Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Allahın hüzur/dincliyinə çıxmağı (Allah ilə görüşməni) yalanlayanlar, həqiqətən

ziyana uğradılar." ifadəsi, "Onlar, 'Dünya həyatımızdan baş-ka

bir həyat yoxdur.' dedilər... Elə isə... dadın əzabı!" ifadəsinin bir nəticəs(n)i

mahiyyətindədir. Buna görə, onlar ölümdən sonra dirilişi və onu izləyən

qiyamət faktını inkar etməklə, axirət rahatını və Allah ilə görüşmə

fərahlığını acı/ağrılı bir əzabla dəyişdirmişlər və bu alış-verişlərində

böyük bir zərərə uğramışlar.

32) Dünya həyatı, bir oyun, bir əyləncədən başqa bir şey deyil. Qorunanlar

üçün əlbəttə axirət yurdu daha yaxşıdır. Düşünmürsünüzmü?

Əvvəlki ayələrdəki şərhləri bütünleyen bir ifadədir. Burada dünya

və axirət həyatlarının gerçək mahiyyətləri açıqlanır. Dünya və

axirət həyatı arasında müqayisə etmə edilir. Buna görə, dünya həyatı

bir oyun və əyləncədir. Başqa deyil. Çünki oyun və əyləncədə olduğu

kimi, bu həyatın oxunda həqiqəti olmayan inanclar və qorxu

əsaslı məqsədlər iştirak etməkdədir. Sonra dünya həyatı, insanı çox

daha əhəmiyyətli, daha qalıcı və daha gerçək olan o biri həyatdan saxlayar.

Bu onun əyləncə olma xüsusiyyətinin bir gərəyidir. Əyləncə əyləndiricidir.

Bu səbəbdən, dünya həyatı bir əyləncədən ibarətdir. Axirət həyatı

isə, gerçək və qalıcı bir həyat olmasından ötəri, daha yaxşıdır; amma bu

həyatı da ancaq qorunanlar/muttakiler əldə edə bilərlər. Bu halda bu

həyat, onlar üçün daha xeyirlidir.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Hişam b. Salamdan, o da İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə rəvayət edər: "Uca Allah qiyamət günü kimsənin ağılına

gəlməyəcək günahları bağışlayar. Belə ki, müşriklər də ümidlənərək;

'Rəbbimiz Allaha and olsun ki biz ortaq qaçanlardan deyildik.' deyərlər."

[c. 1, s. 357, h: 15]

Ən'am Surəsi / 21-32 ..................................................................... 85

Mecma'ul-Beyan adlı təfsirdə, "Sonra... deməkdən başqa çarələri

qalmaz." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Yəni, elə deməkdən

başqa bəhanələri qalmaz." Müəllif, bu mənanın İmam Cəfər Sadiq'-

dan (ə.s) də rəvayət edildiyini ifadə edər. [c. 3, s. 330, Beyrut Nəşr/təzyiqi]

Tefsir'ul-Kummi'de, "Onlar, həm (insanları) ondan məhrum edərlər, həm

də özləri ondan uzaq dayanarlar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:

"Haşimoğulları, Qureyşə qarşı Rəsulullahı (s. a. a) müdafiə edərdi, buna

qarşı özləri ondan uzaq dayanar, ona inanmazdılar." [c. 1, s. 196]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, mahiyyət etibarilə Ata və Mukatildən köçürülən

bu rəvayətə yaxındır: "Burada nəzərdə tutulan, Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)

əmisi Əbu Talibdir. O, Qureyşin Peyğəmbərimizə ilişməsinə maneə

olar, amma özü ondan uzaq dayanar, ona inanmazdı." [Mecma'ul-Beyan,

c. 3, s. 336]

Ancaq ayənin axışı, bu rəvayətlə üst-üstə düşməməkdədir. Çünki əvəzlik Hz.

Peyğəmbərə deyil, Qurana dönükdür. Qaldı ki, Ehlibeyt İmamlarından

Əbu Talibin iman etdiyinə bağlı çox hədis rəvayət edilmişdir.

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə deyilir: "Ehlibeyt İmamları (hamısına

salam olsun), Əbu Talibin iman etdiyi barəsində icma etmişlər.

