Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

131) Bu, xalqı xəbərsizkən, Rəbbinin haqsızlıq ilə şəhərləri həlak edici

olmadığındandır.

Ayənin orijinalının başındakı "zalike=bu" ifadəsiylə -ayənin axışından

anladığımız qədəriylə- əvvəlki şərhlərin məzmununa işarə edilməkdədir.

"ən/en lem-yekun" ifadəsinin orijinalının başına, səbəbləndirmə

bildirən "lam" hərfi təqdir edilmişdir. Bu səbəbdən belə bir məna əldə

edilmiş olar: Açıqladığımız bu işləri etməmizin, yeni peyğəmbərlər

göndərməmizin onların ayələrimizi şərhlərinin və qiyamət gününə

bağlı xəbərdarlıqlarda ol/tapılmalarının səbəbi budur: Şəhərlər xalqını,

özlərinə yönəldilən itaət əmrindən və bu əmrə qarşı çıxmaları vəziyyətində

başlarına gələcəklərdən xəbərsiz ikən onları həlak etmək,

onların üzərinə əzab endirmək Allahın qanunu deyil. Əks halda

bu, uca Allahın onlara zülm etməsi, haqsızlıq etməsi mənasını verərdi.

Hərçənd onlar Allahın özlərinə istiqamətli qəzası, hökmü və bəzisini

bəzisinə idarəçi etməsi nəticəs(n)i bədbəxtlik derekesiyle yüz/üz yü

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 561

ze gəldilər; ancaq Allah onların itaət etmə güclərini əllərindən al/götürmədi,

sərbəst seçki qabiliyyətlərini dövrə xarici buraxmadı. Tam tərsinə

özləri şirk əsaslı həyatı və günahları seçdilər. Bunun üzərinə,

içlərindən peyğəmbərlər onlara göndərildi. Peyğəmbərlər onlara

Allahın ayələrini açıqladılar, onları hesablaşma günündə reallaşacaq

üzləşmə barəsində xəbərdar etdilər. Lakin onlar peyğəmbərləri

inkar etdilər, azğınlıqlarını və inadçılıqlarını israrla davam etdirdilər.

Bunun üzərinə Allah bəzisinin bəzisini idarəçi əldə etmələri şəklində

onları cəzalandırdı. Ardından da davamlı qalacaqları yurdun atəş olacağına

hökm etdi. O halda, istəyərək və bilərək özləri üçün həlakı,

fəlakəti çağıranlar onlardır. Onlar xəbərsizkən Allah, onları həlak

etmiş deyil. Bu səbəbdən Allah onlara zülm etməmişdir. Uca Allah-

'ın verdiyi hökm ədalətin də özüdür.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsuslar açıqlığa qovuşur:

Birincisi: "Rəbbinin... olmadığındandır." ifadəsi, belə bir şeyin ilahi

qanun olmasını mənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir. Çünki Allah bir şeyi

ancaq qüvvədəki bir qanun uyğun olaraq və dümdüz bir yol istiqamətində

edər. Necə ki Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Həqiqətən

Rəbbim, dümdüz bir yol üzərindədir." (Hud, 56) Bu səbəbdən ifadənin

ləfzində buna istiqamətli bir işarə vardır.

İkincisi: Şəhərlərin həlak edilməsindən məqsəd, ayənin axışından anladığımız

qədəriylə dünyada bədbəxt olmalarının nəzərdə tutulması, axirətdə

də əzaba çarpdırılmalarıdır; dünyadaykən üzərlərinə əzab endirilməsi

deyil.

Üçüncüsü: Ayədə keçən zülmdən (haqsızlıq) məqsəd, uca Allahın

onları, heç bir şeydən xəbərləri yox ikən həlak etməsi fərziyyəs(n)i ilə

gündəmə gələn zülmdür, ölkələrin xalqının zülmü deyil.

132) Hər birinin etdikləri işlərə görə dərəcələri vardır. Rəbbin, onların

etdiklərindən xəbərsiz deyil.

Ayənin orijinalının başında iştirak edən "kullun=her biri" ifadəsi, iki birliyə

dönük mahzuf əvəzliklə elin idilidir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna

budur: İnsan və cin birliklərinin hər birinin etdikləri işlərə görə bir

dərəcəsi vardır. Çünki əməllər/işlər fərqlidir və fərqlilikləri ora-

562 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nında səbəb olacaqları dərəcələr də fərqli olar. Rəbbin, onların etdikləri

işlərdən xəbərsiz deyil.

