Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Allahdan başqa bir hakimmi axtarım?" ifadəsi, bir baxıma, daha

əvvəl işarə edilən "Allah tərəfindən göndərilən bəsirətlər"ə bağlı bir

detallandırma mahiyyətindədir. Bundan əvvəl də Quranın, Allah tərəfindən

özündən əvvəlki İncil və Tövratı təsdiqləmək üzrə endirilən

mübarək bir kitab olduğu zikr edilmişdi. Bu vəziyyətdə belə bir məna

əldə edirik: "Allahın xaricində sizin qulluq təqdim etdiyiniz tanrılardan

və ya meyl göstərdiklərinizdənmi hökm tələb edəcəyə(i)m və onların

hökmünəmi uyğun gələcəyəm? Halbuki Allah sizə Kitabı yəni Quranı endirmişdir.

Bu kitab, detallı şərhlər ehtiva etməkdə və ehtiva etdiyi məlumatlar

və yol göstəriciliklər bir-birlərindən ayırt ediləcək şəkildə təqdim edilməkdədir;

hökmləri arasında hər hansı bir qarışıqlıq yoxdur. İşdə ancaq bu

xüsusiyyətə sahib olan bir kimsə hökm verə bilər, ancaq belə bir şəxsin

hakimliyinə müraciət edilə bilər."

Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, aşağıdakı ayənin vurğuladığı

mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir: "Allah, haqq ilə hökm edər. ONdan

başqa yalvardıqları tanrılar isə heç bir hökm verə bilməzlər. Heç şübhəsiz

Allah eşidəndir, görəndir." (Mömin, 20) Bu ayə də eyni mənas(n)ı vurğular

mahiyyətdədir: "Haqqa aparanmı uyğun gəlilməyə daha layiqdir, yoxsa

yola aparılmadıqca özü doğru yolu tapa bilməyənmi?" (Yunus, 35)

Özlərinə kitab verdiklərimiz, onun gerçək üzrə Rəbbin tərəfindən

endirilmiş olduğunu bilərlər.

Burada xitab yenidən Peyğəmbərimizə (s. a. a) yönəldilir. Məqsəd

qəti inancını gücləndirmək, ayaqlarının yerə möhkəm basmasını daha

bir təmin etməkdir. Müşriklərə xitab edərkən özünə enən kitabın

haqq məzmunlu olaraq Allah tərəfindən endirildiyini daha bir güvən duyğusuyla

söyləməsi üçün belə bir üsluba gərək görülmüşdür. Diqqət yetirilsə

burada iltifat sənətinə müraciət edilmişdir [və müşriklərə xitabdan

Peyğəmbərə xitaba keçiş edilmişdir]. Bu baxımdan ifadə sanki bir növ

axtar/ara cümləcik xüsusiyyətindədir. Belə ki, sözün arasına girilərək ayaqlarını

daha möhkəm yerə basması və ürəyinin özünə inamının artması və

516 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

müşriklərin onun təqdim etdiyi mesaja hamar olaraq inandığını, bir bəsirət

üzrə olduğunu anlamaları hədəflənmişdir.

"gerçək üzrə..." ifadəsi, "Rəbbin tərəfindən endirilmiş..." ifadəsiylə elin idilidir.

Kitabın indirilişinin "gerçək"lə olması, şeytanlar tərəfindən

vəsvəsə və ya kəhanət yoluyla təlqin edilmədiyinin vurğulanması məqsədinə

istiqamətli olaraq dilə gətirilmişdir. Necə ki bir ayədə uca Allah

şeytanların kimi insanlara bəzi sözlər pıçıldadıqlarını izah etməkdədir:

"Şeytanların kimə enəcəyini sizə xəbər verim mi? Onlar, hər

günahkar yalançıya enərlər." (Şuəra, 221-222) Eyni şəkildə şeytanların

bəzi batil sözləri ilahi vəhyə qarışdırmaları kimi bir vəziyyətin də Quran

baxımından söz mövzusu olmadığının vurğulanması da məqsəd qoyulmuşdur.

Peyğəmbərimizə (s. a. a) belə bir vəziyyətə qarşı bu şəkildə zəmanət

verilməkdədir: "Qeybi bilən Odur. Gizli məlumatını razı olduğu elçiləri xaricində

kimsəyə göstərməz. Onların da önlərinə və arxalarına müşahidə edicilər

qoyar ki, Rəblərinin özlərinə verdiyi məlumatları eşitdirdiklərini

bilsin." (Cin, 26-28)

115) Rəbbinin sözü (sözü) düzgünlük və ədalət üzərinə tamamlanmışdır.

ONun sözlərini dəyişdirə biləcək heç kim yoxdur. O, eşidəndir, biləndir.

