Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

İndi bu görüşün tənqidinə keçirik:

Birincisi: Bir şeyin, yaranmasının səbəblərinin və irəliyə çıxardarının yaradılması

baxımından uca Allaha izafə edilməsi, onun Allahdan başqasına

bir başqa baxımdan izafə edilməsini olumsuzlamaz. Əks halda, universal

səbəbdənlik qanununun etibarsız olması lazım idi. Universal səbəbdənlik

qanununun etibarsızlığı isə, ta başdan ağılı dəlili ortadan qaldırar.

Bu halda bir şey, məsələn hidayət və dəlalət, gerçək olaraq uca

Allaha izafə edildiyi halda, uca Allahdan başqasına da eyni şəkildə

izafə edilə bilər və bunda bir ziddiyyət də yoxdur.

İkincisi: Ayədə uca Allahın hidayət və sapma məzmununda etdiyinin,

ürəyi genişlədib daraltması olduğuna işarə edilir. Bunlar isə,

qətiliklə ürəyin bir şeydən nifrəti və ya bir şeyi arzulaması deyildirlər.

Bu deməkdir ki ayənin, haqqında danışılan təfsirçinin qiymətləndirməsiylə

bir maraq/əlaqəsi yoxdur. Bu səbəbdən qulun bir işin reallaşmasını istəməsinin

onu arzulamasını, istəməməsinin də bu hərəkətə istiqamətli nifrətinin olmasını

tələb etməsi tək başına, ürəyin geniş və ya dar qılınmasının mənasının,

söz mövzusu əməli istəməsi və ya rədd etməsi olduğunu qəbul

etməmiz üçün çatmaz. O halda, haqqında danışılan təfsirçinin müqayisə etmə

etdiyi iki şeydən birini digərinin yerinə qoymaq surətiylə demaqoqluq

etmişdir. Daha da maraqlı olanı, özüncə inkişaf etdirdiyi ağılı dəlilin ayəyə

uyğun gəlməsindən ötəri, ayənin ləfzinin bu dəlili ehtiva etdiyinin dəlili olaraq

qəbul edilməsi lazım olduğunu söyləməsidir.

Üçüncüsü: Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi ayə, uca Allahın bir qulunun

hidayətə çatmasını və ya havalanmasını dilədiyində, nə etdiyinin açıqlanmasına

istiqamətlidir. Lakin hidayət və sapdırmanın hamısının uca

Allahdan olması, ONdan başqasının bu barədə bir fəaliyyətinin olmaması

vəziyyətinə gəlincə, ayənin şərhinin məqsədi bunu vurğulamaq

deyil. Çünki ayə, gerçək də olsa, hidayət və sapdırmanın

uca Allahdan olduğunu izah etmə məqsədinə istiqamətli deyil.

126) İşdə bu, Rəbbinin dümdüz yoludur. Biz, öyüd sahələr üçün ayələri

geniş geniş açıqladıq.

544 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Burada, əvvəlki ayədə, uca Allahın birinin hidayətə çatmasını və ya

sapmasını dilədiyində etdiyi hərəkətlərə istiqamətli bir işarə iştirak etməkdədir.

Daha əvvəl "sırat" və onun "müstakim" meydana gəlinin nə mənanı verdiyini

açıqlamışdıq. Bununla uca Allah, hidayətə çatmağı dilədiyində sinəsi

İslama açmasını və sapdırmağı dilədiyində sinəsi dar və tıkanık

etməsini dümdüz yolu və qüvvədəki qanunu olaraq xarakterizə edir.

Bu qanun dəyişməz, təsirsiz hala gətirilməz. O halda heç bir mömin yoxdur

ki, sinəsi Allaha təslim olmağa açıq hala gətirilmiş olmasın. Mömin

olmayanların vəziyyəti isə bunun əksinəni sərgiləməkdədir.

