Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

38) Yer üzündə hərəkət edən heç bir heyvan və iki qanadıyla uçan heç bir

quş yoxdur ki, (onlar da) sizin kimi bir ümmət olmasınlar.

Ayənin orijinalında keçən "et-dabbeh" yer üzündə hərəkət edən, vurnuxan

bütün canlılar üçün istifadə edilən bir addır. Ancaq daha çox atlar

üçün istifadə edilər. "et-Debb" və "et-debib", yavaş gediş mənasına

gəlir.

Ən'am Surəsi / 74-83 ......................................................................... 241

Ayənin orijinalında keçən "et/ət-tair" havada qanadlarıyla uçan canlılara

deyilir. Çoxluğu "et-tayr"dır. "ər-Rəqib" və "ər-rekb" kimi. Ümmət isə,

eyni məqsəd ətrafında birləşən, o məqsəd istiqamətində irəliləyən insan

birliyi deməkdir. Eyni din, eyni hüquq sistemi, eyni zaman və eyni

məkan ətrafında birləşmək kimi. Bu sözün mənasının əsli, "yönəlmək"

dir. Biri bir şeyə yönəldimi, Ərəblər "əmmə/yenəmmi" ifadəsini

istifadə edərlər. "əl-Həşr" isə, insanları döyüş və ya köç kimi sosioloji

bir hadisə üçün bir yerə toplamaq, səfərbər etmək mənasını verər.

Ayədə, quşun "iki qanadıyla uçan" xüsusiyyətiylə xarakterizə edilməsi, heyvanların

"yer üzündə hərəkət edən" xüsusiyyətiylə xarakterizə edilməsinə bir

qarşılıq mahiyyətindədir. Bu ifadə, əslində "Quruda və havada yaşayan

heç bir heyvan yoxdur ki..." deməklə eyni mənas(n)ı ifadə etməkdədir. Ayrıca

bu xarakterizə etmə ilə, anlayışlar baxımından yaşana bilən məna sürüşmələrini

də tədbirə məqsəd qoyulmuşdur. Necə ki "et-debib", yavaş hərəkət

etmə mənasını verdiyi kimi, "uçma" da sürətli hərəkət etmə şəklində

qəbul edilə bilər. İşdə belə bir qarışıqlığa meydan verməmək üçün bu detala

müraciət edilmiş, "iki qanadıyla uçan" xarakterizə etməsinə ehtiyac duyulmuşdur.

HEYVANLAR ALƏMİ

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə xitab, insanlara istiqamətlidir. Ayrıca ayədə,

quruda və ya havada yaşayan heyvanların da insanlar kimi bir ümmət

olduqlarından danışılır. Bununla onların, ədədləri sıxlıq/izdiham

birliklər olduqları nəzərdə tutulmur. Çünki "ümmət" anlayışı, tam ədədi

çoxluq mənasında istifadə edilməz. Tam tərsinə, bu ədədi çoxluğu

meydana gətirən fərdlər, zəruri olaraq və ya öz istəkləriylə bir hədəf ətrafında

birləşib o hədəfə yönəldiklərində belə bir xüsusiyyəti haqq edərlər.

Yenə bununla, onların sırf müxtəlif canlı növləri olduqları və hər növün fərdlərinin

