Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

40-41) Də ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı sizə gəlsə, ya

də qiyamət saatı sizə gəlsə, Allahdan başqasınamı yalvararsınız?... O da diləsə,

özünə yalvararaq qaldırılmasını istədiyiniz bəlanı qaldırar və siz

ortaq qaçdığınız şeyləri unudarsınız."

"Düşündünüzmü heç?" mənasına al/götürdüyümüz "ereeytekum" ifadəsi,

başındakı sual ədatı olan "hemze"siylə keçmiş, müzekker (çatıl), müfred

(tək) sıygası (kipi) ilə "ər-ru'yeh" məsdərindən törəmişdir və sonun-

260 ....................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dakı əvəzlik də həmsöhbət çoxluq əvəzliyidir. Ədəbiyyat alimləri, bu ifadəni

"mənə xəbər ver" mənasına al/götürmüşlər. Ragıp İsfahani əl-Tədris planı

adlı əsərində belə deyər: "Ereeyte, 'ehbirni=bana xəbər ver' mənasında

istifadə edilər. Sonuna 'qaf' hərfi gətirilib tesniye (ikil), cem (çoxluq) və

tennis (de-şil) halında 'da' hərfi yerini qoruyar. 'Qaf' hərfi dəyişikliyə uğrayar,

'də' hərfi deyil. Necə ki uca Allah, 'Ereeyteke haze'llezi...' və 'Qul

ereeytekum...' buyurmuşdur." (el-Müfredatdan alınan götürmə sona çatdı.)

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə, müşriklərə qarşı yeni dəlillər/sübut edər təqdim edilir

və bir istiqamətdən şirklərinin batil olduğu sübut ediyir. Bu məzmunda Allah

tərəfindən bir əzabın və ya qiyamət saatının gəlməsi ehtimalına işarə

edilir. Bu vəziyyətdə özlərindən əzabı aradan qaldıracaq birini çağıracaqları

fərz edilir. Çünki insan fitrəti, çətinliklə qarşılaşdığı zaman,

bunu aradan qaldıracağına inandığı birindən kömək istəyə meylinə malikdir.

Sonra, belə bir ehtimalın reallaşması vəziyyətində, əgər doğru şifahi/sözlü

dirlərsə kimdən kömək istəyəcəklərinə bağlı bir sual yönəldilir. Allahdan

başqa, öz yanınızdan tanrı adını yaraşdırdığınız bütlərinizi

və heykəllərinizimi, yoxsa Allahımı çağıracaqsınız? Qulluq təqdim etdiyiniz

bu saxta tanrıların da eynilə sizin kimi universal qanunlar sisteminə

məhkum olduqlarını, onlara istiqamətli çağırılarının bir fayda

təmin etməyəcəyini gördüyünüz beləsi bir mühitdə Allahdan başqasını

köməyə çağırmanız mümkün müdir?!

Tam tərsinə tanrı deyə adlandırılan bu ortaqları unudarsınız. Çünki

insan bir müsibətlə ətraflı əhatə edildiyi, böyük sarsıntılar keçirdiyi

zamanlarda özündən başqa hər şeyi unudar. Yalnız nəfsində bu

müsibətin qaldırılmasına istiqamətli bir ümid qalar. Bu müsibəti qaldıracağını

düşündüyü şəxs isə, Rəbbidir. Siz də Allaha ortaq qaçdığınız

saxta ilahlarınızı unudar, onların xaricində uğradığınız müsibəti aradan qaldıracağına

inandığınız Allahı çağırarsınız. Allah da diləsə, aradan qaldırılmasını

istədiyiniz şeyi aradan qaldırar. Yoxsa O, sizə cavab vermək məcburiyyətində deyil;

çağırıldığı zaman mütləq çağıranın çətinliyi aradan qaldıracaq deyə bir

məcburiyyəti yoxdur. Əksinə O, hər vəziyyətdə hər şeyə qadirdir.

Madam ki uca Allah, hər şeyə güc çatdıran Rəbdir və insan özünü

ətraflı əhatə edən aman verməz müsibətlər anında özündən başqa

hər şeyi unutduğunda belə ONU unutmamaqda və zəruri ola

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 261

rak ONA yönəlməkdə, tanrı adı verilən saxta ilahlara yönəlməməkdədir,

elə isə başqaları deyil, yalnız O, insanların Rəbbidir.