Ehlibeyt İmamlarının icması da bağlayıcı dəlildir. Çünki onlar,

Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) əmriylə uyğun gəlilməsi zəruri olan iki ağırlıq mərkəzindən

(Quran və Ehlibeyt) birini meydana gətirməkdədirlər. Rəsulullah,

bunlara uyğun gəlildiyi müddətcə, pozğunluğa düşülməyəcəyini vurğulamışdır."

"Bunu İbni Ömərdən köçürülən bu rəvayət də dəstəkləməkdədir: 'Əbu

Bəkir fəth günü atası Əbu Kuhafeni Rəsulullahın (s. a. a) yanına gətirdi.

Bunu görən Peyğəmbərimiz belə dedi: 'Nə üçün bu yaşlı adamı gətirdin,

mənə söyləsəydin, mən ona xərcdim?' Əbu Kuhafenin gözləri

görmürdü. Əbu Bəkir belə dedi: 'Onun sənə gəlməsindən ötəri Allah

tərəfindən mükafatlandırılmasını istədim. Səni haqq üzrə gön-dərən Allaha

and içərəm ki, atamın Müsəlman olmasından daha çox

Əbu Talibin Müsəlman olmasına sevinmişdim. Çünki onun Müsəlman

olması, sənin gözlərinin sevinclə parlamasına səbəb olmuşdu.'

Bunun üzərinə Rəsulullah, 'Doğru söyləyirsən.' buyurdu."

"Taberi öz rəvayət zənciriylə belə izah edər: 'Qureyş liderləri Əbu

Talibin Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) himayə etdiyini görüncə, topluca yanı-

86 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

na gedib belə dedilər: 'Sənə Qureyşin, ən yaraşıqlı, ən comərd və ən/en

cəsur cavanı olan Ammara b. Velidi gətirdik. Onu sənə verək,

sən də birliyimizi parçalayan, düşüncələrimizi ahmaklık olaraq xarakterizə edən

qardaş(bacı) oğlusunu bizə ver, öldürək.' Əbu Talib onlara bu cavabı verdi:

'Mənə qarşı heç də ədalətli davranmırsınız. Mənə oğulunuzu, bəsləyim

deyə verərkən, öldürməniz üçün oğulumu sizə verməmi

istəyirsiniz. Xeyr elə deyil; əsl qardaş(bacı) oğlumu öldürmənizə qarşılıq hər

birinizin oğulunuzu gətirməniz və mənim də onları öldürməm lazımdır.'

Sonra bu şeiri oxudu:"

"Elçini, aləmlərin hökmdarının elçisini müdafiə etdik / Şimşək

kimi parlayan qılınclarla."

"Bəli müdafiə edirəm, himayə edirəm mütləq səltənət

sahibi Allahın elçisini / Bu ona şəfqət bəsləyən bir himayəçinin

himayəsidir."

"Əbu Talibin Müsəlmanlığını göstərən sözləri və şeirləri saymaqla bitməz.

İşdə bunlardan bir neçəs(n)i:"

"Bilmirsinizmi ki, biz Məhəmmədi tapdıq / Bir nəbi

olaraq, eynilə Musa kimi, ilk kitablarda yazılmış halda."

"Atamız Haşim belə bir oğulu müdafiə etmək üçün hazırlıq

etmədimi? / Və oğullarına onun uğruna döyüşüb vuruşmağı

vəsiyyət etmədimi?"

"Özünə aid digər bir əzələsidədə isə bu ifadələrə yer verir:"

"Əhmədə deyirlər ki, sən bir adamsan ki / Dilin yalan

söyləyər, səni məqsədinə çatdıracaq vasitələrin çox zəif."

"Xəbəriniz olsun! Əhməd onlara gətirmişdir / Haqqı və

heç bir zaman onlara yalan danışmamışdır."

"Peyğəmbərimizin (s. a. a) bir möcüzəsi olaraq boykot yazısının çürümüş

olmasını da bu şəkildə dilə gətirməkdədir:"

"Şübhəsiz səhifə işində ibrət götürüləcək bir dərs vardır /

Qövmündən uzaq biri bir şeyi xəbər verdiyində ona çaşılar."

"Allah o səhifədən küfrlərini və tərsliliklərini sildi /

Haqqı açıq və aydın olar bir dillə ifadə edəndən intiqam al/götürə bilmədilər."