öz növlərinə xas həyata, bəslənmə, cütləşmə, artıma,

sığınma tərzləri olduğu da nəzərdə tutulmur. Çünki bu xüsuslardakı ortaqlıq

məzmununda insanlara bənzədiklərinə hökm edilə bilsə də, ayənin

sonunda iştirak edən, "Sonra (onlar), Rəblərinin hüzurunda bir araya

gətiriləcəklər." ifadəsi göstərir ki, bu nöqtədə ön plana çıxarılan

bənzərlikdən məqsəd, bəslənmə, cütləşmə və sığınma kimi hu-

242 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

suslardaki bənzərlik deyil. Əksinə, digər bir ortaq nöqtə vardır ki,

onları da eynilə insanlar kimi, Allahın hüzurunda toplanma vəziyyətində

buraxır. İnsanların Allahın hüzurunda toplanmasını tələb edən şey

isə, bir növ bilinçsel həyatdan başqa bir şey deyil. İnsanın xoşbəxtlik

və ya bədbəxtliyini təyin edən şey də, bu bilinçsel həyatdır. Yoxsa,

insan birliyinin hər hansı bir fərdi, dünyadakı ən ləzzətli yeməyi

yeyə bilər, ən müvəffəqiyyətli evliliyi, ən/en təmin edici birləşməyi reallaşdıra bilər,

ən görkəmli evdə sığına bilər, amma bununla birlikdə, işlədiyi

zülm və günahdan ötəri xoşbəxt olmağa bilər. Bunun tam tərsi də

mümkündür. Baxarsan bir insan, özünü qucaqlayan bütün çətinliklərə, müsibətlərə

və məşəqqətlərə baxmayaraq, sahib olduğu insani ərdəmlər və

qulluq nuru sayəsində son dərəcə xoşbəxt, dinc və həyatından

məmnundur.

Daha doğrusu insanın bilinçsel həyatı, -buna diləsən, insanın fitrəti

də deyə bilərsən- peyğəmbərlik dəvətinin dəstəyiylə insan üçün inanc və

əməllərdən ibarət olan/yaranan bir qanuni nizam nəzərdə tutar. İnsan əgər bu nizama xəbərdar et,

onun təyin etdiyi istiqamətdə hərəkət edər və içində yaşadığı cəmiyyət də

bu məzmunda özüylə uyğun olsa, dünya və axirət həyatında

xoşbəxt olar. Əgər içində yaşadığı cəmiyyətin uyğunlaşmas(n)ı olmadan tək

başına hərəkət etsə, bu sayədə yalnız axirətdə və ya həm dünyada

və həm də axirətdə xoşbəxt olar. Amma əgər bu nizama uyğun gəlməyib də

nəzərdə tutduğu qanunların bir qisimini və ya bütününü tərk etsə, həm dünyada

və həm də axirətdə bədbəxt olar.

İnsan üçün hökmə bağlanan bu qanunları iki cümlədə ifadə etmək

mümkündür: Xeyirə və itaətə yönəltmək, pislikdən və günahdan saxlamaq.

İstəsən belə də deyə bilərsən: Ədalətə və doğruluğa çağırış,

zülmü və haqqdan sapmağı qadağan etmə. Çünki insan pozulmamış fitrəti

uyğun olaraq, bəzi şeyləri gözəl görər; bunlar özü ya da başqaları baxımından

ədalət xüsusiyyətinə sahibdirlər. Yenə fitrəti uyğun olaraq, bəzi şeyləri

də çirkin görər; bunlar da özü və ya başqaları baxımından zülm xüsusiyyətlidirlər.

İlahi dinsə, bunları gücləndirər və detallarını ortaya qoyar.

Bundan əvvəlki bir çox şərhdən hərəkətlə belə bir nəticəyə çatırıq.

Quranda iştirak edən bir çox ayədən də bu nəticəs(n)i qəbul edə bilirik:

"Nəfsə və onu formalandırıb da ona pisliyini və yaxşılığını el

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 243

xam edənə and olsun ki, nəfsini pisliklərdən təmizləyən qurtuluşa

çatmış, onu pisliliklərə basdıran da ziyan etmişdir." (Şəms, 7-10) "İnsanlar

tək bir ümmət idi. Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərləri

göndərdi və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa

düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq

kitablar endirdi. Ancaq özlərinə kitab verilənlər, açıq-aşkar dəlillər

özlərinə gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıqdan ötəri onda

anlaşılmazlığa düşdülər. Bunun üzərinə Allah, iman edənləri haqqında

ayrılığa düşdükləri gerçəyə öz icazəsiylə çatdırdı. Allah, dilədiyini

doğru yola çatdırar." (Bəqərə, 213)