Buna görə ayənin mənas(n)ı belədir: "(Ey Məhəmməd!) Də ki: Düşündünüz

mü heç? Yəni mənə söyləyin baxım: Əgər Allahın əzabı sizə gəlsə,

ya da qiyamət saatı sizə gəlsə, -burada Allahdan bir əzabın gəlməsi

fərz edilir, ki onlar da bunu inkar etməməkdələr; ayrıca, qiyamət

saatının gəlib çatması fərz edilir, ki onlar bunu inkar etsələr

də inkarları kaale alınmır- Allahdan başqasınamı yalvararsınız? Bu

əzabı sizdən xərcsən deyə? Necə ki uca Allah, onların gərək dünyada

və gərəksə axirətdə əzabın aradan qaldırılması üçün yalvardıqlarını xəbər

vermişdir. Çünki bir çətinlik zamanında, bunu aradan qaldıracağına inanılan

birini köməyə çağırmaq insanın təməl fitri xüsusiyyətlərindən biridir.

Doğru şifahi/sözlüsənsənik (və insaf üzrə danışacaqsınızsa, söyləyin baxaq.)

Xeyr, tək ONA yalvararsınız. Yalnız Allaha yalvararsınız, ONun xaricində

qulluq təqdim etdiyiniz bütlərinizə deyil. O da diləsə, özünə

yalvararaq qaldırılmasını istədiyiniz bəlanı qaldırar. Düçar olduğunuz

əzabı, diləsə aradan qaldırar. Eynilə Yunus qövmünün məruz qaldığı əzabı aradan qaldırdığı

kimi. Yoxsa diləyinizi qəbul etmək istiqamətində nə bir zəruriliyi,

nə də bir məcburiyyəti vardır. Çünki ONun şəxsi sifətlərindən olan qüdrəti

hər şeyə yetər. Və siz ortaq qaçdığınız bütləri unudarsınız. İnsanın

xarakteristika xüsusiyyətinin bir gərəyi olaraq daha əvvəl qulluq təqdim etdiyiniz

heykəlləri və bütləri unudarsınız. Çünki insan, fitrətinin

təməl bir xüsusiyyəti olaraq ətraflı müsibətlərlə əhatə edildiyi zaman

özüylə məşğul olub hər şeyi unudar. İçində olduğu vəziyyət, fayda

təmin etməyən başqa şeylərlə məşğul olmasına əl vermədiyi üçün heç bir

şey onun maraq/əlaqəsini çəkməz. Bu halda, belə bir mühitdə və belə bir

məşğuliyyət içində Allaha dua etməsi və bütləri unutması, uca Allah-

'ın tək və ortaqsız ilah olduğunun, ONdan başqa mabut olmadığının

ən açıq dəlilidir."

Bura qədər, ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq etdiyimiz şərhlərdən

sırasıyla bu xüsuslar açıqlığa qovuşur:

Birincisi: Əzabın gəlməsi və ya qiyamət saatının gəlib çatması, ayı

şəkildə bunun aradan qaldırılması üçün dua edilməsi də, ayənin kanıtsallığı

çərçivəsində fərz edilən faktlardır. Bununla güdülən məqsəd, belə bir

262 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

vəziyyətdə dua edilənin uca Allah olduğunun, bütlərə dua edilməyəcəyinin

açıqlanmasıdır. Çətinliklər və müsibətlər anında dua etmə, bəlaların

dörd qoldan üzərinə çullandığı və bütün maddi səbəblərin ortadan

itdiyi vəziyyətlərdə insanın öz təbiətinin bir gərəyi olaraq

bunları özündən aradan qaldıracaq birinə yönəldiyi gerçəyinə gəlincə; bu,

ayənin üzərində dayandığı dəlilin xaricində, başqa bir dəlildir. Ayənin üzərində

dayandığı dəlilin məqsədi, tövhidi sübut etməkdir. Bu ikinci dəlilin

məqsədi isə, yaradıcının birliyini (tövhidi) deyil, varlığını sübut etməkdir.

Hərçənd bu iki məqsədin bir-birlərini tələb etdikləri də bir reallıqdır.

