Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

onun inkarı səni üzməsin. Sonunda onların dönüşü bizədir. O zaman

etdiklərini özlərinə xəbər verərik. Şübhəsiz, Allah sinələrin

içindəkini bilər." (Loğman, 23)

Bu ayə də bu çərçivədə qiymətləndirilə bilər: "Onların sözü səni üzməsin.

Biz onların gizlədiklərini də, a

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................................... 227

uçquna vurduqlarını da bilərik." (Yasin, 76) Bunlar kimi, Peyğəmbərimizi

(s. a. a) təsəlli etməyə istiqamətli bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Bu, söz

mövzusu sözü "la-yukezzibuneke" şəklində şeddeli oxumamız vəziyyətində

çatacağımız bir nəticədir.

Sözü "yekzibuneke" şəklində şeddesiz oxuduğumuzda isə, şöylə

bir məna əldə etmiş oluruq: Kədərlənmə; çünki onlar, etdiyin çağırış ilə

əlaqədar olaraq sənin yalan danışdığını sübut edib də sənə üstünlük təmin edəcək

deyildirlər. Sənin dəlilinə qarşı bir dəlil təqdim edərək onu çürüdə bilməzlər.

Onlar, yalnız Allahın ayələrinə zülm edirlər, onları inkar

edirlər, amma dönüşləri ONADIR.

"Lakin o zalımlar Allahın ayələrini inkar edirlər." Ayələrin axışı,

"Lakin onlar..." deyilməsini tələb edir; ancaq əvəzlik yerinə açıq xüsusiyyətləri

istifadə edilərək, bu inkarlarının zülmlərindən qaynaqlandığı, qüsur,

cəhalət və ya bənzəri başqa səbəbdən qaynaqlanmadığı vurğulanmaq

istənir. Buna görə, onların inkarçı tutumları, tamamilə tik

başlılıqlarının, azğınlıqlarının və daşqınlıqlarının bir göstəricisidir. Ancaq

Allah irəlidə onları dirildəcək, sonra ONA çeviriləcəklər.

Ayənin axışı içində birinci şəxsdən üçüncü şəxsə keçiş edilərək, "bizim

ayələrimizi" deyil də, "Allahın ayələrini" deyilmiş olması da bu

yüzdəndir. Bununla verilmək istənən mesaj budur: Onların bu tutumları,

üluhiyyət mövqesinə baş tutmaq, baş qaldırmaq mənasını verər.

Üluhiyyət isə, kimsənin baş tuta bilməyəcəyi, kimsənin qarşısında dayana bilməyəcəyi

bir mövqedir.

Ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq başqa şərhlər/şərh edər də irəli sürülmüşdür:

Birincisi: Əksəriyyətdən köçürülən görüşdür. Belə ki: Onlar, ürəkdən və

inanaraq səni yalanlamırlar, yalnız inadları üzündən dilləriylə səni

yalanlayırlar.

İkincisi: Onlar səni yalanlamırlar, əksinə məni yalanlayırlar. Çünki

səni yalanlamaq, nəticədə mənə dönər. Bu sırf sənə istiqamətli bir rəftar

deyil. Bu şərh, yuxarıda bizim təqdim etdiyimiz şərhə yaxın olmaqla

birlikdə ondan fərqlidir. Hər iki şərh də sözün şeddeli oxunmasına

görədir.

Üçüncüsü: Onlar səni yalançı tapmırlar. Çünki Ərəblər, "Kaatelnahum

ağıza ecbennahum", yəni "Onlarla döyüşdük, lakin on-

228 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ları qorxaq tapmadıq" deyərlər. Bu şərhdə də, bizim də işarə etdiyimiz

kimi, şeddesiz oxunuş əsas alınmışdır.

34) Səndən əvvəl də bir çox elçi yalanlandı. Lakin onlar... səbr etdilər,

nəhayət köməyimiz onlara çat/yetişdi. Allahın sözlərini dəyişdirə biləcək

(güc) yoxdur. Sənə də elçilərin xəbərlərindən bəzisi gəlmişdir.