Həyatın bir çox sahəsində insanlara yoldaşlıq edən heyvanların davranışları

üzərində dayanıb düşündüyümüz zaman, heyvan növlərindən birinin həyat

tərzi və yaşayış şəkli üzərində dərin dərslər etdiyimiz zaman,

bunların da eynilə insanlar kimi fərdi və ictimai inanclara və görüşlərə

sahib olduqlarını görərik. Varlığını davam etdirmə məqsədinə istiqamətli

hərəkətləri və duruşları, işdə bu inanc və görüşlər əsasına söykənən olaraq

formalanar. Eynilə insanın dünya həyatındakı davranışlarını bir silsilə/serial

inanc və görüşə söykəməsi kimi.

Məsələn hər hansı vahidik bəslənməyi, cinsi birləşməyi ya da uşaq

sahibi olmağı arzu edər. Yaxud özünə zülm edilməsindən və kasıblıqdan

xoşlanmaz. Bu məzmunda zehinində bir düşüncə meydana çıxar ki, yemək

axtarışı və ya bir şeylər yeməsi ya da bir yerdə yığması lazımdır.

Yaxud evlənməsi və uşaq sahibi olması lazım

gəlməkdədir. Yenə bu məzmunda düşünər ki, zülmə dözməməsi,

kasıblığa səbr etməməsi lazımdır. Beləcə zehinində meydana çıxan bu

düşüncələrin qarşısında açdığı yollarda hərəkət edərək bu problemlərinə

həllər tapmanın arxasına düşər.

Eyni şəkildə müşahidə etdiyimiz qədəriylə, hər hansı bir heyvan da həyatının

ehtiyaclarını qarşılama məzmununda tutarlı bir hərəkətlilik halında

olar. Bununla bəslənmə, cütləşmə ya da sığınma kimi ehtiyaclarını

qarşılamağı hədəflər. Bu da, söz mövzusu heyvanın ehtiyaclarının və bu

ehtiyacları aradan qaldıracaq şeylərin şüurunda olduğundan şübhə edilməməsi

lazım olduğunu göstərən bir faktdır. Yenə buradan hərəkətlə anlayırıq ki,

bu heyvanın özünə xas görüş və inancları da vardır. Bunların etkisiy-

244 ....................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

le, eynilə insanlarda olduğu kimi, faydalı şeyləri əldə etməyə, zərərli şeyləri

də özündən uzaqlaşdırmağa yönələr. Bəzən heyvanların bir ovu tutmaq

və ya düşməndən xilas olmaq üçün ağla sığmaz hiylə və tələlərə

müraciət etdiklərini görürük ki, bir fərdi və ictimai üsul olaraq

biz insanlar, ancaq əsrlər sonra bunları ortaya çıxara bilirik.

Bir çox heyvan növlərini araşdıran elm adamları, qarışqalar, bal arıları

və ağac qurdları üzərində etdikləri araşdırmalar nəticəs(n)i, sivilizasiya və

ictimai həyat məzmununda insanı dəhşətə salan tapıntılar əldə etmişlər.

Sənət və rəhbərlik incəlikləri baxımından elə mənzərələrlə qarşılaşmışlar

ki, ancaq sivilizasiyada irəli getmiş insan birliklərində bunların

bənzərlərinə rast gələ bilərik.

Qurani Kərim də, heyvanların tanınmasını, yaradılışları və hərəkətləri

üzərində düşünülməsini təşviq edici ifadələr ehtiva edər: "Sizin yaradılışınızda

və (Allahın yer üzündə) yaymaqda olduğu canlılarda, qəti olaraq

inananlar üçün dəlillər vardır." (Casiyə, 4) Qurani Kərim, mal, quş,

bal arısı və qarışqa kimi heyvanların vəziyyətlərindən ibrət dərsləri çıxarılmasını

əmr edər.