133) Rəbbin zəngindir (heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur), rəhmət sahibidir...

Yaradılmışlara zülm etmə faktını uca Allah baxımından mənfiləmə

məqsədinə istiqamətli ümumi bir elan xüsusiyyətindədir.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Bir şeyi qoyulması lazım olan yerdən başqa

bir yerə qoymaq, digər bir ifadəylə haqqı etibarsız etmək mənasına

gələn zülm, bir şeyi etmək və ya etməmək şəklində təzahür edər.

Bu da iki şeydən ötəri olar: Ya bir şəkildə ona ehtiyac duymaqdan.

Özünə və ya istədiyi bir başqasına bir çıxar təmin etmək ya da özündən

və ya istədiyi bir başqasından bir zərəri rədd etmə gərəyini

duy/eşitmək kimi. Ya da bir ehtiyacdan deyil də, bir daxili qəddarlıqdan və

bərk/qatı ürəklilikdən irəli gələr. Belə olunca da məzlumun çəkdiyi ağrılardan

təsirlənməz, məruz qaldığı müsibətlərdən ötəri yumşalma nədir

bilməz. Bu, bir ehtiyacdan deyil; amma pis bir bacarıqdan, uğursuz bir

xarakterdən irəli gələn bir zülm olar.

Ulu Allah isə bu hər iki mənfi xüsusiyyətdən münəzzəhdir. O, ehtiyac duymayan

zəngindir, yoxsullaşmaz. O, mütləq rəhmət sahibidir; hər şeyə

vəziyyətinə yaraşar şəkildə nemət bəxş edər. Bu səbəbdən O, heç kimə

zülm etməz. İşdə, "Rəbbin zəngindir (heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur),

rəhmət sahibidir." ifadəsi bu mənas(n)ı ehtiva etməkdədir. Buna görə ayədən

belə bir məna əldə edirik: Sənin Rəbbin mütləq zənginliyə

malikdir; yoxsulluq və ehtiyac nədir bilməz. Yenə O, hər şeyi əhatə edən

rəhmət sahibidir. Bunun nəticəs(n)i də budur: O, sizi ortadan qaldırıb sizdən

sonra rəhmətiylə məxluqatından dilədiyini yer üzünə suveren edə bilər.

Bunun dəlili, özlərinə ehtiyac duymadığı üçün yer üzündən

sildiyi bir başqa qövmün soyundan sizi rəhmətiylə yaratmış olmasıdır.

Ayədə, ağıllı ağılsız bütün varlıqlar üçün istifadə edilən "ma" ədatının istifadə edilib,

buna qarşı ağıllı varlıqlar üçün olan "məhrum" ədatının istifadə edilməməsi,

ilahi qüdrətin sərhədsizliyini göstərməyə istiqamətli şüurlu bir mübhəmlik

meydana gətirmək üçündür.

134) Şübhəsiz, sizə vəd edilən mütləq gələcəkdir; siz (Allahı) aciz buraxacaq

deyilsiniz.

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 563

Yəni vəhy yoluyla sizə vəd edilən ölümdən sonra diriliş və əməllərin

qarşılıqlarının əskiksiz bir şəkildə görülməsi, qətiliklə reallaşacaq

və siz Allahı aciz buraxacaq deyilsiniz ki, ONU saf xarici edəsiniz,

bunları reallaşdırmasına mane olasınız. Bu səbəbdən bu ifadə, əvvəlki

vədi və təhdidi dəstəkləyici, gücləndirici mahiyyətdədir.

135) Də ki: "Ey qövmüm, mövqeniz üzrə (edəcəyinizi) edin, mən

də (edəcəyə(i)mi) edirəm. Yaxında yurdun sonunun (müvəffəqiyyətin) kimə aid

olacağını biləcəksiniz."

Ayənin orijinalında keçən "mekaneh" bir şeyin üzərinə yerləşdiyi mövqe

və vəziyyət deməkdir. Bir şeyin "aqibət"i isə, gəlib söykən/dözdüyü son

deməkdir. Bir görüşə görə bu söz ("aqibət") eynilə "ukba" kimi məsdərdir.