Bu ayədə uca Allah, Peyğəmbərimizə, özündən əvvəlki peyğəmbərlərin

izlədikləri yolu göstərir. Bu yol, Allah üçün səbr etməyi nəzərdə tutmaqdadır.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "İşdə

onlar, Allahın hidayət etdiyi kəslərdir. Sən də onların yoluna uyğun gəl."

(Ən'am, 90)

"Nəhayət köməyimiz onlara çat/yetişdi." O peyğəmbərlərin səbr etmələrinin

gözəl nəticəs(n)i açıqlanır. Bu vaxt ilahi kömək və zəfər vədinə

də işarə edilir. "Allahın sözlərini dəyişdirə biləcək (güc) yoxdur."

ifadəsi, əvvəlki ayədə işarə edilən vədin qətiliyini vurğulama

məqsədinə istiqamətlidir. Bunun yanında, aşağıdakı ayələrdə toxunulan

ilahi vədə də işarə edilməkdədir: "Allah, 'Əlbəttə mən və elçilərim

qalib gələcəyik.' deyə yazmışdır." (Mübarizə, 21) "Göndərilən elçi qullarımıza

bu sözümüz keçmiş idi: Mütləq zəfərə çatdırılanlar, özləri

olacaq." (Saffat, 171-172)

Mənfiləmə əsaslı bir cümlənin içində "dəyişdirə biləcək" sözcüyünün

iştirak etməsi, ağla gələ biləcək hər cür dəyişdirəni olumsuzlamaktadır.

Bu, istər uca Allah tərəfindən bir sözlə əlaqədar iradəsini

dəyişdirmək şəklində, yəni sabit etdikdən sonra onu silmək ya da

qəti olaraq təsdiqlədikdən sonra onu tapdalamaq şəklində olsun, istəsə

Allahdan başqasının ONA üstünlük təmin etməsi, ONU dilədiyinin

əksinə məcbur etməsi, bu səbəbdən sağlamlaştırdığını bir şəkildə dəyişdirməsi

şəklində olsun, tamamilə mənfilənməkdədir.

Bundan da anlayırıq ki, uca Allahın dəyişməs(n)i qəbul etmədiklərindən

danışdığı bu sözlər, "silmə və silmədən buraxma lövhü"nün xaricində

qalan sözlərdir. Buna görə, Quran terminologiyasında Allahın sözü,

sözü və vədi, dəyişdirilməsi söz mövzusu olmayan qəti mühakimə edər

mənasında istifadə edilmişdir. Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur:

"Dedi ki: Bu bir gerçəkdir və mən gerçəyi söyləyirəm."

Ən'am Surəsi / 74-83 ...................................................................... 229

(Sad, 84) "Allah gerçəyi söyləyər." (Əhzab, 4) "Yaxşı bil ki Allahın vədi gerçəkdir."

(Yunus, 55) "Allah, vədindən daşınmaz." (Zumər, 20)

Daha əvvəl, "Onlardan, Allahın özləriylə danışdığı vardır..." (Bəqərə,

253) ayəsini araşdırarkən, Allahın sözləri və Quranda bu mənada

istifadə edilən digər deyimləri şərh məzmununda detallı məlumatlara yer/yeyər

verdik.

Ayənin sonunda iştirak edən, "Sənə də elçilərin xəbərindən bəzisi gəlmişdir."

ifadəsi, "Səndən əvvəl də bir çox elçi yalanlandı..." ifadəsini

gücləndirmə və ona bağlı bir şahid təqdim etmə məqsədinə istiqamətlidir. Buradan

hərəkətlə, bu surənin, Şuəra və Məryəm kimi peyğəmbərlərin

hekayələrini ehtiva edən bəzi Mekki surələrdən sonra endiyi nəticəsinə varıla bilər.

Ki bu surənin Ələq və Muddəssir Surəsi kimi surələrdən sonra

endiyi də qətidir. Bu vəziyyətdə Ən'am Surəsi, hicrətdən əvvəl Məkkə

dövründə enən üçüncü qurşaq surələrdəndir.

