ki, uca Allah, bəzi heyvan fərdlərindən elə şeylər izah edir ki,

incə mənaları, mücərrəd anlayışları anlama baxımından, anlama və kav-

248 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ram məzmununda orta səviyyəli bir insandan heç də geri qalar bir istiqamətləri

olmadığı aydın olur. Məsələn, uca Allahın Hz. Süleyman (ə.s) hekayəsi

çərçivəsində bir qarışqadan köçürdüyü sözlər kimi: "Qarışqa vadisinə

gəldikləri zaman bir qarışqa, 'Ey qarışqalar, evləndirərinə girin ki, Süleyman

və orduları, fərqində olmayaraq sizi əzməsinlər.' dedi." (Nəml,

18)

Yenə eyni surədə, bir şanapipik quşunun bir müddət ortadan kayboluşunun

ardından Hz. Süleymana söylədiyi sözləri kimi: "Şanapipik dedi ki: Sənin

(məlumat tərəfindən) əhatə etmədiyin bir şeyi əhatə etdim və Sebadan sənə gerçək bir

xəbər gətirdim. Mən, onlara hökmdarlıq edən bir qadın gördüm.

Özünə hər şey verilmiş və böyük bir taxtı var. Onun və qövmünün,

Allahı buraxıb günəşə səcdə etdiklərini gördüm. Şeytan, onlara işlərini

bəzəmiş də onları doğru yoldan çevirmiş, buna görə yola gələ bilmirlər..."

(Nəml, 22-24)

Məlumatlı bir araşdırmaçı, bu ayələrdə haqqında danışılan heyvandan görülən

anlayış və şüur əlamətləri üzərində dayanıb düşündüyü, ardından bunların

obyektiv dəyərlərini ölçdüyü zaman, bu dərəcədə bir anlayış və

şüurun, bəzi məlumatlar bütününə və müxtəlif qavrayışlara söykən/dözdüyündən,

bunların da bəzi sadə və mürəkkəb mənalardan qaynaqlandığından

şübhə etməz.

Zoologların heyvanlar üzərində etdikləri dərin araşdırmalar, müxtəlif

heyvan növlərinə istiqamətli öyrədici fəaliyyətlər nəticəs(n)i əldə etdikləri maraqlı

tapıntılar, çaşdırıcı vəziyyətlər, bizim bu çıxarsamamızı dəstəklər

mahiyyətdədir. Bu tapıntılara baxdığımızda bunların ancaq lətif bir iradəyə,

dərin bir düşüncəyə və iti bir şüura sahib bir canlıdan

qaynaqlana biləcəyini düşünürük.

Üçüncü və dördüncü suala, yəni, "Heyvanlar, dünyəvi öhdəçiliklərini

özlərinə göndərilən bir elçidən və endirilən vəhy yoluylamı al/götürərlər?

Və bu elçi, göndərildiyi heyvan növünün bir fərdidirmi?" suallarına

gəlincə; bu qədər söyləyə bilərik ki, heyvanlar aləmi bu ana qədər

bizim üçün bir məchuldur, qalın bir pərdənin gerisindədir. Bu səbəbdən,

bu cür mövzulara baş yormaq, faydasız bir məşğuliyyətdən və bu mövzulara

bağlı bir şey söyləmək, məlumatsızca danışmaqdan başqa bir şey

olmaz. Qurani Kərim də, zahirindən anladığımız qədəriylə, bu xüsus

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 249

də hər hansı bir şərh təqdim etməməkdədir. Ayrıca, nə Peyğəmbərimizdən

(s. a. a), nə də Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) bu xüsusla əlaqədar bir

qiymətləndirməyə əsas alınacaq bir rəvayət də nəql edilməmişdir.

Bu qədəri var ki, heyvan birliklərinin də, eynilə insan birlikləri kimi,

özündə ilahi dini saxladığını və bunun insanlarda olduğu kimi fitrətdən

qaynaqlandığını anlayırıq. Fitrət mənşəli dinin, insanı Allahın

hüzurunda toplanmağa və əməllərinin cəzasını al/götürməyə hazırladığı kimi,

heyvanları da hazırladığını bilirik. Bununla birlikdə, insanlarla

müqayisə etdiyimizdə, heyvanların davranışlarından müşahidə etdiyimiz

qədəriylə, heyvanlara, insanlarınkına bənzər detallı məlumatların verilmədiyini

və insanlar kimi detallı şəkildə ilahi öhdəçiliklərlə məsul

qılınmadığını söyləyə bilərik. Hər şeyin insanların əmrinə verildiyini

və insanların bütün canlılardan üstün olduğunu dilə gətirən Quran

ayələri də bu xüsusu dəstəkləməkdədir.