İkincisi: "Özünə yalvararaq qaldırılmasını istədiyiniz bəlanı qaldırar."

ifadəsinin, "diləsə" ifadəsiylə qeydləndirilməsi, qüdrətin

mütləqliyini şərh məqsədinə istiqamətlidir. Buna görə, uca Allah hər

müxtəlif çətinliyi, hər cür bəlanı qaldırma, hətta gələcəyində şübhə

ol/tapılmayan qiyamət saatını belə qaldırma gücünə malikdir. Hər hansı

bir şeyə istiqamətli qəti mühakiməsi, onun qətiliklə olmasını və

lazım olmasını zəruri etsə belə bu, ONun söz mövzusu şeyi etməməyə

olan gücünü ortadan qaldırmaz. Çünki O, hökm etdiyi və

hökm etmədiyi şeylər üzərində mütləq gücə malikdir. Geri

çevrilməyəcək və qətiliklə olacaq olan digər hər əzab, bu barədə

qiyamət saatı kimidir. Diləsə onu gətirər, diləməzsə gətirməz.

Bununla birlikdə O, hər vaxt qəti olaraq hökm etdiyini, qəti olaraq

vəd etdiyini diləyər. Allah verdiyi sözdən dön-mez. Məqsədin

aYnüclaeş ıAldllıağhın, ık uemnduiynoi,r udzu. al/götürərə razılıq edən olaraq tanıtmış olmaqla birlikdə

özünə dua edən hər hansı bir kimsənin duasına qarşılıq verməyə bilər.

Necə ki belə buyurmuşdur: "Qullarım məni sənə soruşacaq

olsa, şübhəsiz ki mən çox yaxınım; mənə dua etdiyi zaman dua

edənin duasına cavab verərəm." (Bəqərə, 186) Bir başqa ayədə dua edənə

cavab verməsinin qəti olduğunu ifadə etmişdir: "Mənə dua edin, duanızı

qəbul edim." (Mömin, 60) Çünki dualara cavab verməyə bağlı

vəd, razılıq etməmə gücünü ONdan al/götürməz. Hərçənd, özünə gerçək

mənada dua edənlərə daim cavab verər. Buna bağlı qanunu,

bir dümdüz yol olaraq çaşmadan axıb getməkdədir.

Bundan da anlayırıq ki, bəzilərinin bu ayənin zahirən ifadə etdiyi mənanın,

Quran və sünnədə iştirak edən qiyamət saatının gəlməsində

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 263

şübhə olmadığına, onun reallaşmasının maneə törədilə bilməyəcəyinə,

"Kafirlərin yalvarması hamı/həmişə çıxmazdadır." (Mömin, 50) ayəsindən də

aydın olduğu kimi, kafirlərin köklərini qurudacaq olan əzabın qaçınılmaz

olduğuna bağlı ifadələrlə ziddiyyət təşkil etdiyi istiqamətindəki qiymətləndirmələri yersizdir.

Qiymətləndirmələri bu istiqamətdən səhvdir: Təfsirini təqdim etdiyimiz ayə,

uca Allahın dilədiyini etmə gücünə sahib olduğuna və ONun hər

şeyə gücünün çatdığına işarə etməkdən başqa bir məna daşımır.

Lakin ONun hər şeyi dilədiyinə və hər şeyi etdiyinə bağlı bir işarəs(n)i

bu ayədən qəbul etmək mümkün deyil. Bu səbəblə, qiyamətin

qopmasına istiqamətli qəti hökmü və bir qövmün kökdən yox edilməsinə

istiqamətli əzabının qətiliklə reallaşacaq olması, bunun əksinəni

etməyə istiqamətli qüdrətini olumsuzlamaz. Bu səbəbdən O, verdiyi sözü

heç pozmamasına və diləyiylə ziddiyyət təşkil etməməsinə baxmayaraq diləsə əksinəni

də edə bilər.

"Kafirlərin yalvarması hamı/həmişə çıxmazdadır." ifadəsiylə də, kafirlərin cəhənnəmdəki,

cəhənnəm əzabının qaldırılmasına və ya yüngülləşdirilməsinə

istiqamətli dualarına işarə edilir. Bilindiyi kimi, hökm dəqiqləşdikdən,

qərar verildikdən sonra dua, gerçək mənada reallaşmaz.

