Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

19- De ki: "Şahidlik baxımından hansı şey ən böyükdür?" Də ki: "Mənimlə

sizin aranızda Allah şahiddir. Bu Quran mənə vəhy olundu ki, onunla

sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim. Siz, həqiqətən Allah ilə birgə

başqa tanrılar olduğuna şahidlik edirsinizmi?!" Də ki: "Mən

şahidlik etməm." Də ki: "O, ancaq bir tək tanrıdır və mən sizin ortaq

qaçdığınız şeylərdən uzağım."

20- Özlərinə kitab verdiklərimiz, oğullarını tanışları kimi onu tanıyarlar.

Özlərini ziyan edənlər, işdə onlar inanmazlar.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupunda, Allahın tək və ortaqsız ilah olması vəhy yoluyla

sübut ediyir. Çünki ilahın təkliyi və şiryin bu tək ilah baxımından mənfilənməsi,

ağıl baxımından müxtəlif üsullarla çatılacaq bir nəticə olsa

də, bunu içində ən kiçik bir şübhə ol/tapılmayan vəhy yoluyla da

sübut etmənin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Məqsəd, uca Allahın tək

və ortaqsız ilah olduğunu qəti bir məlumat olaraq zehinlərə yerləşdirməkdir.

Bu məqsədə, həmsöhbətlərinə meydan oxuyan Quran kimi, ilahi bir

56 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

vəhy olduğu barəsində ən kiçik bir şübhə ol/tapılmayan vəhy yoluyla

çatılırsa, buna söykən/dözmənin heç bir qorxusu olmaz.

19) Da ki: "Şahidlik baxımından hansı şey ən böyükdür?" Də ki: "Mənimlə

sizin aranızda Allah şahiddir."

Burada uca Allah, şahidlik baxımından ən böyük şeyin hansı şey olduğunu

soruşmasını əmr edir. Şahidlik, görmək və bənzəri bir üsulla

hadisəs(n)i konkret hesab etmək və daha sonra, qəbul edilən şeyi xəbər

vermə və bənzəri bir üsulla çatdırmaq deməkdir. Açıqdır ki, qəbul etmə

və çatdırma -xüsusilə də qəbul etmə- qəbul edənlərin qəbul etmə gücünə, qəbul edilən

hadisənin açıqlıq dərəcəsinə və çatdıranın bəyan gücünə görə dəyişər,

fərqlik ifadə edər. Bu fərqlilik bəzən hədsiz dərəcələrə çatar.

Məsələn; yanılma, unutma və ya qəflət etmə xəstəliyi olan bir qəbul edən

ilə, duy/eşitdiyini və gördüyünü olduğu kimi qəbul edən və eləcə qoruyan

kimsə bir ola bilməz. Ayık insanla sərxoş insan eyni ola bilməz. Bir

işin mütəxəssisi və təcrübəlisi ilə, o işdən xəbəri olmayan xarici biri də

eyni kefeye qoyula bilməz.

Məsələ bundan ibarət olduğuna görə, uca Allahın şahidlik baxımından

hər kəsdən və hər şeydən daha böyük olduğundan şübhə edilməz.

Çünki böyük-kiçik hər şeyi, O meydana gətirmişdir. Hər iş

və hər şey nəticə etibarilə gəlib ONA söykən/dözər. O, hər şeyi əhatə etmişdir.

O, hər şeylə bərabərdir. Göylərdə və yerdə olan zərrə qədər, bundan

daha kiçik və ya daha böyük heç bir şey ONun məlumatının əhatəsinin

xaricinə çıxmaz. Heç bir şeyi çaşmaz, heç bir şeyi unutmaz.

Məsələ ən kiçik bir şübhəyə yer/yeyər buraxmayacaq şəkildə açıq və ortada

olduğu üçün, "De ki: 'Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?' Də ki: Allah-

'ındır." (Ən'am, 12) ayəsində və ya "Da ki: 'Yer üzü və onda ol/tapılanlar

kimindir?' 'Allahındır.' deyəcəklər." (Mu'minun, 84-85) ayəsində olduğu

kimi, "Şahidlik baxımından Allah ən böyükdür." kimi bir cavaba gərək

duyul/eşidilməmişdir.

Bununla birlikdə, "De ki: Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir." ifadəsi,

belə bir cavaba dəlalət etməkdə və yerini doldurmaqdadır. "Şahiddir"

sözünün mahzuf bir müptedanın, yəni Allaha dönük bir əvəzliyin

xəbəri olması da uzaq bir ehtimal deyil. Bu vəziyyətdə ifadəni belə

açıqlamaq mümkündür: "Də ki: Allah. O, mənimlə sizin aranızda şa

Ən'am Surəsi / 19-20 .............................................................................. 57

hittir." Beləcə bu ifadə, həm problemin cavabını, həm də yenidən başlayan

ifadənin məqsədini ehtiva etmiş olar.

"Də ki: Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir." ifadəsi, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) Allahın şahidliyini xəbər verməsini ehtiva etməklə birlikdə, "De

ki" ifadəsini də ehtiva etdiyindən ötəri, şəxsən söz mövzusu şahidliyi də yerinə

gətirməkdədir. Çünki uca Allahın, Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli

olaraq peyğəmbərliyinə şahid olduğunu xəbər verməsinə bağlı

əmri, zəruri olaraq bu şahidliyi də ifadə edər. Bu səbəbdən burada,

Qurani Kərimin başqa ayələrində olduğu kimi, onun peyğəmbərliyinə

və Quranın Allah qatından endirilmiş bir vəhy olduğuna bağlı olaraq

təqdim edilən ifadələrə bənzər ifadələrə yer vermə gərəyi duyul/eşidilməmişdir.

Məsələn uca Allah bəzi ayələrdə belə buyurmaqdadır: "Allah

bilir ki, sən ONun elçisisən." (Munafiqun, 1) "Lakin Allah, sənə endirdiyinə

şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir." (Nisa, 166) Bunun

kimi, şahidlik etmə ifadəsiylə və ya başqa bir ifadəylə bu xüsusa doğrudan

və ya bilvasitə olaraq işarə edən bir çox ayəs(n)i nümunə vermək

mümkündür.

Uca Allahın ayədə işarə edilən şahidliyinin, "Mənimlə sizin aranızda"

ifadəsiylə qeydləndirilməsi, uca Allahın iki rəqib tərəf, yəni

Peyğəmbərimizlə (s. a. a) soydaşları arasında vasitəçilik etdiyinə dəlalət

edər. Peyğəmbərin onlardan ayrı düşdüyü tək xüsus isə, peyğəmbərlik

və rəsulluq iddiasında ol/tapılması, Quranın Allah qatından özünə

endiyini söyləməsidir. Ancaq, daha sonra Quranın vəhy yoluyla

özünə endirildiyi, "Bu Quran mənə vəhy olundu." ifadəsiylə ifadə edildiyinə

görə, uca Allahın onunla soydaşları arsında şahidlik etməsindən

məqsəd, onun peyğəmbərliyinə şahidlikdə ol/tapılmasıdır. Dərhal

arxasında gələn ayədə keçən bu ifadə də bunu dəstəklər mahiyyətdədir:

"Özlərinə kitab verdiklərimiz, oğullarını tanışları kimi

onu tanıyarlar." İnşaallah yeri gəlincə, bu ayə üzərində dayanacağıq.

"Bu Quran mənə vəhy olundu ki, onunla sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim."

Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) müşriklərə söyləməsi istənən sözlərin

bir hissəsidir bu. Və "...Allah şahiddir." sözünə ətf edilmişdir. Peyğəmbərlik

missiyasının insanlara yönəltdiyi çağırışın qorxu ölçüs(n)ü e-

58 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

səs alınaraq Quranın eniş hədəfinin xəbərdarlıq olduğu ifadə edilir. Bu ölçünün

ön plana çıxarılması, ümumiyyətlə insanların zehinləri üzərində

daha təsirli olar. Çünki ümidləndirmə və mükafat vəd etmə üsulu,

dəvətin iki ölçüsündən biri olsa da və Quranda ümumiyyətlə bu üsula

müraciət edilsə də, xeyirə istiqamətli ümidləndirmə, insanı zəruri olaraq

onu tapmağa yönəldici bir təsir buraxmaz; yalnız insanın içində bir

arzu, bir iştiyak duyğusu oyandırar. Buna qarşı qorxutma, daha təsirli

və hərəkətə keçirici olar. Bunun səbəbi də, olabiləcək zərəri önləmənin

ağlan zəruri oluşudur.

İkinci səbəbi də, İslam çağırışının fitrət dininə istiqamətli oluşudur. Çünki

bu din, insanların fitrətində gizlidir. Ümumiyyətlə insanlar, bu dini şirk

və günah kimi qəza faktlarla örtərlər, diqqətə çarpanlaşmasına mane olarlar.

Bu da onların bədbəxt bir həyat sürdürmələrinə və ilahi qəzəbə uğramalarına

səbəb olar. Bu səbəbdən, bu vəziyyətə düşmüş insanların fitrət

dininə dəvət edilmələri mərhələsində əvvəlcə xəbərdarlıq ölçüsünün əsas

alınması hikmətin bir gərəyidir. Bəlkə də, məsələnin bu ölçüsündən

ötəri, Peyğəmbərin (s. a. a) missiyas(n)ı kimi ayələrdə xəbərdarlıqçılıqla məhdudlaşdırılmışdır:

"Sən, yalnız bir xəbərdarlıqçısan." (Fatır, 23) "Mən, ancaq açıq-aşkar

bir xəbərdarlıqçıyam." (Ənkəbut, 50)

Bu, insanların böyük bir qisimi üçün etibarlı olan bir yanaşmadır. Allah-

'ın qulları arasında ədədləri az olan xüsusi bir qrupa gəlincə; onlar, Allah-

'ı sevdikləri üçün ONA ibadət edərlər, atəş qorxusuyla və ya cənnət

ümidiylə deyil. Onlar, qorxu və ümid arası dəvətdən başqa bir şey

hisslərlər. Onların anlayışında atəş, uzaqlığın və qəzəbə uğramışlığın

yurdudur. Buna görə atəşə girməkdən qorxarlar. Cənnət isə, yaxınlığın

və məmnuniyyətin yurdudur. Buna görə cənnəti iştiyakla arzu edərlər.

"Onunla sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim." ifadəsi, bunun Məkkə

müşriklərinə və ya Qureyşlilərə ya da ümumiyyətlə Ərəblərə istiqamətli bir

xitab olduğunu göstərməkdədir. Lakin, ifadənin axışı içində, xitab

əvəzliyindən "çatdığı kəslər"ə doğru bir keçiş edilmiş olması, -ki

çatdığı kəslərdən məqsəd, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) üz-üzə danışmayan,

onun yaşadığı dövrdəki insanlarla, vəfatından sonrakı

kəslərdir- göstərir ki, "onunla sizi... xəbərdar edim" sözündə həmsöhbət

Ən'am Surəsi / 19-20 .................................................................................... 59

alınanlardan məqsəd, Peyğəmbərimizin (s. a. a) doğrudan danışaraq

dəvət etdiyi kəslərdir. Bu baxımdan ayənin enişindən əvvəl dəvət etdiyi,

ya da ayənin enişi əsnasında dəvət etdiyi, yaxud ayənin enişindən

sonra dəvət etdiyi kəslər arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

Buna görə, "Bu Quran mənə vəhy olundu ki, onunla sizi və çatdığı

hər kəsi xəbərdar edim." ifadəsi, Peyğəmbərimizin (s. a. a) dəvətinin, Quran

vasitəsilə, onu özündən dinləyən və ya özündən sonra qiyamət

gününə qədər başqalarından dinləyən hər kəsə istiqamətli, universal

bir dəvət olduğunu göstərər. Diləsən belə də deyə bilərsən: Ayə;

Quranın, enişindən qiyamət gününə qədər bütün insanlara Allah tərəfindən

təqdim edilən bir dəlil və haqqı söyləyən bir kitab olduğunu göstərməkdədir.

"Onunla sizi... xəbərdar edim." deyilmiş, buna qarşı, "Onu oxumaqla sizi

xəbərdar edim." deyilməmişdir. Çünki Quran, ləfzini duy/eşidən, mənasını bilən,

məqsədlərini qavrayan və ya ləfzi özü üçün açıqlanan, məzmununu

duy/eşidən kəslər üçün bir dəlildir. Çünki bir qövmə yazılan bir məktubun

mütləq onların dilində yazılmış olması zəruri deyil. Əksinə

əhəmiyyətli olan, söz mövzusu qövmə dəlilin tamamlanmış olması və çatdırılmaq

istənən mesajın onları əhatə edir olmasıdır. Necə ki Peyğəmbər

əfəndimiz (s. a. a) Misirlilərə, Habeşistanlılara, Bizanslılara və

İranlılara dəvət məktubları göndərmişdir. Halbuki bu qövmlərin heç birinin

dili Quran dili deyildi. Bu millətlərin iman etməsindən əvvəl bəzi

mənsubları, Peyğəmbərin həyatında ona iman etmişlər idi. Selmanı

Farasısı, Bilalı Həbəşi, Süheybi Rumu kimi. Bu vaxt İbranice danışan

bəzi Yəhudilər də Müsəlman olmuşlar idi. Bütün bunlar şübhə edilməyən

tarixi gerçəklərdir.

"Siz həqiqətən Allah ilə birgə başqa tanrılar olduğuna şahidlik edir

sunuzmu?!" Da ki: "Mən şahidlik etməm." Də ki: "O, ancaq bir tək tanrıdır və

mən sizin ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım."

Başda Allahın şahidliyindən danışıldı. Bu, Peyğəmbərin göndərilmiş

bir elçi olduğuna bağlı ən böyük şahidlik idi. O, Peyğəmbəri, bütün insanları

tövhid dininə dəvət etməsi üçün göndərmişdir. Bu baxımdan Allahın,

üluhiyyətində ortağının olmadığına bağlı şahidliyindən sonra,

bir kimsə çıxıb da Allah ilə birgə başqa ilahların ol/tapıldığını irəli

60 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sürə bilməz. Bu səbəblə uca Allah, Peyğəmbərinə, mənfiləyici və

qarışıqlıq əlamətçi bir tərzdə bu sualı soruşmasını əmr edir: "Onlar,

bir çox tanrının varlığına inanırlarmı?!" Soruşulan şeyin, təkid ədatları

olan "ən/en" və "lam" ilə gücləndirilmiş olması da bunu göstərər. Sanki, Allahın

şahidliyi duyul/eşidildikdən sonra, insanın içinin belə bir iddiada ol/tapılmağı

qəbul etməyəcəyi vurğulanar kimi.

Ardından uca Allah, bu şahidlik barəsində onlardan fərqli bir tutum

sərgiləməsini əmr edir. Onların etdikləri şahidliyi özündən uzaqlaşdırmasını,

olumsuzlamasını istəyir. "Də ki: Mən şahidlik etməm."

buyurur. Yəni, sizin etdiyiniz şahidliyi etməm. Bunu ayənin

axışıyla ibarət olan/yaranan mühitin xatırlatdığı mənadan hərəkətlə təyin edirik.

Sonra belə buyurur: "Də ki: O, ancaq bir tək tanrıdır və mən sizin

ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım." Bu da, Allahın birliyinə istiqamətli

bir şahidlik və müşriklər tərəfindən iddia edilən saxta ilahlardan

bəri meydana gəlin elanıdır.

20) Özlərinə kitab verdiklərimiz, oğullarını tanışları kimi onu tanıyarlar.

Özlərini ziyan edənlər, işdə onlar inanmazlar.

Burada, uca Allahın Ehlikitaba endirdiyi kitabların daxilində etdiyi

şahidlikdən xəbər verilir. Ehlikitap alimlərinin də yanlarındakı

kitablardan hərəkətlə Peyğəmbəri tanışları bildirilir. Çünki əvvəlki

peyğəmbərlər, Hz. Məhəmmədi (s. a. a), bəzi xüsusiyyətlərini zikr edərək

öz ümmətlərinə müjdələmişlər idi. Ona bağlı olaraq zikr etdikləri

sifətlərin Peyğəmbərimizə aid olduğu, şübhə aparmayan bir

gerçəkdir.

Bu səbəbdən Ehlikitap, bildikləri sifətləri vasitəsilə Peyğəmbəri tanımaqda idilər.

Eynilə oğullarını tanışları kimi. Uca Allah bir ayədə belə

buyurur: "Onlar ki yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılı tapdıqları

o elçiyə, o ümmi peyğəmbərə uyğunlaşdırar." (Ə'RAF, 157) Digər bir ayədə də

belə buyurur: "Məhəmməd, Allahın elçisidir. Onun yanında ol/tapılanlar,

kafirlərə qarşı çətin, bir-birlərinə qarşı mərhəmətlidirlər. Onların

rüku və səcdə edərək Allahın lütf və razılığını axtardıqlarını görərsən.

Üzlərində səcdə izindən nişanları vardır. Bunlar, onların Tövrat'-

taki xüsusiyyətləridir. İncildəki xüsusiyyətləri isə belədir..." (Fəth, 29) "His

Ən'am Surəsi / 19-20 .............................................................................. 61

railoğulları alimlərinin onu bilməsi də, onlar üçün kafi bir dəlil deyil

mi?" (Şuəra, 197)

Bu vaxt Ehlikitaba mənsub bəzi alimlər, Peyğəmbərimizə bağlı

müjdələyici ifadələri və sifətləri gizləyir, ona inanmağa yanaşmırdılar.

Bundan ötəri uca Allah, onların bu tutumlarından ötəri

hüsrana uğradıqlarını bildirərək belə buyurur: "Özlərini ziyan

edənlər, işdə onlar inanmazlar."

Bəqərə Surəsində iştirak edən bənzəri ayəs(n)i (146. ayə) araşdırarkən, məsələ

üzərində bir nebze dayanmış və orada ifadənin axışı içində birinci

şəxsdən üçüncü şəxsə keçiş edilməsinin səbəblərini açıqlamışdıq.

İnşaallah Ə'RAF Surəsinin 156. ayəsini təfsir edərkən bu mövzuya

daha detallı şərhlər gətirəcəyik.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Burhan'da İbni Babeveyhdən, o da öz rəvayət zənciriylə

Məhəmməd b. İsa b. Ubeyddən belə rəvayət edər:

"İmam Razılıq (ə.s) mənə buyurdu ki: 'Biri sənə, 'Mənə Allahdan xəbər

ver; O, bir şeydirmi, deyilmi?' deyə soruşsa, nə cavab verərsən?' Dedim

ki: 'Uca Allah, 'De ki: Şahidlik baxımından hansı şey ən böyükdür?

Də ki: Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir.' buyurmaqla bir şey

olduğunu göstərmişdir. Bu səbəbdən mən deyirəm ki: O, bir şeydir; amma

başqa şeylər kimi deyil. Çünki ONun baxımından şeyliyi olumsuzlamak,

ONU olumsuzlamak, ləğv etmək mənasını verər.' İmam, mənə

buyurdu ki: Doğru söylədin, həm də gözəl açıqladın."

"Ardından İmam Razılıq (ə.s) belə buyurdu: Tövhid baxımından insanlar

üç məzhəbə ayrılarlar: Biri mənfiləmə, biri təşbeh, biri də təşbehsiz

olumlama. Mənfiləmə məzhəbi caiz deyil. Təşbeh məzhəbi də

caiz deyil. Çünki uca Allaha heç bir şey bənzəməz. Doğrusu, üçüncü

məzhəbin yanaşmasıdır: Təşbehsiz olumlama." [c. 1, s. 519]

Mən deyərəm ki: Mənfiləmə məzhəbindən məqsəd, sifətlərin mənalarını

uca Allahdan olumsuzlamaktır. Mutəzilə məzhəbinin yanaşmasını

buna nümunə göstərə bilərik. Müsbət sifətlərin, əleyhdarlarının mənfilənməsi

şəklində qəbul edilməsi də bu mənanı verər. Məsələn, "Allah-

62 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

'ın qədr olmasının mənas(n)ı, ONun aciz olmamasıdır. Alim olmasının

mənas(n)ı, cahil olmamasıdır." demək kimi. Bu sözü söyləyənin məqsədi,

nəticə etibarilə İmamın (ə.s) zikr etdiyi üçüncü məzhəbin yanaşmasına

dönən bir məna olsa, o başqa.

Təşbeh məzhəbindən məqsəd də, uca Allahın başqalarına bənzədilməsidir.

-Halbuki bənzəri heç bir şey yoxdur.- Yəni bizdəki kimi, mənaları

məhdud, başqalarından bu xüsusiyyətləriylə ayrılan sifətlərin, ONun baxımından

də olumlanması. ONun qüdrətinin bizim qüdrətimiz, ONun elminin

bizim elmimiz kimi olması yəni. Əgər ONun bizimkinə bənzər sifətləri

olsa, bizimkinə bənzər ehtiyacları da olar. O zaman da "varlığı

zəruri ilah" ola bilməz. Allah bundan münəzzəhdir.

Təşbehsiz olumlamadan məqsəd də, ONun üçün əsl mənalarıyla bəzi

sifətlərin olumlanmasıdır. Bu vaxt bu sifətlər baxımından, mümkün

xüsusiyyətli varlıqlarda rast gəlindiyi növdən məhdudlaşdırıcı xüsusiyyətlərin mənfilənməsi

lazımdır. Yəni sifət olumlanmalı, amma sifətin məhdudluğu mənfilənməlidir.

Tefsir'ul-Kummi'de, Əbul-Carudun İmam Misdən (ə.s) köçürdüyü rəvayətdə

belə deyilir: "Də ki: 'Şahidlik baxımından hansı şey daha

böyükdür?' Də ki: Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir." Məkkə müşrikləri

dedilər ki: "Ya Məhəmməd, Allah, sənin xaricində göndərəcək

elçi tapa bilmədimi? Söylədiyin şeyləri təsdiqləyəcək birini tapa biləcəyini

təxmin etmirik. -Bu danışma Peyğəmbərimizin Məkkədə onları

ilk dəvət etdiyi günlərdə keçir.- Sənin haqqında Yəhudi və Xristianlara

bəzi suallar soruşduq. Dediklərinə görə, sənin haqqında

onların yanında hər hansı bir məlumat yoxdur. Elə isə, sənin Allahın elçisi

olduğuna şahidlik edəcək birini gətir." Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:

"Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir." [c. 1, s. 195]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Bukeyrdən, o da Məhəmməddən, o da İmam Misdən,

"Onunla sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim." ayəsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edilər: "Əli, Quranın çatdığı kəslərdəndir." [c. 1,

s. 356, h: 14]

Mən deyərəm ki: Ayənin zahiri göstərir ki, "məhrum belağa=ulaştığı kimsə"

ifadəsi, "liyunzirekum=sizi xəbərdar edim" ifadəsindəki "kum=siz" əvəzliyinə

matuftur. Bəzi rəvayətlərdə isə, "çatdığı kimsə"dən məqsədin İmam

Ən'am Surəsi / 19-20 .................................................................... 63

(Əli) olduğu ifadə edilir. Bu da "çatdığı kimsə" ifadəsinin "sizi xəbərdar edim"

ifadəsinin təqdir edilən failinə ətf edilməsini tələb edir. [Bu vəziyyətdə

belə bir məna ortaya çıxar: "Onunla mən və onun çatdığı

kimsə, sizi xəbərdar edək."] Ayənin zahiri isə, əvvəlki yanaşmas(n)ı dəstəklər

mahiyyətdədir.

Tefsir'ul-Burhan'da İbni Babeveyhdən, o da öz rəvayət zənciriylə

Yəhya b. İmran el-Halebidən, o da atasından, o da İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə rəvayət edər: İmama, "Bu Quran mənə vəhy olun idi

ki, yaxşılaşa sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim." soruşuldu. Buyurdu ki:

"Dünyadakı bütün dilləri danışan insanları yəni." [c. 1, s. 520, h: 6]

Mən deyərəm ki: Belə bir nəticənin ayədən necə çıxarsansayacağını daha

əvvəl açıqlamışdıq.

Tefsir'ul-Menar'da, Ebu'ş-Şeyh'in Übey b. Kabdan belə rəvayət etdiyi

ifadə edilər: "Peyğəmbərimizin hüzur/dincliyinə bəzi əsirlər gətirildi. Peyğəmbərimiz

(s. a. a) onlara, 'Siz İslama dəvət edildiniz mi?' deyə soruşdu. 'Xeyr.'

dedilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz onları sərbəst buraxdı və

'Bu Quran mənə vəhy olundu ki, onunla sizi və çatdığı hər kəsi xəbərdar edim.'

ayəsini oxudu. Ardından belə buyurdu: Onları sərbəst buraxın.

Yerlərinə güvən içində getsinlər. Çünki onlar İslama dəvət edilmiş

deyildirlər." [c. 7, s. 341]

Tefsir'ul-Kummi'de belə rəvayət edilər: "Ömər b. Hattab, Abdullah b.

Salama, 'Siz Məhəmmədi kitablarınızdakı sifətlərindən hərəkətlə

tanıya bilirsinizmi?' dedi. Abdullah b. Salam dedi ki: 'Bəli, Allaha

and olsun ki, onu sizin aranızda gördüyümüz zaman uca Allahın bizə

bildirdiyi sifətlərlə tanıyırıq. Eynilə vahidiyin öz oğulunu digər uşaqlarla

birlikdə gördüyü zaman tanıması kimi. İbni Salamın and içdiyi

şəxsin haqqı üçün, mən Məhəmmədi öz oğulumdan daha yaxşı tanıyıram.'"

[c. 1, s. 195]

64 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7