* * *

İndi ayənin mətnini yenidən ələ alaq: "Yer üzündə hərəkət

edən heç bir heyvan və iki qanadıyla uçan heç bir quş yoxdur ki, (onlar

də) sizin kimi bir ümmət olmasınlar." ifadəsi göstərir ki, bütün heyvan

növləri arasında rast gəldiyimiz heyvan birlikləri, öz növlərinə

xas şüurlu məqsədlər ətrafında meydana gəlmişlər. Hər heyvan növü, eynilə

insanda olduğu kimi, şüur və iradəsi nisbətində bu məqsədlərə istiqamətli

hərəkətlər içinə girər.

Bu da bəslənmə, inkişaf və artıma kimi yalnız bu dünya həyatıyla

məhdud təbii məqsədlərə xas bir vəziyyət deyil. Əksinə bunun fəaliyyəti,

ölümdən sonrasını da əhatə edər və onu digər bir həyatla əlaqələndirər.

Şüur və iradə mənbələrindən bəslənən xoşbəxtlik və bədbəxtlik faktlarıyla

əlaqəli hala gətirər.

Bəzilərinin buna belə etiraz edəcəklərini duy/eşidər kimi oluruq: Elm

adamları, insan xaricindəki canlı növlərinin sərbəst iradə və seçmə qabiliyyətindən

məhrum olduqlarını qəti olaraq ortaya qoymuşlar. Bu

yüzdən heyvanların hərəkətləri də, eynilə bitkilərin hərəkətləri kimi, istək xarici təbii

hərəkətlər olaraq qiymətləndirilər. Bu səbəblədir ki, faydasına olan bir

şeylə qarşılaşdığında üzərinə atlamaqdan özünü al/götürə bilməz. Pişiyin fa-

250 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rəyi və ya aslanın ovunu gördüyündə etdiyi kimi. Yenə bir heyvan özündən

üstün olan düşməniylə qarşılaşdığında dərhal qaçmaqdan

özünü al/götürə bilməz. Siçanın pişiklə və ya ceyranın aslanla qarşılaşdığında

olduğu kimi. Bu səbəbdən, insanların xaricindəki canlılar baxımından sərbəst

iradə və istəyə söykənən xoşbəxtlik və bədbəxtlikdən danışmanın

bir mənas(n)ı yoxdur.

Ancaq insanın istəyə bağlı hərəkətlərini yerinə yetirərkən bir vasitəs(n)i

olaraq istifadə etdiyi istək və psixoloji halətlər üzərində yaxşıca düşündüyümüz

zaman, bu şübhənin yersiz olduğunu anlarıq. Belə ki: İnsanın

istəyə bağlı hərəkətlərinin yerinə yetirilməsinə əsas meydana gətirən şüur

və iradə faktlarının insanın ruhi quruluşuna yerləşdirilmiş olmasının

səbəbi, şüurlu bir canlı növü olaraq insanın objeler dünyasında

maddə üzərində qənaətdə ol/tapılması və özünə faydalı olan şeyləri

zərərli olan şeylərdən ayırmaq surətiylə varlığını qoruma məqsədinə

dönük olaraq onlardan faydalanmasıdır. İlahi iradənin insanı şüur və

iradə faktlarıyla təchiz etməsi bu yüzdəndir. İnsan, bu diri şüuruyla

özünə zərərli olan şeyi faydalı olan şeydən ayırar. Bir fayda söz mövzusu

olduğunda, onu iradə edər və ona dönük hərəkətini reallaşdırar.

Əgər qarşısına çıxan faktın faydalılıq xüsusiyyəti açıqsa və bunun faydalı

olduğuna hökm etmək üçün vicdanından və ona bağlı təməl məlumatdan

başqa əlavə ünsürlərə gərək yoxsa, qarşısına çıxar çıxmaz onu istər

və dərhal lazımlı olan hərəkəti reallaşdırar, bir an belə

duraksamadan onun üzərində qənaətdə ol/tapılar. Bunu nəfəs al/götürüb

vermə kimi insanın təməl və köklü funksiyalarının şəxsində

müşahidə edə bilərik. Lakin, insanın qarşısına çıxan faktın faydalılıq

xüsusiyyəti açıq deyilsə, buna bağlı sağlam bir məlumatın meydana gəlməsi üçün

səbəblərdə əskiklik söz mövzusudursa ya da objeler dünyasından və ya

inanc sistemindən qaynaqlanan maneələr/mane olar varsa, faydalılıq xüsusiyyəti

qətilik qazanmadığı üçün, tam məlumat, onun insanın iradəsi və hərəkəti

əsasında reallaşması üçün kafi olmaz.