Buna görə, "İşdə bu, Rəbbinin dümdüz yoludur." ifadəsi, əvvəlki ayədə

haqqında danışılan tərifin, hidayət və pozğunluqla əlaqədar dörd dördlük bir tərif

olduğunu vurğulamağa bağlı ikinci bir şərh və gücləndirmə

mahiyyətindədir. Ardından uca Allah, bu şərhi bu sözləriylə gücləndirir:

"Biz, öyüd sahələr üçün ayələri geniş geniş açıqladıq." Yəni

öyüd, alan/sahə, düşünən və uca Allahın öz yaradılışına yerləşdirdiyi fitri

məlumatlara və ilkesel inanclara müraciət edən insan baxımından haqq söz açıq-aşkar

ortadadır. İnsan öz öz yaradılışına yerləşdirilmiş olan bu gerçəklərə

müraciət etdiyində, hər cür gerçəyi tanıma və onları hər cür

batildən ayırma imkanına qovuşa bilər. Bununla birlikdə, uca Allah

yenə də şərhi boynuna götürür. Çünki insana dəlili göstərdikdən sonra

onu nəticəyə çatdıran da Odur.

127) Rəbləri qatında sağlamlıq yurdu onlarındır. Və O, etdikləri işlərdən

ötəri onların vəlisidir.

Ayənin axışının zahirindən aydın olduğu qədəriylə "salam"dan, sözcüyün

lüğət mənas(n)ı, yəni sağlamlıq nəzərdə tutulmuşdur. Açıq və gizli fəlakətlərdən

uzaq olma yəni. Sağlamlıq yurdu isə, orada oturan kimsənin ölüm, şikəstlik,

xəstəlik, yoxsulluq, məhrumluq, birini itirmə, kədərlənmə, kədərlənmə

kimi fəlakətlərin təhdidi altında yaşamadığı yer/yeyər deməkdir.

Xüsusilə ifadənin, "Rəbləri qatında..." ifadəsiylə qeydləndirildiyini göz

qarşısında saxladığımız zaman, bununla vəd edilən cənnətin nəzərdə tutulduğu

aydın olur.

Bəli; bu da var ki: Daha bu dünyadaykən, uca Allahın dostlarının,

vəlilərinin sağlamlıq yurdunda vəd edilən nemətlərə qovuşduqları bir

gerçəkdir. Çünki onlar mülkün uca Allaha aid olduğunu, öz

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 545

lerinin heç bir şeyə sahib olmadıqlarını görürlər, bu səbəbdən bir şeyi

itirməkdən qorxmazlar, itirdiklərində isə kədərlənməzlər. Necə ki ulu Allah

bir ayədə belə buyurmuşdur: "Yaxşı bilin ki, Allahın vəlilərinə qorxu

yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər." (Yunus, 62) Onlar Rəblərindən

başqasıyla maraqlanmazlar, həyatlarında ONunla baş başadırlar. Bu səbəbdən

Rəblərinin yanında -həm də daha bu dünyada yaşayarkən- sağlamlıq

yurdu içindədirlər. O, etdikləri gözəl şeylərdən ötəri onların vəlisidir.

Etdikləri gözəl şeylər də, dünyada uca Allahın ürəklərinə yerləşdirdiyi

ilahi hidayət nurunun işıqlığında hərəkət etmələridir. Allah

bu nur vasitəsilə onların gözlərini və bəsirətlərini işıqlandırmışdır.

Bəzilərinə görə; "əssələmdən məqsəd, uca Allahdır. ONun yurdu da

cənnətdir." Amma ayənin axışı belə bir çıxarsamağa əlverişli deyil.

Ayədəki çoxluq əvəzlikləri, deyildiyi üzrə, "öyüd sahələr üçün..." ifadəsinin

orijinalında keçən "qövm" sözcüyünə dönükdür. Çünki bu əvəzliklərin

çevirilə biləcəyi ən yaxın mərci budur. Ancaq ayə üzərində

düşündüyümüz zaman əvəzliklərin, haqqında danışılan hidayətlə "doğru yolu

bulanlar"a istiqamətli olmasının daha güclü bir ehtimal olduğu aydın olacaq.

Çünki ayələrin məzmunu ana təması onlarla əlaqədardır və uca Allahın

onlara istiqamətli gözəl rəftarı açıqlanmaqdadır. O halda, ayədə

işarə edilən gözəl vədin də onlara istiqamətli olması lazımdır.

Öyüd alan/sahə qövm isə, sözün axışı etibarilə ayədə zikr edilmişdir.