35) Əgər onların üz çevirməsi sənə ağır gəldisə... onlara bir möcüzə

gətirə bilirsənsə (haydı bunu et)...

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "ən/en-Nefak; tunel və yer/yeyər

altında keçən yol deməkdir. Uca Allah, 'Yerdə bir tunel...' buyurmuşdur.

'Nafikau'l-yerbu=Tarla siçanının yuvaları' deyimi də buradan gəlir.

'Nafeka'l-yerbu'u və nefeka' yəni, 'Tarla siçanı yuvasına girdi. 'Nifaq' da

buradan gəlir və 'Dinə bir qapıdan girib digər qapıdan çıxmaq' mənasını

ifadə edər. Uca Allah, bu vəziyyətə bu şəkildə işarə etmişdir: 'Münafiqlər,

onlar fasiqlərdir.' Yəni, onlar şəriətdən/dindən çıxanlardır. Uca Allah

bir yerdə, münafiqlərin kafirlərdən daha pis olduqlarını ifadə etmişdir:

'Münafiqlər, atəşin ən aşağı derekesindedirler.' Neyfaku's-se-ravil;

hər kəs tərəfindən məlumdur. (Şalvar və ya şalvarın şəbəkəs(n)i deməkdir.)"

Yenə deyər ki: "əs-Süllem; yüksək yerlərə salamatlıqla çıxmaq məqsədiylə

istifadə edilən vasitəyə deyilir. Sonra yüksək bir şeyə çatmaq üçün vasitəs(n)i olaraq

istifadə edilən bütün səbəblər üçün istifadə edilər olmuşdur. Uca Allah belə

buyurmuşdur: 'Yoxsa onların üzərinə çıxıb (göyün xəbərlərini) dinləyəcəkləri

bir nərdivanlarımı var.' (Dövr, 38) Bir başqa ayədə də belə

buyurmuşdur: 'Ya da göydə bir nərdivan...' (Ən'am, 35) Şair deyər ki: Bir

nərdivan vasitəsilə göylərdəki səbəblərə çatsa..." (əl-

Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

230 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Ayədə, şərt cümləsinin cavabı, bilindiyindən hazfedilmiştir. Bu səbəbdən

cümlənin bucaqlımı, bəzilərinin də söylədiyi kimi belədir: "Əgər bunu

bunu edə bilirsənsə et."

"Onlara bir möcüzə gətirə bilirsənsə" ifadəsinin orijinalında keçən "ayə"

bədən məqsəd, onları inanmağa məcbur edəcək bir möcüzədir. Çünki,

"Əgər onların üz çevirməsi sənə ağır gəldisə..." ifadəsində xitab Hz.

Peyğəmbərə (s. a. a) istiqamətlidir. Və bu xitab, Peyğəmbərin çağırışının

haqq məzmunlu oluşuna dəlalət edən ilahi möcüzələrin ən üstünü mövqesindəki

Quran vasitəsilə yönəldilir. Quranın möcüzəliyini anlamaları

də mümkündür. Çünki onlar təsirli söz söyləyə bilən ağıllı insanlar idi.

Bu halda, ifadənin vermək istədiyi mesaj budur:

Onların səndən üz çevirmələri, sənə ağır gəlməsin, gücünə getməsin.

Çünki bu dünya insanın fərdi seçimiylə rəftarlarını təyin etdiyi bir imtahan

yurdudur. Haqqa dəvət və onu qəbul da insanın sərbəst seçkis(n)i

oxunda dönən bir faktdır. Sən onları inanmaq vəziyyətində buraxacaq,

qəbul etməyə məcbur edəcək bir möcüzə gətirəcək gücdə deyilsən.

Çünki uca Allah, onların ancaq öz sərbəst iradələriylə inanmalarını

istər. İnsanları inanmağa və itaət etməyə məcbur edəcək bir möcüzə

yaratmaz buna görə. Əgər Allah diləsəydi, bütün insanlar iman edərdi,

bu kafirlər də sənə inanan möminlər karvanına qatılardılar. O halda

üz çevirdilər deyə kədərlənmə, canını sıxma. Yoxsa, ilahi məlumatlardan

xəbərsiz olan cahillərdən olarsan.