Çünki uca Allahdan canlıların dirildilməməsini, cəhənnəmə girənlərə

əzab edilməməsini istəmək, uca Allahdan Allah olmamasını istəmək

kimidir. Çünki üluhiyyətin bir gərəyi də canlıların əməlləri istiqamətində

ONun hüzur/dincliyinə çatmalarıdır. Bu cür dualar, şeklen dua

sayılarlar, gerçək mənada isə dua deyildirlər. Yoxsa əgər bir dua gerçək

mənada dua olar, yəni uca Allah həqiqətən çağırılar və bu çağırış

həqiqətən uca Allaha istiqamətli olsa, "Mənə dua etdiyi zaman dua

edənin duasına cavab verərəm." ayəsindən də aydın olduğu kimi, belə bir

dua qətiliklə geri çevrilməz. Belə bir duanı edən adam da, yalnız

dua anında olsa belə, kafir olaraq qalmaz. Necə ki uca Allah bir ayədə

buna bu şəkildə işarə etmişdir: "Gəmiyə mindikləri zaman, dini

tək Allaha xalis edərək ONA yalvararlar. Lakin Allah onları salimen

quruya çıxarınca dərhal ONA ortaq qaçarlar." (Ənkəbut, 65)

Bu səbəbdən "Kafirlərin yalvarması hamı/həmişə çıxmazdadır." ifadəsində işarə

edilən dua, onların kafir olaraq etdikləri duadır. Çünki küfr

264 ............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bacarığının əməl yurdu olan dünyada tövbə və iman ilə onlardan

ayrılması mümkün olsa belə, cəza yurdu olan axirət yurdunda onlardan

ayrılması mümkün deyil.

Bu halda, onların qiyamət günü ya da cəhənnəmdə üzərlərindəki əzabın

aradan qaldırılması üçün Allaha dua etmələri, uca Allahın izah etdiyi şəkliylə,

qiyamət günü söylədikləri, "Rəbbimiz Allaha and olsun ki, biz ortaq

qaçanlardan deyildik." (Ən'am, 23) şəklindəki yalanlarına bənzər.

Ancaq o gün yalan heç bir işə yaramayacaq. Nə var ki, onlar dünyadaykən

yalan danışmağı vərdiş halına gətirdikləri və bu pis vərdiş

onların nəfslərində kök saldığı üçün, sirlərin ortaya töküldüyü

qiyamət günü də bunun əlamətləri ortaya çıxacaq. Eynilə cəhənnəmdə

bir şeylər yeməkləri, içkiləri və döyüşəcəkləri kimi. Bütün

bunların onlar üçün qaçınılmaz olduğunu söyləmək istəyirik.

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Özlərinə, qaynamış bir gözeden

su içirilər. Onlar üçün quru tikandan başqa yemək yoxdur. O da

nə kökəldər, nə də aclığı aradan qaldırar." (Ğaşiyə, 5-7) Yenə buyurmuşdur: "Sonra

siz, ey pozğun yalanlayıcılar, mütləq bir zəqqum ağacından yeməksiniz.

Onunla qarınlarınızı dolduracaqsınız. Üzərinə də qaynar su

içkisiniz. Həm də susuzluq xəstəliyinə tutulmuş dəvələrin içişi kimi

içkisiniz." (Nəhayət, 51-55) Yenə buyurmuşdur: "Bu, bir gerçəkdir, cəhənnəm

əhlinin mübahisə/müzakirəsi." (Sad, 64) Bu ayələrdə işarə edilən xüsusların

bütünü, onların dünya həyatında əldə etdikləri xarakterlərin

axirət həyatında təzahür etməsidir.

Nümunə olaraq al/götürdüyümüz ayələ əlaqədar olaraq söylədiklərimizi, onların

etdikləri duanın gerçək mənada bir dua olmadığı istiqamətindəki qiymətləndirməmizi

dəstəkləyən bir xüsus da, ondan əvvəlki bu ifadələrdir:

"Atəşdəkilər, cəhənnəmin gözətçilərinə dedilər ki: 'Rəbbinizə dua edin

də heç olmasa bir gün, bizdən əzabı yüngülləşdirsin.' Gözətçilər dedilər ki:

'Elçiləriniz sizə açıq dəlillər/sübut edər gətirməzlər idimi?' 'Bəli gətirərdilər.' dedilər.