İLAHİ YOL GÖSTƏRİCİLİYİN (HİDAYƏTİN) MƏNAS(N)I

Bildiyimiz mənasıyla hidayət (yol göstəricilik), hansı baxımdan baxılsa

baxılsın, hərəkətlərin təqdimatı və xarakterizə edilməsi məqsədiylə istifadə edilən bir

sözdür. Ərəblər, "Hedeytu fulanen elə əmrin keza=falan adamı bu

işə hidayət etdim." deyərlər. Burada nəzərdə tutulan, o işə necə çatılacağının

izah edilməsi və ya ona çatmasını təmin edəcək yolun göstərilməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Bu, yol göstərmə mənasında hidayətdir. Və ya birinin əlindən

məbləğ, yol boyunca ona yoldaşlıq edərək, onun istədiyi yerə çatdırarsan.

Bunun adı da, məqsədə çatdırma mənasında hidayətdir,

bələdçilikdir.

Bu xüsusların bütünü məzmununda objeler dünyasında meydana gələn

isə, adamın reallaşdırdığı hərəkət növləridir; yolu şərh və ya

546 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

göstərmə (yol göstəricilik) ya da yol göstərilən adamla birlikdə getmə

(bələdçilik) kimi. Ancaq hidayətin özü, hərəkətin tanıdıcı formalaşmasıdır

və məqsəd qoy elin idilidir. Necə ki yol göstərilən adamın, bunun nəticəsində

sərgilədiyi hərəkət də "ihtida" (göstərilən yola çatdırılma) şəklində

xarakterizə edilər. Bu məzmunda uca Allaha izafə edilən hidayət -buna görə

gözəl adlarından biri olan "əl-Haydı" şəklində adlandırılmışdırıca

Allahın rəhmət və ruzi kimi hərəkətlərindən qəbul edilən hərəkət sifətlərinin

əhatəsinə girər.

Uca Allahın hidayəti isə iki cür olar:

Birincisi: yaratma/Varoluşsal hidayət. Bu, varoluşsal faktlarla elin idilidir.

Yaradılan bütün varlıq növlərinə, yaradılmalarının məqsədini meydana gətirən yetkinləşmə

hədəfinə doğru yol al/götürmələrinə, bu məqsədi reallaşdırmağa

istiqamətli hərəkətlərini işləmələrinə yönəltməsi kimi. Uca Allahın, yaradılan

hər canlını, özü üçün təqdir edilən işlərə yönəltməsi və yaranması üçün

nəzərdə tutulan əcəli doldurmağa çatdırması da bu cür hidayətin/yol nümayişçiliyin

əhatəsinə girər. Necə ki ulu Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"O, hər şeyə yaradılışını verib sonra hidayət edəndir." (Taha,

50) "O ki hər şeyi yaratdı, təşkil etdi. Və O ki hər şeyin miqdarını, formasını

təyin edib (hədəfini) göstərdi." (AL/GÖTÜRə, 2-3)

İkincisi: Teşrii/Yasama xüsusiyyətli hidayət. Bu isə, haqq əsaslı inanc qanunları

və saleh əməllər kimi qanunuma xüsusiyyətli faktlarla elin idilidir. Bunlar da

əmr, qadağan, diriltmə, əzab etmə, əmrə uyanlara mükafat, əmrə uyğun gəlməyənlərə

əzab vəd etmə kimi xüsuslar məzmununda söz mövzusudur.

Bu hidayət bir növ yol göstərmə şəklindədir. Necə ki uca Allah bir

ayədə belə buyurmuşdur: "Biz onu yola hidayət etdik: Ya şükr edici

və ya nankor olar." (İnsan, 3)

Bu hidayətin əhatəsinə girən bir qisim yol göstəricilik də, adamı məqsədinə

çatdırma şəklindədir. Bir ayədə uca Allah belə buyurmuşdur:

"Diləsəydik əlbəttə onu ayələrlə yüksəldərdik; lakin o, yerə batdı

və həvəsinin arxasına düşdü." (Ə'RAF, 176) Uca Allah bu cür hidayəti

belə təriflər: "Allah kimi doğru yola çatdırmaq istəsə, onun sinəsini

İslama açar." (Ən'am, 125)

