Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

49) "Bu halda, onların arasında Allahın endirdiyiylə hökm et." (Maidə,

48) "Peyğəmbərlər, onunla hökm verərdilər." (Maidə, 44) Bunun kimi

bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Bu ayələri əvvəlki ayələr qrupuyla birlikdə araşdırdığımız zaman,

hökmün əvvəlcə və təməldə uca Allaha aid olduğu, ONun xaricində

heç kimin özündən qaynaqlanan müstəqil hökm vermə səlahiyyətinin

olmadığı aydın olar. ONdan başqası, ancaq ONun icazəsiylə hökm

verə bilər. Buna görə uca Allah, özünü hökm edənlərin ən yaxşı hökm edəni

və ən xeyirlisi olaraq xarakterizə etmişdir. Bu da əsaslı olması,

müstəqilliyi və prioritetliliyi ifadə edər: "Allah hökm verənlərin ən yaxşı

hökm verəni deyilmi?" (Tin, 8) Digər bir ayədə də belə buyurulmuşdur:

"O, hökm edənlərin ən yaxşısıdır." (Ə'RAF, 87)

Görüldüyü kimi, uca Allahın icazəs(n)i və bənzəri bir səbəblə, ONdan

başqasına hökm verməyi izafə edən ayələr, qərarlaşdırılmalı/etibarı

mövzulara özgüdür. Varoluşsal hökm məzmununda isə -xatırladığım

qədəriylə- ONdan başqasına da bunun izafə ediləcəyinə bağlı bir i

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 307

fade yoxdur. Hərçənd uca Allaha izafə edilən sifət və hərəkətlərin

mənalarının ümumiyyətlə icazə kimi bir səbəblə bir şəkildə Allahdan

başqasına da izafə edilməsi mümkündür. Elm, qüdrət, yaratma,

ruzi, diriltmə, iradə kimi faktları buna nümunə göstərə bilərik. Quran

ayələrində də buna bağlı şərhlər çoxdur və onları burada sıralamağa

gərək də yoxdur.

Böyük bir ehtimalla, varoluşsal məzmunda icazələ də olsa hökmün Allahdan

başqasına izafə edilməmiş olmasıyla uca Allaha hörmət ünsürü

güdülmüşdür. Çünki bu sifətin bir şəkildə müstəqillik mənas(n)ı vardır.

Bu səbəbdən, belə bir mənas(n)ı vasitəs(n)i mövqedəki səbəblərə izafə

faktorun/etmənin heç bir yolu yoxdur. Necə ki varoluşsal mühakimə və

əmr üçün belə bir xüsusiyyət söz mövzusudur. Bu məzmunda Gözəl' (nümunəsiz

yaradan) Heç olmasa' ( yoxdan var edən) Fatır (yoxdan yaradan) lafızlarını

də buna nümunə göstərə bilərik. Çünki bu sözüklər bir növ müstəqillik mənasını

ehtiva edərlər. Buna görə də, uca Allahın ağalığına hörmətdən ötəri,

ONdan başqası haqqında bu ifadələrin istifadə edilməsindən qaçınılmışdır.

* * *

İndi üzərində dayandığımız ayənin təfsirinə dönə bilərik. "Hökm

vermək tək Allaha aiddir." ifadəsində varoluşsal mühakimə nəzərdə tutulmuşdur.

"Tələsik istədiyiniz şey də, mənim yanımda deyil." ifadəsi də,

hökmün tək Allaha aid olmasının səbəbini şərhə istiqamətlidir.

Bu səbəbdən -ayənin axışından anladığımız qədəriylə- belə bir məna

nəzərdə tutulmuşdur: Hökm vermək, tək Allaha aiddir. Sizinlə mənim

aramızda hökm vermək kimi bir səlahiyyətim yoxdur. Sizin özünüzə bir

möcüzə göstərməmə bağlı istəyiniz də bu əhatə girər. Bu səbəbdən

bu mövzuda sizə müsbət bir cavab verməm mümkün deyil.