Ən'am Surəsi / 21-32 .......................................................................... 87

"Abdullahın oğulu aramızda hamı/həmişə doğru şifahi/sözlü olmuşdur /

Qövmümüzün hirsinə baxmayaraq günahlandırılmış, qınanmış deyil."

"Digər bir əzələsidədə, qardaşı Həmzəni Hz. Peyğəmbərə təbii/tabe olmağa

və ona itaət etmə barəsində səbirli olmağa təşviq edər:"

"Yalanın atası! Səbr et, Əhmədin dinində / Dinin

məzhəri ol, səbirlə bacararsan."

"Məni sevindirdin, mömin olduğunu söylədiyin zaman /

Allah üçün, Allah Rəsulunun köməkçisi ol."

"Bir başqa əzələsidədə bunları söyləyir:"

"Peyğəmbər Məhəmmədə kömək edəcəyə(i)m / Onun üçün

döyüşəcəyəm; mizraqlarla və bütün adamlarımla."

"Bir başqa əzələsidədə isə, Necaşini Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) kömək etməyə

təşviq edir:"

"Bil ki, ey Həbəş kralı, Məhəmməd / Musanın və Məryəm

oğulu Məsihin vəziridir."

"Onların gətirdiyinin bənzəri olan bir hidayət gətirdi /

Hamısı Allahın əmriylə hidayətə çatdırarlar və qorunarlar."

"Siz bunu kitabınızda oxuyursunuz / Doğru söz olaraq,

yalan deyil."

"Elə isə Allaha ortaqlar qoşmayın və Müsəlman olun /

Haqqın yolu qaranlıq deyil."

"Ölüm döşəyindəykən, vəsiyyətini bir əzələsidə halında dilə gətirər:"

"Yaxşı görünüşlü Peyğəmbərə kömək etməyi tövsiyə edirəm

/ Oğulum Əliyə və qövmün yaşlısı Abbasa."

"Qoruyucu aslan Həmzəyə və / Cəfərə onu insanlara

qarşı himayə etsinlər."

"Anam və doğurduqları sizə fəda olsun / Əhmədi insanlara

qarşı müdafiə edərkən sipərlər kimi olun."

"Buna bənzər beytlər, onun məşhur əzələsidələri içində iştirak etməkdədir.

Ayrıca, vəsiyyətləri və xütbələrində də eyni istiqamətdə sözləri vardır. Bunları

burada sıralamaq kitabın tutumunu aşacaq şəkildə çox yer tutacağı

üçün bütününü təqdim etmə gərəyini duy/eşitmirik." (Mecma'ul-Beyandan

alınan götürmə burada sona çatdı.) [c. 3, s. 444-446]

88 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Əbu Talibin Müsəlman olmadığını müdafiə edənlərin dayaqları, Ehlisünnet

kanallarında köçürülən bəzi rəvayətlərdir. Onun Müsəlman olduğunu

müdafiə edənlər isə, Ehlibeyt İmamlarından gələn hədisləri və yenə

Ehlisünnet kanallarında köçürülən bəzi hədisləri əsas al/götürərlər. Bu mövzuda

ondan nəql edilən şeirlər də əhəmiyyətli bir ipucu hesab edilər.

Hər kəs seçdiyindən məsuldur.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Xaliddən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Geri çevirilsələr, yenə məhrum edildikləri şeylərə dönəcəklər.

Çünki onlar təməldə lənətlənmiş kəslərdirlər." [c. 1, s. 359, h: 19]

Yenə eyni əsərdə, Osman b. İsadan, o da yoldaşlarının birindən, o

də İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: İmam buyurdu ki: "Uca

Allah suya, 'Şirin və susuzluğu aradan qaldırıcı ol, cənnətimi və itaatkar qullarımı

səndən yaradım.' dedi. Yenə suya, 'Duzlu və acı/ağrılı ol, atəşi və isyankar

qullarımı səndən yaradım.' dedi. Sonra hər iki suyu torpağa

tökdü. Sonra əliylə -ki ONun əli daim sağdır/güclüdür- bir ovuc torpaq

al/götürdü. Ondan, onları zərrələr formasında yaratdı. Sonra onlara, 'Mən

sizin Rəbbiniz deyiləmmi və sizin mənə itaət etməniz zəruri deyil

mi?' deyə onları özlərinə şahid tutdu. Onlar da, 'Rəbbimizsən.' deyə

cavab verdilər. Sonra atəşə, 'Atəş ol.' deyə əmr etdi. Atəş alovlanıb alovlanınca