İşdə bu kimi faktlar söz mövzusu olduğunda düşünmə faktı dövrəyə

girər. Əskikliklərinin, maneələrinin və gizli qalmasını təmin edən faktorların

təyin olunmasına işlə/çalışılar. Beləcə onun həqiqətən faydalımı, yoxsa

zərərlimi olduğu təsbit edilər. Əgər bu araşdırma nəticəs(n)i, onun fayda

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................. 251

lı olduğu ortaya çıxarsa, dərhal dərhal sonra ona istiqamətli bir iradə diqqətə çarpanlaşar

və bu da ona dönük bir hərəkəti gündəmə gətirər. Eynilə faydalılıq

xüsusiyyəti açıq olub düşünməyi tələb etməyən faktlarda olduğu kimi.

Məsələn, acmış bir insanı gözlərəmiyin önünə gətirək. Bu insan aclığını

aradan qaldıracaq bir qida maddəsi gördüyündə bununla əlaqədar olaraq

şübhəyə düşə bilər. Görəsən təmizdirmi, məğlub et/yeyilə bilərmi, yoxsa xarab bir

yeməkmi, zəhərlimi, zərərli maddələr ehtiva edirmi? Ya da bu yemək

öz malıdırmı, başqasınamı aiddir, üzərində qənaət etmə haqqına

sahibdirmi, deyilmi? İşdə bu cür şübhələrin meydana çıxdığı bir anda

qarşısına çıxan yemək maddəsi üzərində qənaət etməkdən imtina

edər, geri çəkilər. İki tərəfdən biri qətilik qazanana qədər

müşahidəsini davam etdirər. Əgər çatdığı mühakimə, o qida maddəsini yeyə biləcəyi

istiqamətində isə, bu onun faydalı olduğunun da göstəricisi olar.

Bundan sonra istəkdə ol/tapılıb hərəkətə keçməsi üçün gözləmə gərəyini

duy/eşitməz.

Əgər bu maddə haqqında da başdan etibarən bir şübhəsi ol/tapılmazsa,

onun təmiz və məğlub et/yeyilə bilər bir qida olduğunu bilsə, varlığından xəbərdar

necə gəldi müşahidə və düşünmə gərəyini duy/eşitmədən dərhal

onu istər. Bu şəkildə ibarət olan/yaranan bir məlumat, söz mövzusu fakta istiqamətli istək

və qənaətdə ol/tapılma hərəkətindən ayrılmaz.

İstəklə əlaqədar olaraq xülasəylə bunu söyləyə bilərik: İnsan, üzərində qənaətdə

ol/tapılacağı bəzi şeyləri ayırt edə bilməmişsə, faydalımı, zərərlimi

olduğunu ilk baxışda təsbit edə bilməmişsə, buna açıqlıq gətirmək üçün

müşahidə və düşünmə faktlarına müraciət edərək iki tərəfdən və ya tərəflərdən

birini seçər. Amma ilk baxışda ayırt edə bilmişsə, dərhal onu

istər və lazımlı hərəkəti reallaşdırar; gözləmə gərəyini duy/eşitməz, heç bir

şəkildə müşahidə və yoxlama etməz. Bu səbəbdən insan, istər irdələmə

nəticəs(n)i olsun, istər olmasın faydalı olduğunu bildiyi bir şeyi istər. İrdələmə

və müşahidəs(n)i isə, sağlam bir mühakimədə ol/tapılmasının önündəki maneələri

qaldırmaq üçün reallaşdırar.

Kənar yandan, sərbəst istəklərinə söykənən olaraq hərəkətlərini reallaşdıran

insan fərdlərinin vəziyyətini irdələdiyimizdə, istəklərinin əsasını meydana gətirən

qanunlar əsasında böyük fərqliliklər ifadə etdiklərini görərik. Cəsarət,

qorxaqlıq, iffətlilik, acgözlük, hücumluq, tənbəllik, ciddilik

252 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

və yüngül meşreplik kimi ruhi xüsusiyyətləri və daxili vəziyyətləri nəzərdə tuturuq.

Eyni şəkildə akletme gücü və zəifliyi, məqsədəuyğun ya da isabətsiz görüş

sahibi olma kimi xüsuslarda da fərqlilik göstərərlər.

Məsələn acgöz insanın özünü zəruri, istəyi dövrə xarici buraxılmış

kimi gördüyü iştah cazibədar şeylərin qarşısında, iffətli və təmiz bir insan

ən kiçik bir reaksiya verməz. Qorxaq bir insan, hər hansı bir vəzifə məzmununda

ya da döyüş mühitində gördüyü ən kiçik bir əziyyət qarşısında

iradəsini itirər və bu əziyyəti istəyinin dövrə xarici qalması üçün bir

bəhanə olaraq görər. Amma qırmızı ölümü belə heçə sayan cəsur bir insan,

hər cür ağrıya sinə gərməyi bir ərdəmlilik olaraq görər, məqsədini

reallaşdırmaq uğruna hər cür ağrını gözə al/götürər. Ahmak və qıt ağıllı

bir kimsə, ən sadə bir təsəvvür ilə hər hansı bir şeyi seçməyə

yönələ bilər. Ağıllı və ciddi bir kimsə isə, bu cür təsəvvürlər nəticəs(n)i

hər hansı bir şeyi seçməyi bir oyun və əyləncədən ibarət görər.