İşdə bizim qənaətimizə görə, müxtəlif növlərə ayrılan heyvanların, həyatlarıyla

əlaqədar xüsuslarda və məqsədlərdə, davranışlarını söykədikləri

bu görüş və əqidələr, sürüyücü və maneə törədici hökmlər ehtiva etməsə

də, heç olmasa bəzi şeylərin yaxşı, bəzilərininsə çirkin görülməsini,

bu səbəbdən zülm və ədalət anlayışlarını ehtiva etməkdədir.

Hər hansı bir heyvan növünün fərdlərinin aralarında davranış və xasiyyət

baxımından bəzi fərqliliklər görülməsi də bunu dəstəkləyən bir

tapıntıdır. Sözgəlişi iki atın, iki qoçun və ya iki xoruzun xasiyyətləri bir-birindən

çox fərqli ola bilməkdədir. Biri son dərəcə sərt və xasiyyətsiz olarkən,

digəri olduqca yumşaq və itaətli ola bilir.

Bunu, kimi heyvan növlərində bəzi fərdlərin şəxsində müşahidə etdiyimiz

sevgi, nifrət, şəfqət, mərhəmət, qatılıq və ya təcavüzkarlıq kimi xasiyyətlər

də dəstəkləməkdədir. Ki bunun bənzərlərini insanlarda görürük.

Yenə insanlar əsasında bu kimi ünsürlərin, hərəkətlərin gözəl və ya çirkin olaraq

xarakterizə edilməsində təyin edici olduqlarını bilirik. Əməllərin zülm

və ya ədalət xüsusiyyətli olmaları da bu kimi ünsürlər məzmununda diqqətə çarpanlıq

qazanan bir faktdır. Sonra bunların insanın ührəvi həya

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 245

tı üzərində də təsirli olduğu bir gerçəkdir. Allahın hüzurunda toplanmalarında,

əməllərinə görə hesaba çəkilmələrində, ührəvi nemət və ya

əzaba məruz qalmalarında da bunun təsirini bilirik.

Bu nöqtədə, eynilə insanlar kimi heyvanların da haşredilecekleri xüsusu

diqqətə çarpanlıq qazanır. Çünki uca Allah, ədalət, zülm, təqva və

günah kimi xüsusiyyətlərin insanların əməllərinə uyğunlaşdırılmasını, həşrin

səbəbi olaraq sayır. Bu xüsusiyyətləri həşrin varlığının dəlilləri olaraq

ön plana çıxarır. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Yoxsa biz, inanıb yaxşı

işlər edənləri, yer üzündə təxribatçılıq edənlər kimimi tutacağıq?

Yoxsa qorunanları yoldan çıxanlar kimimi tutacağıq?" (Sad, 28) Hətta

uca Allah, göylərdə, yerdə və ikisi arasında yaradılan varlıqların həşrinin

etibarsız olmasının, bütün bunların yaradılışlarının etibarsızlığına,

boş bir əyləncəyə çevrilməsinə səbəb olacağını ifadə edər. Necə ki, bir az

əvvəl nümunə göstərdiyimiz ayənin dərhal əvvəlində belə buyurmuşdur:

"Göyü, yeri və ikisi arasındakıları boş yerə yaratmadıq. Bu,

inkar edənlərin zənnidir. Atəşdən vay hallarına o inkar edənlərin!"