Gözətçilər, 'Elə isə yalvarıb durun; kafirlərin yalvarması hamı/həmişə

çıxmazdadır.' dedilər." (Mömin, 49-50) Onların cəhənnəm gözətçilərindən

Rəblərinə, üzərlərindəki əzabın bir gün yüngülləşməsi üçün dua etmələrini

istəmələri, özlərinin edəcəyi duanın qəbul edilməsindən

yana ümidsiz olduqlarını göstərməkdədir. Qəbul edilməsindən yana

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 265

ümidsiz olunan bir dua isə, gerçək dua və gerçək istək deyil. Çünki

qətiliklə olmayacaq bir şeyə istək yönəldilməz.

Üçüncüsü: "Və siz ortaq qaçdığınız şeyləri unudarsınız." ifadəsində

keçən unutma, gerçək mənasında istifadə edilmişdir. Bunu böyük çətinliklərlə

əhatə edilmiş, əhəmiyyətli məsələlərlə məşğul olan insanların vəziyyətində

müşahidə edə bilərik. Belə vəziyyətlərdəki insanlar, yalnız özləriylə

məşğul olarlar və uca Allah xaricində hər şeyi unudarlar. Bu səbəbdən ayəs(n)i

bəzilərinin etdiyi kimi şərh etmənin gərəyi yoxdur. Deyirlər ki: "Və

siz ortaq qaçdığınız şeyləri unudarsınız." ifadəsində keçən unutmadan

məqsəd, bir şeydən, unudan kimsənin üz çevirdiyi kimi yüz/üz

çevirməkdir.

Hərçənd ayəs(n)i bu şəkildə anlamanın da qarşısında bir maneə yoxdur. Çün-kü

unutma sözünün bu mənada istifadə edilməsi məşhurdur. Quranda da

çox dəfə unutma sözcüyü, bir şeydən üz çevirmə və ona maraq/əlaqə göstərməmə

mənasında istifadə edilmişdir. Buna bu ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik:

"Və özlərinə belə deyildi: Siz bu gününüzlə qarşılaşmağı necə unutdunuzsa,

biz də bu gün sizi unuduruq." (Casiyə, 34) Bunun kimi daha

bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

42) Səndən əvvəlki bəzi ümmətlərə də elçilər göndərdik. Sonra, yalvarsınlar

deyə onları darlıq və çətinlik ilə tutub cəzalandırdıq.

Ayənin orijinalında keçən "el-besə" eyni kökdən olan "əl-be's", və "elbu's"

sözləri darlıq, çətinlik və istənməyən şey mənasını verər. Nə

var ki, sözcüyün "əl-bu's" şəklindəki törəməs(n)i ümumiyyətlə, döyüş mənasında

istifadə edilər. "əl-Be's" və "el-besə" törəmələri isə, döyüş xaricində yoxsulluq,

quraqlıq və qıtlıq kimi digər çətinliklər mənasında istifadə edilər. "əz-

Zarr" və "əz-zarra" isə, qəm və cəhalət kimi insan nəfsinə dönük və ya

xəstəlik və şikəstlik kimi bədənə dönük ya da mövqe və mövqes(n)i itirmə,

malı itirmə kimi bunların xaricində qalan bir şeyə dönük pis

vəziyyətləri ifadə edər. Ayədə "besə" ilə "zarra" (darlıq ilə çətinlik) anlayışlarının

birlikdə istifadə edilməsinin məqsədi, quraqlıq, sel və zəlzələ

kimi xarici dünyada yaşanan çətinliklərlə, bunlardan yana insanlara müsəllət

olan qorxu, yoxsulluq, pis hallara düşmə kimi vəziyyətlərin birlikdə

gündəmə gətirilməsi olsa lazımdır.

266 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"əz-Zaraeh" sözü, zillət, alçaqlıq deməkdir. "at-Tazarru" isə, alçalış

mənasını verər. Məqsəd, Allaha yalvarıb yalvarmadıyar, üzərlərinə enən

qorxunc müsibətin aradan qaldırılması üçün ONA yalvarmadıyar.