insanlara belə səsləndi: 'İçinə girin.' Bir qisimi atəşə girməkdə

tələsik etdi, bir qisimi də ağır davrandı, bir qisimi isə heç yerindən

ayrılmadı. Atəşin isti olduğunu fərq edincə geri döndülər və heç

kimsə girmədi."

"Sonra bir ovuc daha torpaq al/götürdü. Ondan, onları zərrələr formasında yaratdı.

Sonra onları da əvvəlkilər kimi özlərinə şahid tutdu. Ardından

onlara belə dedi: 'Bu atəşə girin.' Bir qisimi ağır davrandı, bir qisimi

tələsik etdi, bir qisimi də bir göz açıb bağlama anı/xatirə qədər qısa bir müddətdə

oraya vardı və bütünü atəşə girdilər. Sonra dedi ki: 'Oradan möhkəm olaraq

çıxın.' Beləcə oradan çıxışlar, kimsəyə bir şey olmadı."

"Bunun üzərinə o biriləri dedilər ki: 'Ya Rəbbi, bizi bağışla. Biz də onların

etdiyi kimi edək.' Buyurdu ki: 'Sizi bağışladım.' Bunun üzərinə

bir qisimi tələsik ilə qaçdı, bir qisimi heç yerindən ayrılmadı. Daha əvvəl

etdiklərinin eynisini təkrar etdilər. İşdə, 'Geri çevirilsələr, yenə məhrum

Ən'am Surəsi / 21-32 .................................................................89

edildikləri şeylərə dönəcəklər. Çünki onlar, yalançıdırlar.' ayəsində

buna işarə edilmişdir." [c. 1, s. 358, h: 18]

Mən deyərəm ki: Bu və əvvəlki rəvayət, "zerr" aləmiylə əlaqədardır. Ə'RAF surəsində

iştirak edən, "Rəbbin, Adəmoğullarından, onların bellərindən nəsillərini

al/götürmüş və 'Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?' deyə onları özlərinə

şahid tutmuşdu. Onlar da, 'Sən bizim Rəbbimizsən.' demişlər idi."

ayəsini araşdırarkən bu xüsusla əlaqədar detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Orada söyləyəcəklərimizin qısacası budur: Axirətdəki savab və əzabın,

əvvəlindəki dünya həyatında işlənən itaət və günah xüsusiyyətli davranışlarla

tam bir əlaqəsi olduğu kimi, dünyadakı itaət və günah xüsusiyyətli

davranışların da, rütbə etibarilə əvvəlində olan zerr aləmiylə

tam bir əlaqəsi vardır.

Bu səbəbdən İmamın, "İşte, 'Geri çevirilsələr, yenə məhrum edildikləri

şeylərə dönəcəklər. Çünki onlar yalançıdırlar.' ayəsində buna işarə

edilmişdir." şəklindəki sözünün mənas(n)ı budur: Bu ayənin ifadə etdiyi

anlama görə, onlar haşir meydanından dünyaya geri çevirilsələr,

daha əvvəl etmələri qadağan edilən şeyləri yenə edərlər. Çünki onlar

zerr aləmindən etibarən yalançıdırlar. Orada Allaha yalan danışmışlar idi.

Əvvəlki rəvayətdə keçən, "Geri çevirilsələr, yenə məhrum edildikləri

şeylərə dönəcəklər. Çünki onlar təməldə lənətlənmiş kəslərdirlər."

ifadəsiylə də eyni məna nəzərdə tutulmuşdur. Yəni onlar zerr aləmində

yalan danışdıqları üçün lənətlənmişlər.