Buna görə, "Tələsik istədiyiniz şey də, mənim yanımda deyil." ifadəsi

də, kinayə xüsusiyyətində bir istifadədir. Sanki onlar, Quran xaricində bir

ayə gətirməsini istəməklə, onunla özləri arasında hökm verməsini

istəmişlər. Bəlkə də bir sonrakı ayədə mevsul və sıla sözüklərinin

təkrar edilməsinin altındakı sirr budur. Adı çəkilən ayədə uca Allah

belə buyurur: "Də ki: Əgər tələsik istədiyiniz şey, mənim yanımda

olsaydı..." Halbuki ayələrin axışının zahiri, "Əgər o, mənim yanımda

308 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

olsaydı" şəklində bir ifadənin istifadə edilməsini tələb etməkdədir. Buna

görə, əvvəlki ayədə keçən "Tələsik istədiyiniz şey" ifadəsindən məqsəd,

ayənin tələb etdiyi şeydir. Yəni, uca Allahın kainata suveren etdiyi

qanunlar istiqamətində onunla özləri arasında qərar verilməsi. İkinci

ayədə isə nəzərdə tutulan, ayənin özüdür. Kinayənin əksinə istiqamətdə

olması da ehtimal daxilindədir. Buna görə də, birinci ayədə keçən "Tələsik

istədiyiniz şey" ifadəsiylə açıqca qərar vermə, ikinci ayədə isə,

kinayə yoluyla ayənin özü nəzərdə tutulmuş olar.

O, gerçəyi ayırar və O, ayırt edənlərin ən yaxşısıdır.

Bu ifadənin orijinalını yeddi qiraət imamından Asam, Nafi və İbni Kəsr

"yekussu" şəklində oxumuşlardır. Bu da bir şeyi kəsmək, başqa

bir şeydən ayırmaq mənasını verər. "Bacısına, 'Onun icazəs(n)i təqib

et/ət.' dedi." (Qəsəs, 11) ayəsində keçən "kussi" sözü də buradan

törəmişdir. Digər qiraət imamları isə, "qəza'" kökündən gələn

"yakzi" şəklində oxumuşlardır. Buna görə, sözün sonunda ol/tapılması

lazım olan "ya" hərfi yazıda düşmüşdür. Eynilə "Amma xəbərdarlıqlar

fayda ver-miyor." (Qəmər, 5) ayəsinin orijinalında keçən "tuğni" ifadəsinin

sonundakı "ya" hərfinin eyni səbəblə yazılmaması kimi.

Hər iki qiraətin də özünə görə bir məntiqi olmaqla birlikdə məna

olaraq ikisi də eyni hədəfə istiqamətlidir. Çünki haqqı kəsib batildən

ayırmaq, hökm edib qərara bağlamanın bir gərəyidir. Bununla birlikdə,

"O, ayırt edənlərin ən yaxşısıdır." cümləsinə, ayırma mənasını verən

"əzələsə" kökü daha uyğun düşməkdədir.

Ancaq bəzi təfsirçilərin ehtimal verdiyi kimi "yekuss'ul-hakka" ifadəsində

keçən "əzələsə" hərəkətinin bir şeydən xəbər vermə və ya bir şeyin icazəs(n)i

sürmə mənasında istifadə edilmiş olması ehtimalına gəlincə; bu iki məna

ayənin mövzusuyla uyğun gəlməməkdədir.

Birinci mənanı verincə; uca Allah Quranın bir çox yerində peyğəmbərlərin

hekayələrini və onların ümmətlərinin başından keçən hadisələri

izah etmişsə də burada belə bir ehtimalı tələb edən bir vəziyyət söz

mövzusu deyil. Bu səbəbdən uca Allahın özünü bu şəkildə xarakterizə etməsini

tələb edən bir xüsus yoxdur.

İkinci mənanı verincə də; bu anlama görə ayənin mənasının özü belə

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 309

olar: "Uca Allah, mülkünü idarə edərkən, yaratdıqlarının işlərini nizamlarkən

haqqa təbii/tabe olar, haqqın arxasından gedər." Hərçənd uca Allah ancaq

haqq ilə hökm edər və haqqdan başqa bir qərar verməz, ancaq hikmət

üzrə olan Quranın ifadə tərzi, təbii/tabe olmağı və arxasından getməyi

uca Allaha izafə etməz. Uca Allah, "Haqq, Rəbbindəndir." (Al/götürü İmran,

60) buyurmuş, buna qarşı "Haqq, Rəbbinlə bərabərdir." buyurmamışdır.

Çünki birlik anlayışının mənasında, dəstək vermə, gücləndirmə

ünsürləri yatar. Bu da zəifliyi, çarəsizliyi xatırladar.