Sonra, yaxşı ilə pisi bir-birindən ayıra bilməyən uşaqların hərəkətləri də istəyə

bağlıdır; amma yetkin insanlar bunları əhəmiyyət verməz, üzərində dayanmağa

dəyər tapmazlar.

Yenə, dialoqlarımızda bəzi ictimai bəhanələri səbəb göstərərək

kimi hərəkətlərimizin zəruri və istək xarici olduğunu irəli sürərik. Halbuki gerçəkdə

heç də elə deyil. Məsələn, siqaret çəkən bir kimsənin vərdiş

bəhanəsinə sığınması, yuxuçu bir insanın halsızlığı bəhanə etməsi, oğru

və ya xain bir insanın da yoxsulluğu səbəb göstərməsi kimi.

İstək və səbəblərinin söykən/dözdüyü qanunlarla əlaqədar bu hədsiz fərqliliklər və

istəyə bağlı hərəkətlər dünyasındakı bu geniş yelpik, dini və digər ictimai

sistemləri, istəyə bağlı hərəkətlər üçün insan cəmiyyətinin güc və anlama

məzmununda orta səviyyəli fərdlərini əsas al/götürərək bir sərhəd təyin etməyə yönəltmişdir.

Buna söykənən olaraq da əmr və qadağanları, mükafat və savabları

və qənaətlərin etibarlılığı kimi vəziyyətləri təsbit etmə istiqamətinə getmişlər.

Orta səviyyəli bir insanın istəyə bağlı hərəkətlərinə əsas meydana gətirən şərtlər

və səbəblər tam olaraq reallaşmadığı vəziyyətlərdə bir hərəkətdə

olan kəsləri üzrlü qəbul etmişlər.

İstək məzmununda əsas götürülən və alt səviyyəsinin istəkliliyini olumsuzlayan

bu orta hal, varoluşsal baxımdan gerçəyi tam olaraq əks etdirməsə də,

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................ 253

dinin ya da cəmiyyətin mənfəətini güdməyi əsas alan/sahə dini ya da ictimai

mühakimə baxımından da tanınan, qəbul edilən bir şeydir.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlər üzərində yaxşıca dayanıb düşündüyümüz

zaman, insanların xaricindəki canlıların tamamilə seçmə iradəsindən

məhrum olmadıqlarını görərik. Bununla birlikdə, seçicinin, istəkdə

ol/tapılmanın mənas(n)ı əsasında orta səviyyəli bir insandan daha alt

səviyyədə olduqlarını qəbul etməmiz də bir zərurətdir. Məsələn kimi

heyvanlarda, xüsusilə evcil heyvanlarda, maneələrin söz mövzusu olduğu

vəziyyətlərdə bir şeyi edib etməməkdə tərəddüd etdiklərini müşahidə edirik.

Eyni şəkildə, zorla/məcbur et və ya qorxuyla ya da öyrədilərək bir şeyi

etməkdən qaçındıqları da tez-tez müşahidə edilən bir faktdır. Bütün

bunlar göstərir ki, bu heyvanlar söz mövzusu hərəkəti edib etməməyə

qərar vermə qabiliyyətinə sahibdirlər. İşdə istəkdə ol/tapılma və

sərbəstcə seçmə qabiliyyətinin özü də budur. Hərçənd düşünüb qərar vermə

barəsində heyvanların son dərəcə zəif olduqları və orta səviyyəli bir

insanın səviyyəsinə da/də/dahi çatmadıqları da müşahidə edilən bir başqa gerçəkdir.

Zəif də olsa, insanların xaricində heyvanların da istəkdə ol/tapılma,

sərbəst seçkis(n)i reallaşdırma mənasından tamamilə məhrum olmadıqları

aydın olduğuna görə, uca Allahın onların bu qabiliyyətlərinin ortalama

səviyyəsini əsas al/götürərək, onlar üçün bizim qavraya bilmədiyimiz bir öhdəçiliklər

mənzuməsi nəzərdə tutmuş olması mümkündür. Ya da onları,

bu istəklərini əsas alan/sahə və bizim bilmədiyimiz bir başqa rəftara

təbii/tabe tutması, Allahın daha yaxşı bildiyi bir gerçəyə boyun əydikləri zaman

onları mükafatlandırması, qarşı çıxdıqları zaman da cəzalandırması

mümkündür.