Bu baxımdan, yuxarıda təqdim etdiyimiz iki rəvayət, bura qədər ayənin

mənasıyla əlaqədar olaraq işarə etdiyimiz üç şərh şəklindən ayrı, bir

dördüncü şərhi ehtiva etməkdədir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində, A'meş'ten, o da Əbu Salehdən, o da

Peyğəmbərimizdən (s. a. a), "Qiyamət haqqındakı səhlənkar tutumumuzdan

ötəri vah bizə!" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: "Atəş əhli,

cənnətdəki yerlərini görüb etdiklərinə peşmanlıq duy/eşidərək, 'Vah bizə!'

deyə iç keçirərlər." [c. 3, s. 343]

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

33- Bilirik, onların dedikləri səni üzür. Gerçəkdə onlar səni

yalanlamırlar, lakin o zalımlar Allahın ayələrini inkar edirlər.

34- Səndən əvvəl də bir çox elçi yalanlandı. Lakin onlar, yalanlanmalarına

və uğradıqları əziyyətlərə səbr etdilər, nəhayət köməyimiz onlara

çat/yetişdi. Allahın sözlərini dəyişdirə biləcək (güc) yoxdur. Sənə də elçilərin

xəbərlərindən bəzisi gəlmişdir.

35- Əgər onların üz çevirməsi sənə ağır gəldisə, o zaman yerdə bir

tunel ya da göydə bir nərdivan axtarıb da onlara bir möcüzə gətirə bilirsənsə

(haydı bunu et). Allah diləsəydi, əlbəttə onları hidayət üzərində

toplar idi. O halda, əsla/çəkin cahillərdən olma!

36- Ancaq eşidənlər, çağırışa razılıq edərlər. Ölülərə gəlincə; Allah onları

dirildəcək, sonra ONA çeviriləcəklər.

226 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrdə, müşriklərin Peyğəmbərin (s. a. a) dəvətini lağ etmələri

qarşısında onun təsəlli edilməsi məqsəd qoyulur. Qəti zəfərin özünə

bəxş ediləcəyi müjdəsi verilərək könülü xoş tutulur. Bu məzmunda

dini dəvətin insanın sərbəst iradəsiylə əlaqəli olduğu ifadə edilir.

Diləyən iman edər, diləyən küfrə sapar. Qəti olan ilahi iradə

və diləmə, bu işə müdaxilə edib insanları qəbula məcbur etməz. Allah

diləsəydi, bütün insanları hidayət üzrə birləşdirərdi.

33) Bilirik, onların dedikləri səni üzür. Gerçəkdə onlar səni

yalanlamırlar, lakin o zalımlar Allahın ayələrini inkar edirlər.

İfadənin başındakı "kad" ədatı, keçmiş hərəkətin başına gəlincə, qətilik ifadə

edər. Muzari (geniş zaman) hərəkətin başında isə, azlığı bildirər. Bəzən

muzari hərəkətin başında da qətilik bildirdiyi olur. Bu ayədə də

qətilik mənasını ifadə etməkdədir. "Hazenehu həmçinin" və "ahzenehu"

ifadələri eyni mənanı verər ["bu iş onu üzdü" mənasına]. Ayədə, hər iki

şəkildə də ["yahzunuke" və "yuhzinuke" şəklində] oxunmuşdur.

"Gerçəkdə onlar səni yalanlamırlar" ifadəsinin orijinalında keçən "layukezzibuneke"

sözü, həm "tef'il" qəlibindən şeddeli olaraq, həm də

şeddesiz olaraq oxunmuşdur. Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə

"Gerçəkdə onlar..." ifadəsinin orijinalindeki["fe-innehum"] "fa" hərfi,

detallandırma üçündür. Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza:

Biz, onların sözlərinin səni üzdüyünü bilirik; ancaq bunun səni üzməməsi

lazımdır. Çünki onların yalanlamalarının səni maraqlandıran bir

yanı yoxdur. Sən, yalnız insanları Allahın dininə dəvət edirsən. Sənin

bu xüsusdakı missiyanın, elçilikdən kənar deyil. Bu səbəbdən onlar, bu

davranışlarıyla bizim ayələrimizə zülm edirlər, onları inkar edirlər.

Bu ayənin ehtiva etdiyi mənas(n)ı, ayələr qrupunun sonundakı, "sonra ONA

çeviriləcəklər." ifadəsiylə birlikdə ələ aldığımız zaman, bu ayələ

eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətli olduğunu görərik: "Kim inkar etsə,