UCA ALLAHın HƏRƏKƏTİNİN VƏ HÖKMÜNÜN GERÇƏK MƏNAS(N)I

Uca Allahın hökmü haqqın özüdür, haqqa uyğun və ya haqqla uyğunlaşan

deyil. Bunu belə açıqlaya bilərik: Bir şey objeler dünyasında sabit

olduğu, konkret olaraq reallaşdığı zaman haqq olar. Eyni zamanda

bunun qorxu nəticəs(n)i uydurulmamış olması, bir zehin tərəfindən hazırlanmaması

də lazımdır. Objeler dünyasında iştirak edən bir varlıq olan

insanı, eyni şəkildə yeri, onda bitən bitkiləri və ondan bəslənən heyvanları

buna nümunə göstərə bilərik. Bir xəbərin haqq ola bilməsi üçün də

bizim qavrayışımızdan müstəqil olaraq özbaşına sabit reallıqla

üst-üstə düşməsi lazımdır.

Bir hökm və mühakimənin haqq ola bilməsi üçün də kainata suveren olan qanuna

uyğun olması lazımdır. Bir kimsə hər hansı bir əmr verdiyində

və ya bir hakim bir hökm verdiyində, bu hökmün və mühakimənin mütləq

və universal haqq olması üçün kainata suveren olan qanunlar sisteminin

özündən qəbul edilən mütləq və universal məsləhət normalarına uyğun

olması şərtdir. Ümumi universal nizam göz qarşısında saxlanılmadan

kainatın bəzi parçalarının vəziyyətləri əsas alınaraq təyin olunan nisbi bir

uyğunluq söz mövzusudursa, buna söykənən olaraq verilən hökm də nisbi

olaraq haqq xüsusiyyətini qazanar.

Bir kimsə bizə ədalətə uyğun gəlməyi və zülmdən çəkinməyi əmr etdiyi zaman,

onun bu əmri haqq olar. Çünki kainata suveren olan qanunlar sistemi

varlıqları xoşbəxtliklərinə və yaxşılıqlarına yönəldər. Kainata suveren

olan qanun, insanın ictimai bir yaşayışı əsas al/götürməsini nəzərdə tutmaqda

və fərdlərdən meydana gələn hər cəmiyyətə, parçalarını bir-biriylə

310 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

qaynaşdırmasını və parçaların bir-birləriylə qarşıdurmasına mane olmasını

əmr etməkdədir. Belə olunca cəmiyyətin bir tərəfi digər tərəfi ifsat

edici bir rəftar içində olmaz. O zaman cəmiyyət, varoluşsal olaraq özü

üçün nəzərdə tutulan xoşbəxtlikdən payına düşəni al/götürər, bunu bir araya gəlmiş

fərdlərinin arasında da bölüşdürər. Çünki insan deyilən canlı növünün

mənfəəti, mütləq olaraq ifadə edəcək olsaq, həyatda xoşbəxt olmaqdır.

Ədaləti əmr etmək və zülmdən qaçınmaq da bu hədəflə üst-üstə düşməkdədir.

Çünki bunların ikisi də haqqdır. Buna qarşı ədaləti qadağan etmək

və zülmü əmr etmək insanın universal mənfəətiylə uyğun gəlməməkdədir.

Çünki hər ikisi də batildir. Tövhid haqqdır; çünki insanı

gerçək yaşayışı etibarilə xoşbəxtliyə yönəldər. Şirk batildir; çünki insanı

ölümcül bir bədbəxtliyə və sonsuz bir əzaba sürüyər.

Eyni şəkildə, mübahisə et/müzakirə edən iki tərəf arasında verilən hökmün haqq olması

də, verilən hökmün universal insani məsləhətə ya da xüsusi bir xalqın

məsləhətinə ya da müəyyən bir ümmətin məsləhətinə uyğun olmasına

bağlıdır. Bilindiyi kimi, gerçək məsləhət də, mütləq və ya nisbi olaraq

kainatda suveren olan qanunların özündən qəbul edilən məsləhətdir.

Bundan da aydın olur ki, nə şəkildə olursa olsun "haqq", zehin xaricində

bir fakt olaraq var olan kainatdan, ona suveren olan nizamdan və onun

işləyişi əsasında etibarlı olan qanunlardan qəbul edilər. Heç şübhəsiz

suveren nizamı, qanunları və prinsipləri ilə kainat və varlıq bütünü, uca

Allahın hərəkəti mövqesindədir; ONdan başlayıb, ONunla qaim olub,

ONDA sona çatar. Bu halda, nə şəkildə olursa olsun haqq və necə təsəvvür

edilsə edilsin məsləhət, ONun hərəkətinə təbii/tabedirlər, ONun arxasından

xərclər, ONA söykən/dözmək surətiylə ayaqda dayanarlar. Yoxsa uca Allah,

hərəkətləri etibarilə haqqa təbii/tabe deyil, haqqın arxasından getməz. Çünki O,

şəxsən haqqdır; ONun xaricindəki şeylər də ONunla haqq olma xüsusiyyətini qazanarlar.