Buna görə, bu cür hidayət, ürəkdə xüsusi bir açılamın meydana gətiril

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 547

mesidir. Bu şəkildə bucaqlıma qovuşdurulan ürək haqq sözü və saleh əməli

əhatə edəcək hala gələr, bunları hisslərkən daralmaz. Buna xüsusi bir

hazırlanma da deyə bilərik. Bu sayədə ürək Allahın əmrlərinə təslim

olmaqdan qaçınmaz, ONun hökmünü mənimsəmə barəsində hər hansı

bir daralma və tıkanıklık hiss etməz.

Uca Allah bir ayədə bu fakta bu ifadələrlə işarə etmişdir: "Allah-

'ın sinəsini İslama açıb da Rəbbindən bir nur üzrə olan kimsə

(başqasına bənzər) mi?... İşdə bu Allahın hidayətidir, dilədiyini bununla

doğru yola çatdırar." (Zumər, 22-23) Ulu Allah hidayətini bu ayədə

"nur" olaraq təyin etmişdir. Çünki ürək bu nur sayəsində haqq sözə

təslim olmaq, doğru əməllər işləmək kimi ehtiva etməklə, sahib olmaqla

öhdəçilikli olduğu şeylərlə, batil söz və təxribatçı əməl kimi heç bir

şəkildə bünyəsində yer verməməsi lazım olan şeyləri bir-birindən ayırt

edər.

Uca Allah başqa bir yerdə, seçmə peyğəmbərləri hidayətə erdirişinden,

onlara böyük nemətlər bahşedişinden danışarkən bu hidayətə

bağlı digər bir tablo/cədvəl çəkər: "Onları seçdik və onları hidayət etdik.

İşdə bu Allahın hidayətidir, qullarından dilədiyini buna çatdırar."

(Ən'am, 87-88) Bu ifadəni təfsir edərkən demişdik ki: Ayə, bunu açıq

bir şəkildə göstərir ki Allahın hidayəti, özünə uyanları doğru

yola, düz bir hərəkət metoduna çatdırar. Bunda fərqlilik və ixtilaf olmaz.

Onun, ilahi məlumatlardan və qanunlardan meydana gələn dini demək

olan yolunun bəzi hissələriylə digər bəzi hissələri arasında

ziddiyyət olmaz. Çünki hissələrin bütünü katışıksız, öz tövhidi təmsil

edərlər. Tövhid isə, dəyişməz və tək bir həqiqətdir. Sonra bu yolun

bütün hissələri ilahi fitrətə, yaradılış qanununa söykən/dözərlər. İlahi fitrət

isə mühakimələrində yanılmaz, öz içində dönmüşüm yaşamaz,

gərəklərində fərqliliklər ifadə etməz.

Sonra bu yolun yolçuları, bu dinin daşıyıcıları da bir-birlərinə qaynaşmış

haldadırlar, aralarında ixtilaf və ziddiyyət təşkil etmə olmaz. Bu səbəbdən Allah-

'ın peyğəmbərlərindən birinin dəvət etdiyi, bütün peyğəmbərlərin dəvət

etdiyi gerçəkdir. Ən son peyğəmbərin insanlığı təşviq etdiyi həyat

formas(n)ı, ən ilk peyğəmbərin, Adəmin təşviq etdiyi həyat formasının eynisidir.

Aralarındakı tək fərq birinin qısa və öz, birininsə geniş və ay-

548 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rıntılı olmasıdır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Zeyddən belə rəvayət edər:

İmam Misin (ə.s), "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və özünə insanlar

arasında gedə biləcəyi bir nur verdiyimiz kimsə..." ayəsiylə əlaqədar olaraq

bunları dediyini eşitdim: "Heç bir şeyi bilməyən, tanımayan, anlamayan

ölü yəni. 'gedə biləcəyi bir nur...' Uyğun gələcəkləri, arxasından gedəcəkləri

bir imam. 'qaranlıqlar içində olub ondan heç çıxa bilməyən kimsə

kimi olarmı?' İmamı tanımayan kimsə yəni." [c. 1, s. 185, h: 13]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət bir növ uyğunlaşdırma və ümumi bir təyin etməyi

xüsusi bir faktla üst-üstə düşdürmə mahiyyətindədir. Çünki ayənin axışı, həyatın

iman və nur olmasını nəzərdə tutmaqdadır. Bu da haqq sözə və saleh əmələ

yönəldilmə mənasında ilahi hidayət deməkdir.

Sunu idi et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirində Zeyd b. Eslemdən, ayənin

Ammar b. Yasir haqqında endiyini rəvayət edər. Ayrıca İbni Abbas və

Zeyd b. Eslemdən, ayənin Ömər b. Hattap və Əbu Cahillik b. Hişam

haqqında endiyi rəvayət edilmişdir. [c. 3, s. 43] Ancaq ayənin axışı, mənasının

xüsusiyə sadələşdirilməsinə əlverişli deyil.

Yenə et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə, İbni Əbi Şeybe, İbni Əbi Dünya,

İbni Cərir, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh, əl-Hakim və Beyhakı "eşŞuab"

adlı əsərdə müxtəlif kanallardan İbni Məsuddan belə rəvayət

edərlər: "Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama

açar." ayəs(n)i endiyində Rəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: "Allah ürəyə

nuru yerləşdirdiyində ürək açılar, genişləyər." Orada ol/tapılanlar dedilər

ki: "Bunun bir əlaməti vardırmı?" Buyurdu ki: "Sonsuzluq yurduna meylli

olma (yönəlmə), aldanış yurdundan uzaqlaşma, ölüm gəlmədən

ölümə hazır olma." [c. 3, s. 43]

Mən deyərəm ki: Eyni əsərdə bu hədisi, bir qrup təfsirçi Əbu Cəfər

Medaini, əl-Fəzl, əl-Həsən və Abdullah b. Sur kimi təbiin qurşağına mənsub

alimlər kanalıyla Rəsulullahdan (s. a. a) rəvayət etmişdir. [c. 3, s. 45]

əlinində, müəllif öz rəvayət zənciriylə Hamdan b. Süleyman ən/en-

Nişaburidən belə rəvayət edər: İmam Razılıqdan (ə.s), "Allah kimi hi

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 549

dayədə çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama açar." ayəsinin mənasını

soruşdum. Buyurdu ki: "Uca Allah kimi dünyada özünə iman

etməyə, axirətdə də möhtərəmlik və qürur yurdu olan cənnətə çatdırmaq

istəsə, onun sinəsini Allaha təslim olmağa açar, Allaha və Allahın

mükafat vədinə güvənməyə yönəldər və beləcə hüzur/dincliyə qovuşar,

sükunət tapar. Dünyada küfründən və üsyanından ötəri kimi də

cənnətindən və möhtərəmlik yurdundan sapdırmaq istəsə, onun sinəsini

dar və tıkanık edər. Deyərkən adam iman nöqtəsində şübhəyə düşər,

inanc qanunları sarsılar. Artıq göyə doğru yüksəlirmiş kimi tıq nəfəs

olar. İşdə Allah, inanmayanların üstünə belə pislik çökdürər." [c. 1,

s. 131, h: 27]

Mən deyərəm ki: Bu hədisdə, bizim yuxarıda etdiyimiz şərhlərə işarə

edən xoş nöqtələr vardır.

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Süleyman b. Xaliddən, o da

İmam Cəfərdən (s. a. a) belə rəvayət edər: "Uca Allah bir qulu üçün

xeyr dilədiyi zaman onun ürəyinin üzərinə nurdan bir nöqtə qon/qoyuldurar,

ürək qulaqlarını açar, bir mələyi onu istiqamətləndirməklə vəzifələndirər.

Bir quluna da pislik dilədiyi zaman ürəyinin üzərinə qara bir nöqtə

qon/qoyuldurar, ürək qulaqlarını tıxayar, ona sapdırıcı bir şeytanı müsəllət

edər." Ardından İmam bu ayəs(n)i oxudu: "Allah kimi hidayətə çatdırmaq

istəsə, onun sinəsini İslama açar; kimi də sapdırmaq istəsə, onun

sinəsini, göyə çıxırmış kimi dar və tıkanık edər." [c. 1, s. 166, h: 2]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi Ayyaşi öz təfsirində mürsəl olaraq, 1 Şeyx

Saduk da et/ət-Tevhid'de2 müsnet olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət

etmişdir.