Bəzilərinin ayənin olabiləcək mənaları arasında yer verdikləri, "Onlara,

möcüzə olaraq sənə verdiyimiz Qurandan daha üstün bir möcüzə

gətirə bilirsənsə" şəklindəki bir şərh, ayənin axışı ilə uyğun gəlməməkdədir.

Xüsusilə, "Allah diləsəydi, əlbəttə onları hidayət üzərində

toplar idi." ifadəsiylə üst-üstə düşmədiyi ortadadır. Çünki bu ifadənin məcbur etmə

faktına işarə etdiyi ortadadır.

Buradan da anlayırıq ki ayədəki diləmədən məqsəd, uca Allahın

diləməsi vəziyyətində onları imana çatdıra biləcəyi, beləcə onları qəbula

məcbur etməsi və sərbəst iradələrini etibarsız etməsidir. Ayənin axışından

qəbul etdiyimiz budur.

Nə var ki uca Allah, buna bənzər ayələrdə, bunu diləməyişini məcbur etmə

faktıyla elin idiləndirməmişdir. Sözgəlişi uca Allah belə

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................ 231

buyurmuşdur: "Diləsəydik, hər kəsə hidayətini verərdik. Lakin məndən,

gerçək olaraq, 'Mütləq cəhənnəmi, bütün cinlər və insanlarla dolduracağam.'

sözü çıxmışdır." (Səcdə, 13) Bu ayədə uca Allah, bu ayənin

ehtiva etdiyinə bənzər bir gerçəyə işarə etməkdədir: "Dedi ki: Bu bir gerçəkdir

və mən gerçəyi söyləyirəm: Mütləq cəhənnəmi, səninlə və onlardan

sənə uyanların tamamilə dolduracağam." (Sad, 84-85) Burada

uca Allah, insanların bütününün hidayətə çatmalarıyla elin idili olaraq iradəsinin

reallaşmamasını, İblisin, ixlaslı qulları xaricindəki bütün

insanları yoldan çıxarmağa and içməsi üzərinə hökmə bağladığı

bir mühakiməyə söykəməkdədir.

Başqa bir yerdə də bu mühakimə, insanların azğınlıqlarıyla əlaqələndirilir.

Uca Allah, Hz. Adəm və İblis hekayəsində bu ifadələrə yer/yeyər

verməkdədir: "İblis, 'Rəbbim, dedi, məni azdırdığın üçün and olsun ki,

mən də yer üzündə onlara günahları bəzəyəcəyə(i)m və özlərinə

ixlas verilən qulların xaric, onların hamısını azdıracağam.' Allah: İşdə

mənə çatan doğru yol budur, dedi. Sənin, sənə uyğun gələn azğınlar xaricində

mənim qullarıma qarşı bir gücün yoxdur. Onların hamısının da görüşmə

yeri cəhənnəmdir." (Hicr, 39-43) Başqa bir yerdə, bu vəziyyəti İblis də

onlara qarşı dilə gətirmişdir. Uca Allah, İblisin qiyamət günü özünə

uyğun gələn azğınlara belə söyləyəcəyini izah etməkdədir: "İş bitirildikdən

sonra Şeytan onlara belə dedi: Allah sizə gerçək vəd etdi, mən də

sizə vəd edib də sözümdə durmadım... Mən, əvvəldən məni Allaha ortaq

qaçmanızı tanımıram." (İbrahim, 22)

Bu ayələr, başda şirk olmaq üzrə bütün günahların insanların azğınlıqlarına,

azğınlıqlarının da nəfslərinin meyllərinə söykən/dözdüyünü

vurğulamaqdadır. Bu vəziyyətlə, Allah diləmədikcə insanın bir şey diləməyəcəyindən

danışan ayələrin işarə etdiyi gerçək arasında da

bir ziddiyyət yoxdur. Məsələn uca Allah belə buyurmuşdur: "Bu bir öyüddür.