Biz Adəmoğulları, öz sərbəst seçkimizlə işlədiyimiz hərəkətlərlə, varlığımızdakı

əskiklikləri aradan qaldırmağı və həyati ehtiyaclarımızı qarşılamağı

hədəflərik. Bu məzmunda işlədiyimiz hərəkətlər, bizim üçün nəzərdə tutulan

xoşbəxtliklə uyğunlaşa bilərlər də, uyğunlaşmağa bilərlər də. Buna görə, işlədiyimiz

hərəkətlərdə, daim məsləhət olduğunu düşündüyümüz istiqaməti, yəni

vəziyyətimiz baxımından quruluşçu və varlığımız baxımından xoşbəxtlik məlumat

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 311

ci olduğuna inandığımız istiqaməti müşahidə etmə məcburiyyətindəyik. Bunun üçün də,

insanlığın universal məsləhətinə uyğun, insanlar üçün məqsəd qoyulan xoşbəxtlik

hədəfiylə üst-üstə düşən bəzi praktik qanunlara, ümumi hökmlərə,

ictimai qaydalara və ənənələrə uyğun gəlmək məcburiyyətindəyik.

Buradan hərəkətlə bunu anlayırıq ki: Məsləhətlər və mefsedelerin

(doğrular və səhvlərin, uyğun olanlar və zidd olanların, faydalı olanlar

və zərərli olanların) zehin dünyasının da, xarici dünyanın da xaricində,

məlumat dünyasından da, obje dünyasından da qopuq bir həqiqətləri, bir

həqiqətləri vardır. Bu məsləhət və mefsedeler, xarici dünyada faktların

onlarla uyğunlaşma içərisində olub olmamasına görə fəaliyyətlərini göstərərlər.

Əgər hərəkətlərimiz və ya hökmlərimiz, zehin və xarici dünyadan müstəqil

olaraq həqiqətləri olan bu məsləhətlərlə uyğunlaşma içində olsa, onlarda

məsləhət xüsusiyyəti diqqətə çarpanlıq qazanar və xoşbəxtliklə nəticələnər.

Əgər onlara tərs düşər də eyni şəkildə həqiqətləri olan

mefsedelerle uyğunlaşma içində olsa, o zaman da hərəkətlərimiz və hökmlərimiz,

bizi hər cür zərərə və pisliyə aparar.

Bu səbəbdən bu cür bir həqiqətin; gerçək, dəyişməz, ortadan qalx-maz

bir həqiqəti vardır. Bu halda, gerçək məsləhətlər və mefsedeler, eyni

şəkildə bunların gözəllik və çirkinlik kimi insanı etməyə və ya tərk

etməyə itələyən sifətləri, yenə etmə və ya etməmə lazımlılığı kimi bu

məsləhətlər və mefsedelerden qaynaqlanan hökmlər üçün yox olmağı,

etibarsız qılınmağı, dəyişməyi, başqalaşmağı qəbul etməyən bir

növ sabit meydana gəl, bir növ həqiqət söz mövzusudur. Bu məsləhətlər və

mefsədələr bizə suverendirlər; bizi bu işləri etməyə, bu işləri tərk

etməyə yönəldərlər. Ağıl da, sair universal faktları qəbul etdiyi kimi, belə

bir sabit oluşları və həqiqətləri olan bu məsləhətlər və mefsedeleri

qəbul edə bilməkdədir.

Sonra insanlar, ilahi hökm və qanunların, hökm anlayışının mənas(n)ı

baxımından insanlar tərəfindən qoyulan hökm və qanunlardan ayrı

olmadığını, eyni şəkildə hərəkətin mənas(n)ı etibarilə uca Allahın hərəkətlərinin

bizim hərəkətlərimizdən ayrı olmadığını müşahidə etdiklərindən, uca Allaha

izafə edilən hökmlərin və hərəkətlərin də, gerçək məsləhətlərlə uyğunlaşma,

gözəllik xüsusiyyətiylə xarakterizə edilmə baxımından eynilə bizim hökmlərimiz və

hərəkətlərimiz kimi olduğuna hökm etmişlər. Buna görə, xüsusilə də uca

312 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Allahın hər şeyin həqiqətini bildiyi və qullarının məsləhətini gördüyü

gerçəyi də diqqətə alınaraq gerçək məsləhətlərin ONun hərəkətləri üzərində

bir növ fəaliyyəti, hökmləri üzərində suverenliyi söz mövzusudur.

Ancaq bunların hamısı həddindən artıq görüşlər. İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən

aydın olduğu kimi bunlar, həqiqətləri olmayan etibarı (qərarlaşdırılmalı,

razılaşmalı) hökm və məlumatlardır. Təbii ehtiyaclar və

ictimai həyatın zərurətləri, bizi bunları qərarlaşdırma və fərz etmə

məcburiyyətində buraxmışdır. İctimai mühitin xaricində bunların bir həqiqəti,

bir dəyəri yoxdur. Bunlar, sırf qanunuma və qərara məzmuna mühitində

qərarlaşdırılmış şeylərdir ki, insan bunlar vasitəsilə özü üçün faydalı

olan işlərlə zərərli olan işləri ayırt edər, özü üçün quruluşçu olanı

dağıdıcı olandan, xoşbəxtlik verici olanı bədbəxtlik verəndən ayırar.

İslamın ilk dövrlərində dini məlumatları araşdırma məqsədiylə ortaya

çıxan iki məktəbin mezhepsel mühafizəkarlığı, onları bu barədə qarşılıqlı

olaraq iki həddindən artıq tutum içinə itələmişdir. Bu qruplardan biri -mufevvize-,

özbaşına həqiqəti olan məsləhətlər və mefsedelerden, gerçək

gözəllik və çirkinlikdən bunların dəyişməz, başqalaşmaz, əzəli və əbədi

bir sabit oluşlarından danışaraq bunların uca Allah üzərində

tələb etmə və qadağan etmə şəklində hakimiyyəti olduğunu, uca Allah-

'ın varoluşsal və qanuni hərəkətləri üzərində çəkindirmə və icazə vermə şəklində

fəaliyyətləri ol/tapıldığını söyləmişlər. Beləcə uca Allahı

mütləq səltənəti və suverenliyindən soyutlamış, mülkünün şərtsizliyini

etibarsız etmişlər.

Digər qrup isə -cəbriyyə-, bütün bunları olumsuzlamış, bir şeyin gözəlliyinin

ilahi əmrin onunla elin idili olmasından, çirkinliyinin də ilahi

qadağanın onunla elin idili olmasından qaynaqlandığında israr etmişlər.

Onlara görə, yaranmanın və yasamanın bir hədəfi, bir məqsədi yoxdur. İnsan,

hərəkətləri barəsində hər hansı bir şeyə malik deyil. Hərəkətdən əvvəl

də onu işləyəcək gücü yoxdur. Necə ki birinci qrup da, insanın

öz hərəkətini yaratdığını və uca Allahın bu barədə bir şeyə malik

olmadığını irəli sürmüşlər.

Görüldüyü kimi, bu görüşlərin ikisi də həddindən artıqlığın, ifrat və təfritin konkret

göstəriciləridir. Əslində nə bu, nə də o birisi doğrudur. İşin gerçəyi

budur: Bu və bənzəri şeylər, bəzi etibarı/qərarlaşdırılmalı şey

Ən'am Surəsi / 74-83 ....................................................................... 313

lerdir ki, bunların həqiqəti olan bir dayaqları vardır. O da bundan

ibarətdir: İnsan -ictimai bir həyat davam etdirən digər canlı növləri də

öz tutumları nisbətində bənzər bir vəziyyətdələr- həyatının qalıcılığından

və xoşbəxtliyi tutmaqdan başqa bir məqsədi olmayan həyat

səfərində əskik və möhtac bir varlıqdır ki, şüur və iradəsindən

qaynaqlanan ictimai xüsusiyyətli hərəkətləriylə əskiklərini tamamlamağı,

ehtiyaclarını aradan qaldırmağı məqsədlər. Bu vəziyyət onu, xoşbəxtliyinə çatmaq

və bədbəxtliyindən uzaq dayanmaq yolunda etdiyi işlərin və

bu işlərlə elin idili olan faktları da, gerçəkdə xarici dünyaya aid faktların xüsusiyyətləri

olan gözəllik, çirkinlik, lazımlılıq, qadağanlıq, caizlik, mülk və

haqq kimi xüsusiyyətlərlə xarakterizə etmə vəziyyətində buraxmışdır. Buradan hərəkətlə

bunlarla əlaqədar olaraq da bir növ səbəb-nəticə əlaqəsi nəzərdə tutaraq

bəzi ümumi və xüsusi xüsusiyyətli qanunlar təyin etmiş və bunlar baxımından

də, gerçək faktlar üçün etibarlı olan bir növ sabit meydana gəlin, bir növ

həqiqətin söz mövzusu olduğuna inanmışdır. Belə etmiş ki, bu sayədə

hamar bir şəkildə ictimai həyatını davam etdirə bilsin.

Sözgəlişi, gülün gözəl olduğu kimi, ədalətin də gözəl olduğuna, kokuşmuş

bir leşin çirkin olduğu kimi, zülmün də çirkin olduğuna inandığımızı

görə bilərsən. Yenə, orqanlarımızın bizə aid olduğu kimi, malın

də bizə aid olduğuna, nəticənin əskiksiz səbəbi baxımından lazımlı olduğu

kimi, filan işi etmənin də lazımlı olduğuna inanarıq. Qiymətləndirmələrimiz

və xarakterizə etmələrimiz bu əsasa görə davam edib gedər. Bu

səbəblə də, bu xüsusla əlaqədar görüş və qiymətləndirmələrin müxtəlif cəmiyyətlər

əsasında, ictimai məqsədlərinin fərqli olmasıyla mütənasib olaraq

fərqliliklər göstərdiyini müşahidələrik. Bir cəmiyyətin çirkin gördüyü bir

şeyi bir başqa cəmiyyətin gözəl gördüyünə rast gəlmək mümkündür. Bir

qrupun etibarsız etdiyi bir hökmün bir başqa cəmiyyət tərəfindən tətbiq olunduğunu

görmək də rast gəlinən bir vəziyyətdir. Bir ümmətin bilinən və

yaxşı bildiyi şeyi, bir başqa ümmətin münkər və pis gördüyünə, birinin

çirkin gördüyünü o birisinin gözəl gördüyünə rast gələ bilərik. Hətta bir

tək ümmət əsasında, zamanın keçməsi və ictimai həyatın mərhələlərinin

dəyişməsi istiqamətində, həyatın bir lazımlılığı olaraq tətbiq olunan

bir qanun tərk edilər, sonra təkrar tətbiqə keçirilər, ardından

təkrar qüvvədən qaldırılar. Bu, cəmiyyətlərə görə dəyişən məqsədlər baxımından

etibarlı olan bir vəziyyətdir. İki adamın belə ixtilaf etmədi-

314 .............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ği cəmiyyət, ədalət və zülm kimi ümumi məqsədlərə gəlincə; bunların daşıdığı

gözəllik, çirkinlik, lazımlılıq, qadağanlıq kimi xüsusiyyətlər, qətiliklə

dəyişə bilməyəcəyi kimi, kimsə də fərqli bir fikirdə ola bilməz. Bu, məsələnin

biz insanlara istiqamətli ölçüs(n)ü.

Uca Allaha gəlincə; O da, dinini ümumi ictimai qanunlar qəlibində təqdim etdiyi

üçün, ictimai qanunlar qəlibində formalanmış olaraq təqdim edilən gerçək

məlumatları açıqlayarkən, biz insanların həyat səfərimizdə diqqətə

al/götürdüyümüz şeylərə etibar etmişdir. Bu istiqamətdə, təqdim etdiyi məlumatlar üzərində

düşünməmizi və bizə çatdırdığı gerçəkləri qəbul etməmizi istəmişdir.

Eynilə öz aramızda tətbiq etdiyimiz həyat qanunlarını düşünüb qəbul etdiyimiz

kimi. Bu məzmunda, özünü ibadət edilən Rəb, bizləri də ibadət

təqdim edən qullar olaraq xarakterizə etmişdir. Bu çərçivədə, təməl inanclardan

və praktik qanunlardan ibarət olan/yaranan bir dininin olduğunu, bu din

qarşısındakı tutumumuzun, ictimai görüşlərəmik əsasında əsas al/götürdüyümüz

üsula uyğun olaraq savab ya da əzabı tələb etdiyini, ona uyğun gəlmənin

bizim vəziyyətimizi quruluşçu istiqamətdə təsir edəcəyini, aqibətimizin

gözəl olacağını, xoşbəxtliyə çatacağımızı xatırlatmışdır.

Buna görə, inanmaq və mənimsəmək məcburiyyətində olduğumuz təməl inanc

prinsipləri var. İbadətlər, rəftarlar və ictimai əlaqələr əsasında

etmək və güdmək məcburiyyətində olduğumuz vəzifələrimiz və ilahi qanunlar

var. Necə ki bütün insani birliklərdə eyni şey etibarlıdır.

İşdə inanc ya da əmələ bağlı ictimai məlumatları araşdırdığımız kimi,

inanc ya da əmələ bağlı dini məlumatları da araşdırmamıza icazə verən,

eyni şəkildə, ictimai məlumatlarda söykən/dözdüyümüz kimi dini məlumatlarda

də ağılı görüşlərə və əməli mülahizələrə söykən/dözməmizi caiz edən xüsus

də budur. Buna görə, uca Allah, qulları üçün ancaq dünya və axirət

baxımından mənfəətlərinə uyğun olan öhdəçilik və vəzifələri nəzərdə tutar;

yalnız gözəl olanı əmr edər, yalnız din və dünya baxımından təxribatçılıq

xüsusiyyətinə sahib olan çirkin şeyləri qadağan edər. O, ancaq ağılın seçim

etdiyini edər və ancaq edilməməsi lazım olanı etməz.

Bununla birlikdə uca Allah iki şeyi bizə xatırlatmaqdadır:

Birincisi: Əslində məsələ, özü etibarilə bundan çox daha böyükdür.

Çünki bu sayılanların bütünü, ictimai görüşlərin maddələrindən yığılan

məlumatlardır. Bunlar da cəmiyyətin ölçülərini aşa bilməzlər, örne

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 315

ğin göksel aləmə yüksələ bilməzlər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: "Biz, düşünüb anlamanız üçün onu Ərəbcə bir Quran

etdik. O, qatımızda olan ana kitabda olduqca ucadır, hikmət doludur."

(Zuxruf, 4) Yenə verdiyi bir nümunə zımnında belə buyurmuşdur:

"Göydən bir su endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən çağlayıb axdı. Sel

üstə çıxan köpüyü daşıdı. Bəzək yaxud əşya etmək üçün atəşdə yandırıb əritdikləri

mədənlərdə də bunun kimi bir köpük vardır. Allah, haqq ilə qərbli

belə bənzətmə ilə izah edər." (Rə'd, 17) Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a)

də bir hədisdə belə buyurmuşdur: "Biz peyğəmbərlər birliyinə, insanlara

ağıllarının tutumu nisbətində söz söyləməmiz əmr edildi." Bunun

kimi gərək kitabdan və gərəksə sünnədən bir çox nümunə təqdim etmək

mümkündür.

Bu şərhdən, uca Allahın hərəkətlərindən əleyhdarlarının isbatı mənasında

gözəllik və məsləhətə uyğunluq xüsusiyyətlərinin mənfilənməsi

kimi bir məna çıxarmamaq lazımdır. Yəni, uca Allahın hərəkətləri baxımından

çirkinlik və pislik kimi xüsusiyyətlərin isbatı və ya eynilə uşaqların

hərəkətləri kimi uca Allahın hərəkətlərinin də ağılı etibardan məhrum olduğu

istiqamətinə gedilməməlidir. Uca Allah bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir.

Necə ki göz deyilən orqana sahib olma mənasında görmənin

ağıl üçün mənfilənməsi, onun kor olduğunun ya da anlayışa səviyyəsində

olmadığının isbatı mənasını verməz. Əksinə bunu söyləməklə

ağılın bu baxımdan qüsurdan tənzih edilməsi məqsəd qoyular.

İkincisi: Gözəllik və məsləhətlə əlaqədar istiqamətlər, bizim aramızda ağılı hökmlər

və əməllərin səbəbləndirilməsində ölçü olaraq istifadə edildiyi

kimi, uca Allahın hərəkətləri və qanuni hökmləri baxımından da ölçü olaraq

istifadə edilər. Ancaq bu iki alan/sahə arasında əhəmiyyətli bir fərq vardır. Belə ki,

bunlar bizim bucağımızdan iradəyə hakim və istəyə suveren mövqedədirlər.

Çünki, biz ağıllı varlıqlar olaraq bir hərəkəti gözəl və məsləhətimizə

uyğun, onunla ziddiyyət təşkil etməz gördüyümüz zaman onu işləməyə yönələrik.

Eyni xüsusiyyətlərdə bir hökm gördüyümüzdə onu qanuniləşdirmə barəsində

tərəddüd göstərməz, dərhal onunla hökm edərik, onu cəmiyyətimizin

bir qaydas(n)ı halına gətirərik.