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebidən

İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Ürək daim

insanın içində iztirabla hərəkət edib dayanar, haqqı tapmaq üçün

hər cür axtarış içinə girər; haqqı tapınca da sakitləşər, mutmain olar."

Ardından İmam bu ayəs(n)i oxudu: ""Allah kimi hidayətə çatdırmaq

istəsə, onun sinəsini İslama açar; kimi də sapdırmaq istəsə, onun

------------------

1- [c. 1, s. 376, h: 94]

2- [s. 242, h: 4]

550 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sinəsini, göyə çıxırmış kimi dar və tıkanık edər." [c. 1, s. 421, h: 5]

Mən deyərəm ki: Bunu Ayyaşi də təfsirində Əbu Cəmilədən, Abdullah b.

Cəfərdən, o da qardaşı İmam Musa Qazıntımdan (ə.s) rəvayət et/ət-miştir.1

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbu Basardan, o da Haysemedən belə rəvayət

edər: İmam Misin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Ürək, haqqı tapmadıqca

yerində dayana bilməz, aşağıdan boğaza doğru çıxıb enər. Haqqı

tapınca yerində dayanar." Sonra İmam barmaqlarını yumub bu ayəs(n)i

oxudu: "Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama

açar; kimi də sapdırmaq istəsə, onun sinəsini... dar və tıkanık edər."

Tefsir'ul-Ayyaşi'de davamla belə deyər: "İmam Sadiq (ə.s) Musa b.

Eşyemə belə soruşdu: 'Sən tıkanığın ('harec') nə mənanı verdiyini bilir

sanmı?' Musa, 'Xeyr.' dedi. Bunun üzərinə İmam (ə.s) əlini uzadıb

barmaqlarını yumdu və 'Bağlı bir şey kimidir ki, nə bir şey içinə girər,

nə də bir şey xaricinə çıxar.' buyurdu." [c. 1, s. 377, h: 95]

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir hədis Tefsir'ul-Burhan'da Şeyx Sadukdan

rəvayət edilmişdir. [c. 1, s. 553, h: 5] əl-Berki də əl-Mehasin adlı eserinde2

hədisin giriş qisimini Haysemedən, o da İmam Misdən (ə.s) rəvayət

etmişdir. İmamın "harec" sözcüyünü açıqlayarkən təsvir etdiyi vəziyyət,

Ragıpdan mövzuyla əlaqədar olaraq etdiyimiz götürməylə uyğunlaşmaqdadır.

əl-İxtisas adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Adəm b. Azad'-

deyil belə rəvayət edər: "Mənim də hazır olduğum bir məclisdə

Musa b. Eşyem İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) Allahın kitabında iştirak edən

bir ayənin mənasını soruşdu. İmam ona soruşduğu ayənin mənasını açıqladı.

Çox keçmədən bir adam içəri girdi və eyni ayəs(n)i soruşdu. İmam bu suala

qarşılıq İbni Eşyemə etdiyi şərhdən fərqli bir şərh etdi."

"Sonra İbni Eşyem belə demişdir: 'Bunu duy/eşitdiyimdə, Allahın ürəyimə

girməsini dilədiyi duyğular ürəyimi qucaqladı. Sanki ürəyim bıçaqlarla

doğranırdı. Öz özümə dedim ki: Əbu Katade kimi, 'vav' və ya

-----------------

1- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 376, h: 93]

2- [əl-Mehasin, s. 202, h: 47]

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 551

bənzəri bir tək hərfdə belə yanılmayan bir adamı buraxdıq, bu qədər

böyük bir səhv edən adama gəldik.' Mən bütün bunları içimdən keçirərkən

bir başqa adam gəldi və eyni ayənin açıqlanmasını istədi. Bu

səfər İmam, həm mənə etdiyi şərhdən, həm də digər adama

etdiyi şərhdən tamamilə fərqli bir şərh etdi. Bunun üzərinə

məsələni qavradım və İmamın şüurlu olaraq belə davrandığını

anladım. Bu sırada içimdə bir şey etməklə əlaqədar bir duyğu keçdi."