Ərəblərin, "akıbet'ud-dar" ifadəsiylə, insanın səyində müvəffəqiyyətli

olduğunu, məqsədinə çatdığını ifadə etdikləri bilinməkdədir. Ayədə, izahatın

başına istiqamətli bir göndərməyə yer verildiyini görürük. Bununla

bir neçə ayə əvvəlki bu ifadəni nəzərdə tuturuq: "Rəbbindən sənə

vəhy olunana uyğun gəl. ONdan başqa ilah yoxdur. Müşriklərdən də üz çevir."

[106. ayə]

Buna görə, belə bir məna nəzərdə tutulmuşdur: Müşriklərə söylə: Ey qövmüm,

-burada bir təhdid söz mövzusudur- mövqenizin və vəziyyətinizin,

yəni şiryinizin və küfrünüzün əlverişli olduğu nisbətdə nə edə bilirsinizsə

edin, işlədiyiniz zülmlərə davam edin; mən də tövhidə istiqamətli

imanım və dəvətim üzrə olan rəftarımı davam etdirirəm, bunun

gərəklərini edirəm. Yaxında kimin etdiklərindən ötəri xoşbəxt

olacağını, kimin müvəffəqiyyətə qovuşacağını biləcəksiniz. Mən

bacaracağam, siz deyil. Çünki siz Allaha ortaq qaçmaqla zalım

oldunuz. Zalımlarsa, zülmləri səbəbindən qətiliklə müvəffəqiyyətə çat-

Bmira zglöarrü. şe görə, "mən də (edəcəyə(i)mi) edirəm." sözü, uca Allahın

vəd etdiyi ölümdən sonra diriltmə və əməllərin qarşılığını vermə istiqamətindəki

vədi reallaşdıracağına bağlı elanıdır.

Amma bu görüş səhvdir, "Yaxında yurdun sonunun (müvəffəqiyyətin) kimə aid

olacağını biləcəksiniz." ifadəsinin axışı, bu ehtimalı etibarsız edəcək

xüsusiyyətdədir.

564 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Kummi'de, "zalımların bir qisimini digər bir qisiminin başına

belə keçirərik." ifadəsiylə əlaqədar olaraq bu şərhə yer verilir: "Zalımların

dostlarını dost əldə edənləri, qiyamət günü onlarla birlikdə

haşrederiz." [c. 1, s. 216]

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Basardan, o da İmam

Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Allah, bir zalımdan mütləq bir

başqa zalım vasitəsilə intiqam almışdır. İşdə bu ayədə buna işarə

edilmişdir: zalımların bir qisimini digər bir qisiminin başına belə keçirərik."

[c. 2, s. 334, h: 19]

Mən deyərəm ki: Ayənin, rəvayətdə iştirak edən özgüleştirmeye istiqamətli dəlaləti

diqqətə çarpan deyil.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə, İbni Əbi Dünya "Kitab'ul-Emel" də,

İbni Əbi Xatəm və Beyhaki "eş-Şuab"da Əbu Səid el-Hudridən belə

rəvayət edərlər: "Üsamə b. Zeyd, hələ doğulmuş bir kölə uşağı, bir

ay sonra ödənmək üzrə yüz/üz dayanara satın aldı. Bu hadisə üzərinə

Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu duy/eşitdim: Bir ay sonra ödənmək

üzrə bir şeyi satın alan Üsaməyə çaşmazsınızmı? Üsamə tulu

əməl sahibidir (uzun arzular, sərhədsiz gözləmələr içindədir). Nəfsimi

əlində tutan Allaha and içərəm ki, hər göz açıb bağlama anında,

alt və üst kirpiklərim bir-birlərinə dəymədən canımın alınacağını sanaram.

Eyni şəkildə kirpiklərimi ayırdığımda bir daha bağlaya bilməyəcəyə(i)mi,

bundan sonra öləcəyə(i)mi düşünərəm. Udduğum hər loxmada,

onu udmadan öləcəyə(i)m ağılıma gəlir. Ey Adəmin uşaqları, əgər ağılınız

varsa, özünüzü ölümə hazırlayın! Nəfsimi əlində tutan Allaha

and içərəm ki: Şübhəsiz, sizə vəd edilən mütləq gələcəkdir; siz

(Allahı) aciz buraxacaq deyilsiniz." [c. 3, s. 47]

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 565

Ayələrin Tərcüməs(n)i

136- Allahın yaratdığı əkinlərdən və heyvanlardan Allah üçün bir pay

ayırıb, zənnlərin tərəfindən, "Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza (bütlərimizə)." dedilər.