Bu istiqamətlər və səbəblər, yəni gözəllik və məsləhətlə əlaqədar istiqamətlər, yaranma

qanunlarından və objeler aləmindən əldə etdiyimiz mücərrəd mənalar-

316 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dan başqa bir şey deyil. Bu objeler dünyası isə, bizim zehin içi dünyamızdan

ayrıdır. Bizim xaricimizdə, müstəqil bir faktdır. Bu səbəbdən

biz, bizim məsləhətimizə uyğun olan gözəl əməlləri seçməklə

həyat səfərimizdə tökezlememeyi, əməllərimizin yaranma qanunlarına

uyğun olmasını və həqiqət yolu üzərində olmasını məqsəd qoymuş

olarıq. Bu halda bu istiqamətlər və məsləhətlər, objeler dünyasından qəbul edilən,

onların detalı mövqesindəki mənalardır. Bizim əməllərimiz

isə, bu istiqamətlərin detalı, bunların suverenliyi və təsiri altındadır. Bizim

qoyduğumuz hökmlərə bağlı qiymətləndirmə də, eynilə bizim hərəkətlərimizə

bağlı qiymətləndirmə kimi olacaq.

Uca Allahın hərəkətinə gəlincə; o, zehin xarici aləmin və obyektiv varlığın da

özüdür ki, biz gözəllik və məsləhət istiqamətlərini ondan qəbul etməkdəyik.

Bu səbəbdən bunlar, ondan qəbul edildikləri üçün, onun detalları mövqesindədirlər.

Elə isə uca Allahın hərəkəti, necə objeler dünyasının detalı,

onun suverenliyi və fəaliyyəti altında olaraq sayıla bilər?! Eyni şəkildə,

uca Allahın qanuniləşdirdiyi hökmlər də, reallığı doğurar, reallığın

arxasından getməz. Bu baxımdan məsələnin özünün aydın olduğunu

düşünürük.

Bu şərhlərdən sonra bunu anlayırıq: Gözəllik və məsləhətlə əlaqədar

istiqamətlər, biz ağıl sahibi varlıqların hərəkətləri və hökmləri üçün olduğu qədər,

uca Allahın hərəkətləri və hökmləri üçün də etibarlıdır. Ancaq bunlar,

bizim hərəkətlərimiz və hökmlərimiz baxımından suveren və təsir edən mövqesindədirlər.

Diləsən, bunlara saikler və ereksel səbəblər də deyə bilərsən.

Uca Allahın hərəkətləri və hökmləri baxımından isə, bunlar,

ayrılmaz lazımlılıqlardır. Diləsən, bunlara kəsilməz, davamlı, təkrarlanılan

faydalar da deyə bilərsən. Biz, ağıl sahibi varlıqlar olaraq bir şey

etdiyimizdə və ya bir hökm verdiyimizdə, onunla xeyiri və xoşbəxtliyi

əldə etməyi, hələ sahib olmadığımız şeyə sahib olmağı hədəflərik.

Uca Allah isə, bir şey etdiyində və ya bir hökm verdiyində, Allah

olduğu üçün elə davranar. Bununla birlikdə bizim hərəkətlərimizə terettüp

edən gözəllik və məsləhət, ONun hərəkətinə də terettüp edər. Bir də, bizim

hərəkətlərimiz, məsuliyyət tələb edir, məqsədləriylə və məsləhətləriylə

də səbəbləndirilərlər. Amma ONun hərəkətləri, ONun üçün məsuliyyət tələb etməz,

sahib olmadığı bir məqsəd ilə də səbəbləndirilməzlər. Bilə

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................. 317

kis ONun hərəkətləri, gərəkləri və lazımlı xüsusiyyətləriylə diqqətə çarpanlıq qazanarlar.

O, etdiyindən soruşulmaz; amma insanlar etdiklərindən soruşularlar.

Artıq məsələnin yaxşıca aydın olmuş olduğunu sanırıq.

Quranın göstərdiyi də budur: "O, etdiyindən soruşulmaz; amma onlar

soruşularlar." (Ənbiya, 23) "İlkdə də, sonda da həmd ONA mahsusutur;

hökm də ONundur." (Qəsəs, 70) "Allah, dilədiyini edər." (İbrahim, 27)

"Allah hökm verər, ONun hökmünün ardına düşəcək (onu sorğulayacaq)

yoxdur." (Rə'd, 41)

Əgər Allahın hərəkətləri də, eynilə bizim ağıl əsaslı hərəkətlərimiz kimi olsaydı,

ONun hökmünün də arxasına düşüb sorğulama vəziyyəti olardı. Yalnız

gözəlləşdirici bir məsləhətə söykən/dözməsi halında bu vəziyyət söz mövzusu

olmazdı. Dilədiyini etmə kimi bir sərbəstisi deyil, məsləhətin

tələb etdiyini və "Də ki: Allah pisliyi əmr etməz." (Ə'RAF, 28) "Ey inananlar,