"Ardından İmam Sadiq (ə.s) mənə doğru döndü və belə dedi: 'Ey İbni

Eşyem, bunu bunu... etmə.' Beləcə məsələylə əlaqədar olaraq içimdən

keçənləri açıqlamış oldu. Sonra belə buyurdu: 'Ey İbni Bərabər/yoldaş-yem, Allah

Davud Peyğəmbərin oğulu Süleymanı, özünə lütf etdiyi lütfkarlığı

vermək və ya tutmaqda sərbəst buraxmış, bunun səlahiyyətini ona vermiş

və belə demişdir: 'Bu bizim lütfkarlığımızdır. Artıq sən də hesaba vurmadan

ver ya da tut.' (Sad, 39) Eyni şəkildə Peyğəmbərimizə (s. a. a),

bu vaxt bizə də eyni səlahiyyəti vermişdir. Ey İbni Eşyem, Allah kimi hidayətə

çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama açar; kimin də pozğunluq

üzrə qalmasını istəsə, onun ürəyini dar və tıkanık edər. Sən tıkanığın

('harec') nə demək olduğunu bilirsənmi?' Mən, 'Xeyr.' dedim.

Bunun üzərinə İmam əliylə izah etmək üçün barmaqlarını yumdu

və 'İçinə bir şey girməyən, içindən bir şey də çıxmayan bağlı bir şey

deməkdir.' buyurdu." [s. 30-31]

Mən deyərəm ki: Uca Allahın Peyğəmbərinə (s. a. a) və onun soyundan

gələn İmamlara (ə.s) verdiyi yetkinin şərhi məzmununda bir çox

hədis rəvayət edilmişdir. Lakin bu hədisin ehtiva etdiyi məna; uca Allahın

kitabla əlaqədar olaraq İmamlara böyük bir məlumat bəxş etdiyi, bu səbəbdən

hər hansı bir ayəyə bağlı məlumatlarının bir və ya iki şərh et məhdudlaşdırılmayacağı

və bu məlumatlardan istədiklərini təqdim edib, istədiklərini təqdim etməmə

səlahiyyətinin özlərinə verildiyi şəklindədir. Eyni nəticəs(n)i, İmamın,

ayədə işarə edildiyi şəkliylə Davud oğulu Süleyman Peyğəmbər-

'e verilən səlahiyyəti özlərinə uyğunlaşdırmasından da qəbul etmək mümkündür.

İmamın, oxuduğu ayələ də bu anlama işarə etmək istəmiş

olması da olabiləcəkdir. Lakin daha güclü ehtimal, İbni Eşyemin yaşadığı

ürəyi çətinlik, iztirab və narahatlıq münasibətiylə ayəs(n)i ürəklərin

vəziyyətinə bağlı bir şərh gətirmək üçün oxumuş olmasıdır.

552 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Tefsir'ul-Kummi'de, bu ayələ əlaqədar olaraq belə deyilir: "Eynilə ətrafı

başqa ağaclarla sarılmış, bu səbəbdən yarpaqlarını sağına və tənəffüs edilə

doğru yaya bilməyən və buna görə yuxarı doğru yüksələn, bu səbəbdən

tıkanıklığı da davam edən bir ağac kimi..." [c. 1, s. 216]

Mən deyərəm ki: Bu bənzətmə də Ragıp İsfahaninin "harec" anlayışıyla

əlaqədar şərhiylə üst-üstə düşməkdədir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Basardan, o da İmam Cəfərdən (ə.s), "Allah,

inanmayanların üstünə işdə belə pislik çökdürər." ifadəsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edilər: "Ayədə işarə edilən pislikdən məqsəd, şübhədir."

[c. 1, s. 377, h: 96]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, ümumi bir izahatın xüsusi bir fakta uyğunlaşdırılmasına

və də ümumi izahatın kimi obyektiv qarşılıqlarının vurğulanmasına

bağlı bir nümunə mahiyyətindədir.

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 553