Diləyən, Rəbbinə çatan bir yol məbləğ. Allah diləmədikcə də, siz

diləyə bilməzsiniz." (İnsan, 29-30) Digər bir ayədə də belə buyurmuşdur:

"O, ancaq aləmlərə bir öyüddür; aranızdan doğru hərəkət etmək istəyən

üçün. Lakin aləmlərin Rəbbi Allah diləmədikcə də, siz diləyə bilməzsiniz."

(Təkvir, 27-29)

Buna görə, insanın diləməsi, qətiliklə uca Allahın diləməsinə bağ-

232 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lıdır. Uca Allah, insanın diləməsini o zaman diləyər ki insan, iç dünyasının

gözəlliyiylə buna hazır olduğunu göstərsin, özünü Allahın

rəhmətinə məruz buraxsın. Uca Allah bir ayədə belə buyurmaqdadır:

"Yönələni özünə çatdırar." (Rə'd, 27) Özünə meyl göstərib dönəni

yəni. Yoldan çıxmış, ürəyi əyrilmiş, torpağın dəyərlərinə bağlı, dünyəvi

zövqlərə çaxılıb qalmış, azmağa meylli olanlara gəlincə; uca Allah

onları hidayətə çatdırmağı diləməz və onları rəhmətinin əhatəsinə

al/götürməz. Bu barədə belə buyurmuşdur: "Allah onunla bir çoxunu

sapdırar və yenə onunla bir çoxunu hidayətə çatdırar. Ancaq onunla yalnız

fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26) "Onlar əyrilincə, Allah da ürəklərini

əyriltdi." (Səff, 5) "Diləsəydik, əlbəttə onu o ayələrlə yüksəldərdik;

lakin o, yerə batdı və həvəsinin arxasına düşdü." (Ə'RAF, 176)

Qısaca; dini dəvət, yalnız insanın sərbəst iradəsini əsas alan/sahə bir

yol izlər və ilahi möcüzələr, insanların sərbəst seçkilərinin qorunmasına

riayət edilərək nazil olarlar. Uca Allah, yalnız rəhmətinə yönələni,

öz sərbəst iradəsiylə hidayətinə nail olmağı istəyəni doğru

yola çatdırar.

Beləcə, bir az dolaşıqlı olan bir başqa şübhə də həllə qovuşmuş olur.

Şübhə budur: Uca Allahın insanları inanmağa məcbur edəcək, onları

dini dəvəti qəbul etmək məcburiyyətində buraxacaq bir möcüzə endirməsinin

dini dəvətin söykən/dözdüyü sərbəst iradə faktıyla ziddiyyət təşkil etdiyi doğru.

Bunu qəbul edirik. Amma yaxşı, uca Allahın, iman edənlərin iman

etməsini dilədiyi kimi, bütün insanların iman etməsini də diləməsi

niyə/səbəb caiz olmasın ki?! Yəni uca Allahın, möminlərin iman etməyi

diləmələrini dilədiyi kimi, bütün insanların da iman etməyi diləmələrini

diləməsinin, bunun üçün də bir möcüzə endirib onları hidayətə yönəltməsinin,

onları iman şəxsiyyətinə büründürməsinin nə qorxusu ola bilər

ki?! Çünki beləcə sərbəst iradələri ortadan qalxmamış, davranış

azadlıqları əllərindən alınmamış olar.

Belə ki: Belə bir şey, özü etibarilə mümkün olmaqla birlikdə, səbəblər

dünyasına suveren olan ümumi qanunla, tutum və ona uyğun

yönümün bəxş edilməsi sistemiylə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Məsələn bu universal

qanunlar sisteminə görə, hidayət, ancaq Allahdan qorxub çəkinən

və nəfsini təmizləyən kəslərə bəxş edilər. Nəfsini təmizləyən xilas ol

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 233

muştur. Pozğunluqsa, ancaq Rəbbini xatırlamaqdan üz çevirən və özünü

günahlara basdıran kəslərə isabət edər. Özünü günahlara basdıran

kimsə isə ziyana uğramışdır. Pozğunluğun isabət etməsi, insanın hidayəti

tapmasının maneə törədilməsi deməkdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: