Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Quruda və dənizdə olanları O bilər." ifadəsi, başqalarının məlumatının da

elin idili ola biləcəyi şeyləri də əhatə edəcək şəkildə ONun məlumatının ümumiləşdirilməsi

məqsədinə istiqamətlidir. Çünki bunların bir qisimi bəzilərinin

məlumatına açıq ola bildiyi kimi, bəzisi baxımından qeyb xüsusiyyətində ola bilər.

Quruda olanların əvvəl zikr edilməsi, bunların həmsöhbətlər tərəfindən daha

yaxşı bilinməsindən ötəridir.

"Heç bir yarpaq düşməz ki O, onu bilməsin." Xüsusilə yarpaqların dü-

326 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

şüşünün gündəmə gətirilməsinin səbəbi, insanın buna bağlı bir məlumata

çatmasının son dərəcə güc olmasıdır. Ağacların yarpaqlarının

ədədi olaraq çox olmaları, insanı onları sayma barəsində aciz buraxar.

Buna görə insan bunları bir-birindən ayıra bilməz olar. Bu səbəbdən bu

yarpaqların hər birinin keçirdiyi mərhələləri və vəziyyətləri nəzarət etməsi,

onlardan birinin düşməsiylə ədədlərində bir azalma meydana gəldiyinin

fərqinə varması mümkün olmaz.

"Yenə yerin qaranlıqlarına heç bir dənə (düşməz), yaş və quru heç bir şey

düşməz ki..." Bütün bunlar, "heç bir yarpaq..." ifadəsinə ətf edilmişlər.

Ayənin axışının zahirindən bunu anlayırıq. Yerin qaranlıqlarından

məqsəd, torpağın qaranlıq altıdır ki, dənələr oradan yaşıllaşıb filiz verərlər.

Bir qisimi də yaşıllaşa bilmədən orada çürüyüb xərclər. Bu vəziyyətdə

belə bir məna əldə edirik: Torpağın qaranlıq altına düşən heç bir

toxum, düşən yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, Allah onları bilməsin.

Buna görə, "açıq-aşkar bir kitabda olmasın" ifadəsi, "onu bilməsin" ifadəsi

baxımından onun yerini dolduran bir əvəzdir. Bu vəziyyətdə ifadənin

mənas(n)ı belədir: "Bu sayılanlardan heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda

iştirak etməmiş və yazılmamış olsun."

Kitabın "mubin" olaraq xarakterizə edilməsi, əgər "açıqlayıcı və ortaya çıxarıcı"

mənasında ələ alınsa, bu; kitabın, oxucusuna hər şeyi, dəyişmə

və çevrilmədən qaynaqlanan bağlılıqdan, gizlilik pərdələrindən uzaq

bir şəkildə, tam gerçəkliliyiylə, orijinal vəziyyətiylə göstərməsindən

ötəridir. Əgər "öz açıq olan" mənasında ələ alınsa, bu da yerində

bir xarakterizə etmədiyər. Çünki kitab, gerçəkdə yazılı olan şey deməkdir.

Yazılı olan şey isə, izah edilən şeydən ibarətdir. Bu halda, əgər izah edilən

şey açıqsa və üzərində hər hansı bir pərdə və örtü yoxsa, demək ki,

kitab da elədir.

60) Odur ki, gecə sizi(n ruhunuzu) al/götürər və gündüz nə işlədiyinizi

bilər.

Ayənin orijinalında keçən "yeteveffa" hərəkətinin məsdəri olan "teveffi" sözü,

bir şeyin tastamam alınması deməkdir. Uca Allah Quranda

bu sözü, ölüm anında olduğu kimi, canlı ruhun alınması mənasında

istifadə edər. Necə ki bu ayədən sonrakı ayədə belə bir ifadə iştirak et

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 327

maktadır: "Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi zaman, elçilərimiz onu(n canını)

al/götürərlər."

Quranda "imate=öldürme, ölüm vermə", "teveffi=tastamam al/götürmə"

sayıldığı kimi, "iname=uyutma, yuxuya getdirmə" də "teveffi" sayılmışdır.

Bu ayədə olduğu kimi: "Allah, ölümləri anında canları al/götürər, ölməyənləri

də yuxularında." (Zumər, 42) Çünki, ruhun bədən üzərində

qənaət etməsinin kəsilməyə uğraması baxımından ölümlə yuxu eyni

mövqedədir. Necə ki yuxudan sonra oyandırma mənasını verən

"baas" ilə ölümdən sonra diriltmə mənasını verən "baas", nəfsin bədən

üzərində kəsilməyə uğrayan qənaətinə yenidən başlaması mənasında

birləşərlər. Teveffinin (yatırtmanın) gecə, baasın da (diriltmənin

də) gündüzlə qeydləndirilməsi, ümumiyyətlə insanların gecələri

yatıb gündüzləri oyanıq olduqlarından ötəridir.

"Sizi(n ruhunuzu) al/götürər" ifadəsi göstərir ki ruh, "mən" deyə ifadə edilən

insanın həqiqətinin hamısıdır. Yoxsa bəzən ruhun insanın bir

parçası olduğuna ya da insana arıq olan bir şəkil, bir xüsusiyyət olduğuna

bağlı olaraq zehinimizdə oyanan düşüncələr doğru deyil. Bu gerçəyi

sübut etmə baxımından bu ayə daha diqqətə çarpandır: "Biz torpaqda itdikdən

sonra, yeni bir yaradılış içindəmi olacağıq?' dedilər. Doğrusu

onlar, Rəblərinin hüzur/dincliyinə çıxmağı inkar edənlərdir. Də ki: Sizə

vəkil edilən ölüm mələyi, sizi(n canınızı) al/götürər, sonra Rəbbinizə çevirilərsiniz."

(Səcdə, 10-11) Çünki kafirlərin ölümdən sonra təkrar dirilişi

qeyri-mümkün görmələri, insanın həqiqətinin bədəndən ibarət olduğunu

sanmalarından qaynaqlanmaqdadır. Bədən də ölümlə birlikdə çürüyər,

bileşimleri həll edilər və torpaqda itib gedər. Buna verilən cavab

isə, insanın həqiqətinin ruh (nəfs) olduğuna söykənəndir. Ölüm mələyi

də ruhu al/götürdüyünə görə, insanın hər hansı bir şeyinin itməsi

söz mövzusu deyil.

"Və gündüz nə işlədiyinizi bilər." ayəsinin orijinalında keçən

"cerahtum" hərəkətinin məsdəri olan "əl-cerh" orqanla etmək deməkdir.

Bundan məqsəd də işləyib qazanmaqdır. Bu səbəbdən ayədə, "Sizin

gündüz qazandıqlarınızı bilər." mənas(n)ı nəzərdə tutulmaqdadır. Cümlənin

axışına uyğun düşəni, "və yalamı ma..." cümləsindəki "vav"ın hal

ədatı olması, bütün cümlənin də "sizi(n ruhunuzu) al/götürər" ifadəsinin fai-

328 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

linden hal olmasıdır. Bu vəziyyətdə, "Sonra... onda (gündüz) sizi dirildər."

ifadəsi, "Odur ki, gecə sizi(n ruhunuzu) al/götürər..." ifadəsinə bağlanmış

olar. Beləcə mövzunun axışına xarici olan bir məna da araya

girməmiş olar. Çünki təfsirini təqdim etdiyimiz bu iki ayə, ilahi planlama

və rəhbərliyin, insanın dünya həyatına, ölümü anına və Rəbbinə

dönənə qədər keçirdiyi mərhələlərə bağlı qənaətini şərhə

istiqamətlidir. Bu mənas(n)ı vurğulama məqsədinə istiqamətli söz mövzusu iki ayənin

ehtiva etdiyi cümlələrin ana oxunu bu ifadə meydana gətirməkdədir:

"Odur ki, gecə sizi(n ruhunuzu) al/götürər... Sonra təyin olunmuş müddət tamamlansın

deyə onda (gündüz) sizi dirildər... Bu vaxt üzərinizə qoruyucular

göndərər. Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi zaman, elçilərimiz

onu(n canını) al/götürərlər və onlar səhlənkarlıq etməzlər. Sonra gerçək

mövlaları olan Allaha çevirilərlər." Ayələrdə nəzərdə tutulan əsl məqsəd

budur. Bunun xaricindəkilərsə, bu əsl məqsədin yanında zımnen izah edilən

şeylərdir. Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

"Odur ki, sizin gündüz nə qazandığınızı bildiyi halda, gecə sizi(

n ruhunuzu) al/götürər, sonra gündüz sizi dirildər..."

Sonra təyin olunmuş müddət tamamlansın deyə onda (gündüz) sizi dirildər...

İfadənin orijinalında, oyandırma hərəkəti "baas=diriltme" olaraq adlandırılmışdır.

Bunun səbəbi, dərhal əvvəlində yuxuya getdirmənin

"teveffi=canı al/götürmə" olaraq adlandırılmış olmasıdır. Bu vaxt dirilmənin

məqsədi olaraq da təyin olunmuş müddətin, əcəlin dolması şəklində

ifadə edilir. Bu isə, Allah qatında təyin olunmuş bir müddətdir ki, insanın

dünyəvi həyatı, onun kənarına keçə bilməz. Bunu bu ayədən anlayırıq:

"Müddətləri (əcəlləri) gəlincə, nə bir an geri qalarlar, nə də önə keçərlər."

(Ə'RAF, 34)

Təyin olunmuş müddətin tamamlanmasının məqsəd olaraq gündəmə gətirilməsi,

uca Allahın hesablaşanların ən/en çabuğu olmasına istiqamətli

bir işarə mahiyyətindədir. Əgər əvvəldən belə bir müddəti tamamlamaları

nəzərdə tutulmasaydı, Allah, pis əməllərindən və günahlarından

ötəri onları anında tutardı. Necə ki uca Allah buna bu şəkildə

işarə etmişdir:

"Onlar, ancaq özlərinə elm gəldikdən sonra aralarındakı çe

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 329

kememezlik üzündən ayrılığa düşdülər. Əgər Rəbbindən, müəyyən bir

müddətə qədər yaşatma sözü keçmiş olmasaydı, aralarında hökm

verilər (işləri bitirilər)de." (Şura, 14) Keçmiş sözdən məqsəd isə, Hz.

Adəmin yer üzünə indirilişi hekayəsi məzmununda işarə edilən bu xüsusdur:

"Sizin yer üzündə bir müddətə qədər qalıb/qəlib dolanmanız lazımdır."

(Ə'RAF, 24)

Bu səbəbdən belə bir məna diqqətə çarpanlaşır: Allah, gündüz qazandığınız

pislikləri və başqa şeyləri bildiyi halda, gecə sizin ruhlarınızı

və canlarınızı al/götürər. Ancaq ölmənizi tələb edəcək şəkildə ruhlarınızı

tutmaz. Əksinə, gündüz sizi yenidən dirildər ki, təyin olunmuş əcəlləriniz

tamamlansın. Sonra ölümün üzərinizə enməsi, ardından haş-rin

reallaşmasıyla da ONA çeviriləcəksiniz. O zaman etməkdə olduqlarınızı

sizə xəbər verəcək.

61) Və O, qullarının üstündə mütləq qalibdir.

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu surənin 17. ayəsinin şərhi çərçivəsində

bu ifadənin mənas(n)ı üzərində dayandıq.

Bu vaxt üzərinizə qoruyucular göndərər. Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi

zaman...

Burada qoruyucuların göndərilməsi mütləq olaraq ifadə edilmişdir.

Nə göndərmə hərəkətində, nə də qoruyucuların özündə hər hansı

bir qeydə yer verilməmişdir. Sonra bu hərəkətin ölümün gəlməsiylə

sona çatacağı ifadə edilmişdir. Bundan bunu anlayırıq ki: Bu göndərilən

qoruyucuların vəzifəs(n)i, insanı özünə yönələn hər bəladan, hər

müsibətdən qorumaqdır, insana ilişmək üzrə olan fəlakətlərə maneə

olmaqdır. Çünki içində yaşadığımız aləmdə qarşılıqlı qarlılıqlı təsir, itələşib

itələşmə xüsusiyyətli bir həyatdır. Bu həyatda iştirak edən heç bir şey yoxdur

ki, hər baxımdan bir başqasının qarşı koyuşu ilə qarşılaşmasın.

Çünki bu təbii aləmin hər bir parçası, yaranmadan al/götürdüyü payı tamamlama

və artırma səyi içindədir. Bir başqasında bir azalma

olmadıqca da birində bir artım olmaz. Bu səbəbdən varlıqlar davamlı olaraq

çəkişmə və bir-birini alt etmə mübarizəsi içindədirlər. Bu aləmin

bir parçası da insandır. İnsanın varlığının tərkibi son dərəcə lətifdir.

Bildiyimiz qədəriylə ən incə bileşim insanın yaranmasında gər-

330 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

çekləşdirilmişdir. Bu səbəbdən yaranmadakı rəqibləri hər kəsdən daha

çox, düşmənləri hər kəsdən daha təhlükəlidirlər.

Buna görə uca Allah, ona qoruyucu mələklər göndərmişdir. Bu mələklər,

onu hadisələrin gözlənilməz müsibətlərindən, bəlaların qəflətən

gəlib çatlamalarından qoruyarlar. Əcəli gələnə qədər onu yox olmaqdan

qoruyarlar. Əcəli gəldimi, onu o bəlalarla baş-başa buraxarlar. Bu bəlalar

və müsibətlər onun işini bitirər. Bu, hədislərdə belə açıqlanmışdır.

"Üzərinizdə qoruyucular vardır; qiymətli yazıçılar. Etdiyiniz hər şeyi bilərlər."

(İnfitar, 10-12) ayələrinə gəlincə; burada əməlləri təsbit edib

yazan mələklər nəzərdə tutulmuşdur. Ancaq bəziləri bu ayələri, təfsirini

təqdim etdiyimiz ayənin şərhi kimi qəbul etmişlər. Ayə, bu mənas(n)ı

tamamilə xaricləməsə də, "Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi zaman..." ifadəsi,

daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, əvvəlki mənas(n)ı dəstəkləyici

mahiyyətdədir.

Elçilərimiz onu(n canını) al/götürərlər və onlar səhlənkarlıq etməzlər.

Ayənin axışından anladığımız qədəriylə [səhlənkarlıq etmək deyə tərcümə

edilən] "təfrit"dən məqsəd, canı al/götürməyə istiqamətli ilahi əmri yerinə

gətirərkən ağır davranmaq, dözüm göstərməkdir. Çünki uca

Allah mələklərini, "Özlərinə əmr ediləni yerinə yetirərlər." şəklində

xarakterizə etməkdədir. Sonra hər ümmətin öz əcəlinin ipotekasında olduğunu

vurğulamışdır. Əcəlləri gəldiyi zaman nə bir an geri qalarlar,

nə də bir an önə keçərlər. Bu halda, can alma işini boynuna götürən mələklər,

özləri üçün təyin olunan vəzifədən geri qalmazlar; filan saatda və filan

şərtlərdə filanın canını al/götürəcəklərinə dair özlərinə verilən

əmri yerinə yetirmədə dözümlü davranmazlar. Bir zərrə qədər

da/də/dahi vəzifələrini axsatmazlar. Bu səbəbdən onlar, əsla səhlənkarlıq etməzlər.

Görəsən bu elçilər, başda zikr edilən elçilərdirmi, ki can alma vəzifəsini

boynuna götürənlər də bu qoruyucular olsunlar? Ayədə bu problemin cavabı ola biləcək

bir ifadəyə yer verilmir. Ancaq, zəif də olsa, bunların eyni

mələklər olduqlarına istiqamətli bir işarə qəbul etmək mümkündür. Nə var

ki, can almaqla vəzifələndirilən bu mələklər hər kim olsalar olsunlar,

ölüm mələyinin (Əzrailin) köməkçiləridirlər. Necə ki uca Al/götür

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................... 331

lah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Də ki: Üzərinizə vəkil edilən ölüm

mələyi canınızı al/götürər." (Səcdə, 11)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə can almanın söz mövzusu elçilərə, bir az

əvvəl köçürülən ayədə ölüm mələyinə, "Allah, canları al/götürər." (Zumər, 42)

ayəsində isə uca Allaha izafə edilməsi, izafənin mərtəbələrini göstərən

ifadə tərzləridir. Buna görə, hər iş uca Allahda sona çatar. O, hər

müxtəlif qənaət səlahiyyətinə sahib olan mütləq malikdir, hökmrandır. Ölüm

mələyi də, ruhların kabzedilmesi işini köməkçiləri vasitəsilə

edə bilər. Bu köməkçilər də, işin səbəbləri, vasitələri və vəsaitləri mövqesindədirlər.

Eynilə yazı yazmaqda istifadə edilən qələm kimi. Ki qələmin

arxasında bir əl vardır. İkisinin də kənarında yazını yazan insan var.

62) Sonra gerçək mövlaları olan Allaha çevirilərlər.

Burada, onların ölümdən sonra dirildilərək uca Allaha dönəcəklərinə

işarə edilir. Ayənin orijinalında uca Allahın, gerçək mövlaları olaraq

xarakterizə edilməsi, bundan əvvəl, yatırtma, oyandırma, planlayıb idarə etmə,

öldürmə və diriltmə kimi qənaətlərinin səbəbinə işarə

etmə məqsədinə istiqamətlidir. Burada əvvəl mövlalığın mənas(n)ı analiz edilir,

sonra uca Allah üçün mövlalıq haqqı isbat edilir. Buna görə

mövla, kölənin sahibi deməkdir. Kölənin sahibininsə, onun üzərində

dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılma haqqı və səlahiyyəti vardır. Uca Allah

gerçək mülkə sahib olduğuna görə və kainat üzərində meydana gətirmə,

idarə etmə, istiqamətləndirmə və geri çevirmə kimi qənaətlərdə ol/tapıldığına

görə, O, gerçək mövladır və bu mənasıyla mövlalıq xüsusiyyəti

heç bir zaman ONdan ayrılmaz.

Haqq (gerçək) isə, uca Allahın gözəl adları arasında iştirak edər. Çünki

uca Allah, şəxsi və sifətləriylə yox olmayacaq şəkildə sabitdir, dəyişməyə

və çevrilməyə təbii/tabe deyil. "Çevirilərlər" ifadəsindəki əvəzlik,

"Nəhayət birinizə ölüm gəldiyi zaman" ifadəsində işarə edilən o birlərə

dönükdür. Çünki ölüm hökmü hər kəsi əhatə edər. Cəmiyyətin bütün fərdləri

bu barədə eyni mövqedədirlər. Bundan da aydın olur ki,

"Sonra... çevirilərlər." ifadəsi, əvvəlki ikinci şəxs sıygasından üçüncü

şəxs sıygasına keçiş şəklindəki bir iltifat mahiyyətində deyil.

332 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Xəbəriniz olsun, hökm tək ONundur və O, hesablaşanların ən/en çabuğudur.

Bundan əvvəl uca Allah, qeyb xəzinələrinin yalnız özündə olduğunu,

hər şeyi ehtiva edən açıq-aşkar kitabı bildiyini, var olduqları andan hüzur/dincliyinə

toplanacaqları ana qədər yaratdıqlarının işlərini təşkil etdiyini

bildirdikdən sonra hökm vermə səlahiyyətinin də başqasına deyil, yalnız

özünə aid olduğunu bildirir. Buna daha əvvəlki bir ifadədə də

işarə edilmişdi: "Hökm vermək, tək Allaha aiddir." Bunları bildirdikdən

sonra şərhinin nəticəsini elan edir və buyurur ki:

"Həbə-riniz olsun, hökm tək ONundur." Qəflət etdikləri bu gerçəyə

açıqca diqqət çəkir ki, budaqdıqları qəflətdən oyansınlar.

"Və O, hesablaşanların ən/en çabuğudur." ifadəsi də, əvvəlki şərhin

bir başqa nəticəsidir. Burada demək istənir ki, uca Allah,

qulların işlədikləri əməllərin hesabını soruşmağı ən uyğun zamanından

gecikdirməz. Bunlardan təxirə salınan bir şey olursa, bu, onun üçün nəzərdə tutulan

müddətin tamamlanmasından ötəridir.