Uca Allah, bu və bundan sonrakı cəmi dörd ayədə, Peyğəmbərinə

(s. a. a), özlərinə açıq-aşkar sənədlər dəstəyində elçilər gəlmiş olan

keçmiş ümmətlərlə əlaqədar olaraq qüvvəyə qoyduğu qanunundan söz

etməkdədir. Buna görə uca Allah, onlara elçilər göndərərdi. Bu elçilər,

onlara Allahın birliyini xatırladaraq, ONA yalvarmalarını, səmimiliklə və

ixlasla ONA dönüb tövbə etmələrini təklif edərdilər. Sonra uca Allah onları

müxtəlif çətinlik və çətinliklərdən keçirərdi, darlıqlara və məşəqqətlərə

düçar edərdi. Lakin bu çətinlik və çətinliklər, onları yalvarmağa məcbur edəcək,

məcbur edəcək dərəcədə olmazdı. Bunu edərdi ki onlar, öz

iradələri və yaxşı seçkiləriylə uca Allaha yalvarsınlar, ürəkləri yumşalıb

də şeytanın başdan çıxarıcı bəzəklərindən üz çevirsinlər və zahiri

səbəblərə ilişib qalmasınlar. Lakin onlar Allaha yalvarıb yalvarmadıqları

kimi, dünya əmtəəs(n)i və dünyəvi zövqlərlə məşğul olmaları nəticəs(n)i

ürəkləri getdikcə bərki/qatılaşdı, etdiklərini şeytan onlara gözəl göstərdi və

bu vəziyyət, onlara Allahı xatırlamağı unutdurdu.

Onlar Allahı xatırlamağı unudunca, uca Allah üzərlərinə hər şeyin qapılarını

açdı, üzərlərinə müxtəlif nemətlər axıtdı. Nəhayət sahib olduqları nemətlərlə

sevinib şişdilər, böyüklük kompleksinə qapıldılar, özlərini

Allahdan müstəqil sandılar. İşdə o zaman Allah onları qəflətən və

fərqində olmadıqları bir sırada cəld yakalayıverdi. O zaman qurtuluşdan

ümidlərini kəsdilər, sahib olduqları bütün maddi səbəblərin işə

yaramaz olduğunu acı/ağrılı acı/ağrılı seyr etdilər. Beləcə zülm edən cəmiyyətin

ardı kəsildi və həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha məxsusdur.

Bu qanun, yavaş yavaş həlaka aparma və tələyə salma qanunudur.

Uca Allah, bir ayədə bu qanunu belə açıqlamaqdadır: "Ayələrimizi

yalanlayanları, heç bilməyəcəkləri yerdən yavaş yavaş həlaka yaxınlaşdıracağıq.

Onlara möhlət verirəm. Şübhəsiz mənim tələm möhkəmdir."

( Ə'RAF, 182-183)

Ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq etdiyimiz şərhlərin yanında ayənin

axışı üzərində dayanıb düşündüyümüz zaman, bu ayənin, insanın tövhid

əsaslı fitrət üzrə yaradıldığını, öz təbiətinin tövhidi qəbul etmeEn'am

Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 267

ye uyğun olduğunu, maddi səbəblərin ortadan qalxdığı, iş görməz bir

hala gəldiyi sırada, insanın öz təbiəti gərəyi tövhidə yönəldiyini ifadə

edən ayələrlə ziddiyyət təşkil etmədiyini görərik. Necə ki uca Allah bir ayədə bu

xüsusa bu şəkildə işarə etmişdir: "Dənizdə onları, kölgələr kimi dalğalar

qucaqladığı zaman, dini tək özünə xas edərək Allaha yalvararlar.

Lakin O, onları qurtarıb quruya çıxarınca, içlərindən yalnız bir qisimi

həddindən artıq da getməz, geri də qalmaz (orta yolu izlər). Ayələrimizi isə,

nankor qəddarlardan başqası inkar etməz." (Loğman, 32)

Çünki təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin işarə etdiyi darlıq və çətinlikdən

məqsəd, insanın bütün maddi səbəblərdən ümid kəsəcək, hər cür

normal vasitəs(n)i unudacaq hala gəldiyi səviyyədəki bir darlıq və çətinlik

deyil. Bunun dəlili də, "yalvarsınlar deyə" ifadəsidir. Çünki ifadənin

orijinalında keçən "lealle" sözü, xahiş bildirər. Məcbur etmə və

məcburiyyət mühitlərində isə, xahişə yer/yeyər yoxdur. "Və şeytan,

etməkdə olduqlarını onlara bəzəkli göstərdi." ifadəsi də, buna bağlı

bir dəlil mövqesindədir. Çünki ifadənin zahirindən anladığımız qədəriylə,

onların aldanmaları davam etməkdə və içinə düşdükləri darlıq

və çətinlikdən xilas olmaq üçün hələ öz əlləriylə etdikləri işlərinə

güvənməkdə, həyatın maneələrini aradan qaldırmaq, həyatın içindəki

əleyhdarları ortadan qaldırmaq üçün planladıqları tədbirlərə müraciət etməkdələr.