(Sad, 27)

Bu səbəblə, indi soruşuruq: Görəsən insanlar kimi heyvanlar da Allah-

'ın hüzurunda toplanacaqlarmı? Əgər heyvanlar da Allahın hüzurunda

toplanacaqlarsa, görəsən bu toplanışları insanlarınkı kimimi olacaq;

onların da əməlləri dartılacaqmı, dünyadakı öhdəçiliklərini yerinə

getirişleriyle əlaqəli olaraq cənnətlə mükafatlandırılacaqlarmı? Ya

də cəhənnəmlə cəzalandırılacaqlarmı? Onlarla əlaqədar olaraq dünyəvi

öhdəçilik, elçilərin göndərilişi və hökmlərin indirilişi şəklindəmi

reallaşmışdır? Əgər elə olmuşsa, görəsən onlara göndərilən elçi,

öz həmcinslərindənmi olmuş, yoxsa bir insanmı olmuş?

Şərhin axışının bu nöqtəsində insanın ağılına gələ biləcək suallardır

bunlar?

Birinci suala, yəni, "Görəsən insanların xaricindəki canlıların da haşredilmeleri

söz mövzusudurmu?" sualına gəlincə; bununla əlaqədar olaraq

təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin sonunda iştirak edən "Sonra (onlar),

Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklər." şəklindəki ifadə, yuxarıdakı

suala kafi bir cavab xüsusiyyətindədir. Buna yaxın bir ifadə də

bu ayədə iştirak etməkdədir: "Vəhşi heyvanlar bir araya gətirildiyi za-

246 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

man." (Təkvir, 5)

Hətta göylərin, yerin, günəşin, ayın, ulduzların, cinlərin, daşların, bütlərin

və müşriklərin Allahı bir tərəfə buraxaraq ibadət etdikləri digər

saxta ilahların da geri çeviriləcəklərinə bağlı bir çox ayə vardır.

Eyni şəkildə qızıl və gümüşün də axirət günü yenidən var ediləcəklərini

və cəhənnəm atəşində hirsləndirilərək zəkatı verməyənlərin alınlarının

və yanlarının onunla dağlanılacağını ifadə edən ayə də vardır.

Bu kimi ayələri tək-tək təqdim etmənin gərəyini duy/eşitmirik. Ayrıca,

bunlara bağlı rəvayətlər də sayılmayacaq qədər çoxdur.

İkinci suala, yəni, heyvanların da eynilə insanlar kimi haşredilip, əməllərindən

ötəri hesaba çəkiləcəkləri, bundan ötəri mükafatlandırılacaqları

və ya əzaba çarpdırılacaqları xüsusuyla əlaqədar suala gəlincə; bu suala

veriləcək cavab budur: Bu, fərdlərin toplanıb məcbur etməklə bir yerə

doğru süründürülmələri mənasını verən həşrin imtina edilməz bir nəticəsidir.

Göy, yer/yeyər, günəş, ay və daş kimi şeylər haqqında isə haşretme

ifadəsi istifadə edilməmişdir. Aşağıdakı ayələr bu xüsusa nümunə meydana gətirməkdədir:

"O gün yer/yeyər başqa yerə çevrilər, göylər də (başqa göylərə) və (insanlar)

tək və qəhr edici Allahın hüzur/dincliyinə çıxarlar." (İbrahim, 48) "Qiyamət

günü yer/yeyər tamamilə ONun ovucu içindədir, göylər də sağ əlində

dürülmüştür." (Zumər, 67) "Günəş və ay bir araya gətirildiyi zaman."

(Qiyamət, 9) "Siz və Allahdan başqa tapındıqlarınız, cəhənnəm odunusunuz.

Siz oraya girəcəksiniz. Əgər onlar tanrı olsadılar, oraya

girməzdilər." (Ənbiya, 98-99)

Qaldı ki, uca Allahın sözündəki, insanların həşriylə əlaqədar ifadələrinin

özü, bunun onlar arasında baş göstərən ixtilafların haqq əsasına söykənən

olaraq həllə qovuşdurulması məqsədiylə reallaşacağı istiqamətindədir.

Bu xüsusla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "Rəbbin,

ayrılığa düşdükləri mövzularda qiyamət günü onların aralarında hökm edəcək."

(Səcdə, 25) "Sonra çevrilin mənə olacaq. O zaman, ayrılığa