Ortaqları üçün ayrılan Allaha çat-mıyor; lakin Allah üçün ayrılan,

ortaqlarına çatır. Nə pis hökm verirlər!

137- Bunun kimi, ortaqları, müşriklərdən bir çoxuna uşaqlarını öldürməyi

bəzəkli göstərdi ki onları məhv etsinlər, dinlərini də qarışdırıb

pozsunlar. Əgər Allah diləsəydi, bunu edə-mazlardı. Elə isə onları

uydurduqları ilə baş-başa burax!

138- Və öz zənnlərin tərəfindən dedilər ki: "Bunlar, toxunulmaz heyvanlar

və əkinlərdir. Bunları bizim dilədiyimizdən başqası yeyə bilməz. Bunlar

də kürəklərinə minilməsi qadağan heyvanlardır." Bəzi heyvanları da

vardır ki, Allaha böhtan ataraq üzərlərinə Allahın adını xatırlamazlar.

Etməkdə olduqları böhtanları üzündən Allah onları cəzalandıracaq.

139- Yenə dedilər ki: "Bu heyvanların qarınlarında olanlar, tək kişilərimizə

aiddir, qadınlarımıza isə haramdır. Əgər o (bala) ölü doğulsa,

onlar da bunda ortaqdır. Allah, (bu) xarakterizə etmələriylə onları cəzalandıracaq.

140- Uşaqlarını məlumatsızlıq üzündən beyinsizcə öldürənlər və Allahın

özlərinə verdiyi ruzis(n)i, Allaha böhtan ataraq haram edənlər, əlbəttə

ziyana uğramışlar. Onlar həqiqətən sapmışlar və doğru yolu tapa bilməmişlər.

141- Çardaqlı və çardaqsız bağçaları, xurmaları, məhsulları növ növ

əkinləri, bir-birinə bezer və bənzəməz şəkildə zeytun və narları yaradan

də Odur. Hər biri meyvə verdiyi zaman meyvəsindən yeyin və hasat

günü haqqını verin; lakin israf etməyin; çünki O israf edənləri

sevməz.

142- Heyvanlardan yük daşıyanı və daşımayanı da (yaradan Odur). Allahın

sizə verdiyi ruzidən yeyin, şeytanın addımlarına uyğun gəlməyin; çünki

o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir.

143- Səkkiz cüt heyvanı (yaratdı); qoyundan iki, keçidən iki. Də ki: "Bu

ikisinin kişilərinimi, dişilərinimi, yoxsa dişilərinin rəhmlərində bu-

lunan balalarımı haram etdi? Əgər doğru şifahi/sözlü sinizsə, məlumata söykənən

olaraq mənə xəbər verin."

144- Dəvədən də iki, maldan da iki. Də ki: "Bu ikisinin kişilərinimi,

dişilərinimi, yoxsa dişilərinin rəhmlərində olan balalarımı haram

etdi? Yoxsa Allahın sizə belə vəsiyyət etdiyinə şahidmi oldunuz?

Məlumatsızca insanları sapdırmaq üçün Allaha qarşı yalan uydurandan daha

zalım kim ola bilər?! Allah, zalımlar birliyini doğru yola

çatdırmaz."

145- De ki: "Mənə vəhy olunanda, leş və ya axıdılmış qan yaxud donuz

əti -ki pisliyin özüdür- ya da günah işlənərək Allahdan başqası adına

boğazlanılmış bir heyvan xaricində, yeyən kimsə üçün haram edilmiş

bir şey tapa bilmirəm."

146- Yəhudilərə bütün dırnaqlı heyvanları haram etdik. Kürəyinə alarının yaxud

bağırsaqlarının daşıdığı ya da sümüyə qarışan yağlayar xaric, mal və

qoyunun iç yağlarını da onlara haram etdik. Onları zülmləri üzündən

belə cəzalandırdıq. Biz, əlbəttə doğru söyləyənik.

147- Əgər səni yalanlarlarsa, de ki: "Rəbbiniz geniş rəhmət sahibidir.

Bununla birlikdə ONun əzabı günahkarlar birliyindən rədd edilməz."

148- (Allaha) ortaq qaçanlar deyəcəklər ki: "Allah istəsəydi, nə biz, nə

də atalarımız ortaq qaçmazdıq; heç bir şeyi də haram etməzdik."

Onlardan əvvəlkilər də eyni şəkildə (peyğəmbərlərini) yalanladılar və

sonunda əzabımızı daddılar. Də ki: "Yanınızda bizə açıqlayacağınız bir

məlumat varmı? Siz, ancaq zənnə yatırsınız və siz yalnız təxmin icra edirsiniz."

149- De ki: "O halda üstün dəlil, ancaq Allahındır. Çünki əgər Allah

diləsəydi, əlbəttə hamınızı doğru yola çatdırardı."

150- De ki: "Haydı, Allah bunu haram etdi deyə şahidlik edəcək şahidlərinizi

gətirin." Əgər şahidlik etsələr, sən onlarla birlikdə şahidlik

etmə; ayələrimizi yalanlamış olanların, a-hiret gününə inanmayanların

və Rəblərinə (başqalarını) bərabər tutanların keflərinə uyğun gəlmə.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 569

Ayələr, yeməklər və digər bəzi maddələrlə əlaqədar olaraq müşriklər arasında

tətbiq olunan bəzi hökmlər haqqında onlarla bir mübahisə/müzakirə başladaraq,

mövzuyla əlaqədar Allahın hökmünü açıqlayır.

136) Allahın yaratdığı əkinlərdən və heyvanlardan Allah üçün bir pay ayırıb,

zənnlərin tərəfindən, "Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza (bütlərimizə)." dedilər...

Ayənin orijinalında keçən "ez-zeri" mənşəyi,, bir şeyi yaratmaq surətiylə

var etmək deməkdir. Elə aydın olur ki sözün mənasının təməlində,

ortaya çıxma mənas(n)ı yatır. "əl-Hars", əkin mənasını verər.

"Zənnlərin tərəfindən, 'Bu Allaha...' dedilər." ifadəsindəki "zənnlərin tərəfindən..." sözü,

bir növ tənzih etmədiyər. Eynilə bu ayədə olduğu kimi: "Rəhman uşaq əldə etdi,

dedilər. O, belə şeylərdən ucadır, münəzzəhdir." (Ənbiya, 26)

"ez-Zamı" sözü, inanmaq mənasını verər. Lakin daha çox gerçəklə

uyğun gəlməyən inanışlarla əlaqədar olaraq istifadə edilər.

"Bu da ortaqlarımıza..." ifadəsində "ortaqlar", müşriklərə izafə edilmişdir;

çünki ortaqların varlığını qəbul edən və onlara inananlar özləridir.

Bu izafə, "küfrün öndərləri", "onların liderləri " və "onların vəliləri"

şəklindəki izafələrə bənzəməkdədir. Bir görüşə görə; ortaqların

onlara izafə edilməsi, mallarının bir qisimini onlara ayırmaları, bu səbəbdən

onları mallarına ortaq etmələri səbəbiylə müraciət edilmiş bir ifadə

tərzidir.

Hansı olursa olsun, bu ifadə yəni, "zənnlərin tərəfindən, 'Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza

(bütlərimizə).' dedilər." ifadəsi, ehtiva etdiyi iki "Bu Allaha, bu

də ortaqlarımıza" axtar/ara cümləsiylə ümumi bir izahata istiqamətli bir növ

detallandırma, bir növ detallı şərh mahiyyətindədir. Bununla,

[daha əvvəl ümumiyyətlə ifadə edilən] Allahın yaratdığı şeylərdən O'-

na bir pay ayırmaları şəklindəki qəribə yanaşmaları açıqlanır. Bu,

eyni zamanda bu məzmundakı başqa bir hökm üçün də bir zəmin hazırlama

mahiyyətindədir. Bu hökmə də bu ifadədə işarə edilir: "Ortaqları

üçün ayrılan Allaha çatmır; lakin Allah üçün ayrılan, ortaqlarına

çatır."

Bu şəkildə verdikləri hökm, təməldə Allaha böhtan olub səhv olmaqla

birlikdə, onların uca Allah qarşısında bütlərə imtiyaz tanıyıb, inanc

sistemləri içində onları daha əhəmiyyətli bir mövqeyə oturtduqlarını

570 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

göstərir. Buna görə, "Nə pis hökm verirlər..." deyərək qınanırlar.

Ayənin mənas(n)ı açıqdır.