Özlərini Allaha yalvarmaqdan, ONA sarılmaqdan saxlayan

təbii səbəblərə sarılmaqla məşğul olmaqdalar.

Necə ki bir ayədə bu xüsusa belə işarə edilmişdir: "Elçiləri onlara

açıq dəlillərlə gəlincə, yanlarında olan məlumat ilə sevinib öyündülər.

Sonunda, lağ/alay edə dayandıqları şey, özlərini əhatə etdi. Nə

zaman ki əzabımızı gördülər, 'Tək Allaha inandıq və ONA ortaq qaçdığımız

şeyləri inkar etdik.' dedilər." (Mömin, 83-84) Görüldüyü kimi,

birinci ayə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayəyə bənzər bir tərzdə onların içində

ol/tapıldıqları vəziyyəti izah etməkdə, yalvarmaqdan yüz/üz çevirişlerini,

işlədikləri əməllərlə övünüşlerini ifadə etməkdədir. İkinci ayə

isə, çətinlik zamanında tövhidi təsdiq etmə gerçəyini dilə gətirən digər

ayələr kimi, onların da çətinliyə düşdüklərində Allahın birliyini qəbul

etdiklərini dilə gətirməkdədir.

Buradan hərəkətlə, bəzilərinin, bu ayəs(n)i dəlil göstərərək, keçmiş top-

268 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lulukların qorxunc müsibətlər və məcburedici çətinliklər zamanında belə

tövhiddən uzaq dayandıqlarına, Allaha yalvarmağa yanaşmaydıqlarına bağlı

şərhlərinin yersiz olduğu ortaya çıxmaqdadır. Sözünü etdiyimiz

bəziləri, təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i təfsir edərkən bunları söyləməkdədir:

"Allah elçisinə and içir ki, özündən əvvəl bəzi

elçiləri, öz cəmiyyətindən əvvəlki cəmiyyətlərə göndərmişdir. Bu cəmiyyətlər

şirk barəsində onun qövmündən daha köklü idilər, zülmdə

daha israrçı idilər. Çünki özünün qövmü heç olmasa şiddətli bir çətinlik

anında Allaha yalvarmaqdadırlar, əldə etdikləri vəliləri və Allaha

ortaq qoşduqları bütləri unutmaqdadırlar. Halbuki əvvəlki birliklərin ürəklərini

çətinliklər yumşaltmaz, şeytanın pozduğu fitrətlərini təmir etməzdi."

Halbuki, adı çəkilən təfsirçinin bu şərhinə qalsa, tövhid inancının, insanı

məşğul edən qorxuların ortadan qalxması, zahiri səbəblərin funksiyasız

hala gəlməsi vəziyyətində ortaya çıxan fitri bir fakt olmaması

ya da fitrətin təməldən ləğv edilməsinin mümkün olduğu lazımdır.

Halbuki uca Allah, fitrətlə əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "Sən

yüzünü, Allahı birləyici olaraq düz dinə çevir; Allahın yaratma

qanununa ki, insanları ona görə yaratmışdır. Allahın yaratması dəyişdi-

rilemez" (Rum, 30) Bu ayədə uca Allah tövhid əsaslı dinin fitri

olduğunu ifadə etmişdir. Bu vaxt fitrətin də heç bir dəyişməyə təbii/tabe

olmadığını dilə gətirmişdir. İnsanların çətinlik anlarında dini Allaha

xas edərək sırf ONA yönəldiklərini ifadə edən başqa ayələr də bu

gerçəyi gücləndirməkdədirlər.

Qaldı ki, çətinlik zamanında tək ilaha yönəlmə və maddi səbəblərdən

maraq/əlaqəni kəsmə gerçəyini zəruri olaraq öz vicdanımızda müşahidə edə bilirik.

Bu barədə primitiv insan ilə, günümüzün insanı arasında ən/en

kiçik bir fərqlilik qətiliklə yoxdur.