"Söz"; tam və ya əskik bir anlama işarə edən sözük deməkdir. Ancaq

Quranda uca Allahın mühakimə və ya vəd xüsusiyyətli olaraq söylədiyi

haqq söz mənasında istifadə edildiyi olmuşdur. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Əgər Rəbbindən bir söz (söz) keçməmiş olsaydı,

arlarında hökm verilərdi." (Yunus, 19) Bu ayədə, "söz" ilə

yer üzünə endirildikləri sırada uca Allahın Adəm Peyğəmbərə söylədiyi

bu sözə işarə edilməkdədir: "Sizin, yer üzündə qalıb/qəlib bir müddət

yaşamanız lazımdır." (Bəqərə, 36)

Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Üzərlərinə Rəbbinin sözü

haqq oldu." (Yunus, 96) Buradakı "söz" ilə uca Allahın başqa bir

ayədə İblisə istiqamətli olaraq söylədiyi bu sözün məzmununa istiqamətli bir

işarə söz mövzusudur: "Səndən və onlar içində sənə uyğun gələn kəslərdən

cəhənnəmi dolduracağam." (Sad, 85) Uca Allah bir başqa yerdə də bu

sözü bu şəkildə açıqlamışdır: "Rəbbinin; 'And olsun, mən cəhənnəmi

hamı/həmişə cinlərdən və insanlardan dolduracağam.' sözü (sözü) tam

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 517

olaraq yerinə gəlmişdir." (Hud, 119) Bu ayədə keçən "söz" də eyni

mənadadır: "Rəbbinin İsrailoğullarına verdiyi gözəl söz (söz),

səbr etmələri üzündən tam yerinə gəldi." (Ə'RAF, 137) Burada da, uca

Allahın onlara istiqamətli olaraq, özlərini Firon xanədanından qurtarıb

yer üzünə varis edəcəyinə bağlı vədinə işarə edilir. Necə ki

bu ayədə İsrailoğullarına istiqamətli bu vədə işarə edilmişdir:

"Biz istəyirdik ki o yerdə əzilənlərə lütf edək, onları öndərlər edək,

onları varislər edək." (Qəsəs, 5)

Quranda "söz" ləfzinin, insan kimi zehin xarici bir obje mənasında

istifadə edildiyinin də önekleri vardır: "Allah səni, özündən bir söz

ilə müjdələyir. Adı Məryəm oğulu İsa Məsihdir." (Al/götürü İmran, 45) Hz.

İsa haqqında "söz" ifadəsini istifadə etmənin səbəbi budur: İsa Peyğəmbər

(ə.s) mərhələli yaradılış müddətinin xaricində fövqəladə bir şəkildə

yaradılmış və onun yaradılışı var edici ilahi söz nəticəs(n)i reallaşmışdır.

Necə ki ulu Allah bir ayədə bu xüsusa belə işarə

etmişdir: "Şübhəsiz Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti

kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona 'ol' dedi, o da oldu." (Əli

İmran, 59)

Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrin axışından qəbul etdiyimiz

qədəriylə, "Rəbbinin sözü düzgünlük və ədalət üzərinə tamamlanmışdır."

ifadəsində İslami dəvət mesajı və bunun ayrılmaz parçaları olan

Hz. Məhəmmədin (s. a. a) peyğəmbərliyi və özündən əvvəlki səmavi

kitablara suveren olan, bütün təməl ilahi məlumatların əhatə edicisi,

bütün ümumi şəri hökmlərin əhatə edicisi Quranın indirilişi nəzərdə tutulmuşdur.

Necə ki Hz. İbrahimin (ə.s) Kəbənin divarlarını yüksəldərkən

etdiyi duada da buna işarə edilmişdir: "Rəbbimiz! Onlara içlərindən

sənin ayələrini özlərinə oxuyacaq, onlara kitab və hikməti öyrədəcək

və onları təmizləyəcək bir elçi göndər." (Bəqərə, 129)

Əvvəlki səmavi kitablarda Peyğəmbərin (s. a. a) zikrinin keçdiyinə isə

bu ayədə işarə edilir: "Onlar ki yanlarındakı Tövrat və İncildə yazalı

tapdıqları o elçiyə, o ümmi peyğəmbərə uyğunlaşdırar." (Ə'RAF, 157) Eyni

mesajı təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən dərhal əvvəlki ayədən də qəbul etmək

mümkündür: "Özlərinə kitab verdiklərimiz, onun gerçək

üzrə Rəbbin tərəfindən endirilmiş olduğunu bilərlər." Aşağıdakı ayə

518 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

də eyni xüsusa işarə etməkdədir: "Özlərinə kitab verdiklərimiz,

onu oğullarını tanışları kimi tanıyarlar." (Bəqərə, 146) Bunun kimi nümunə

verilə biləcək çox ayə vardır.

O halda -Allah doğrusunu daha yaxşı bilər- "sözün tamamlanması"

ilə; bu sözün, yəni Hz. Məhəmmədin peyğəmbərliyi və digər bütün

səmavi kitablara suveren olan Quranın enişiylə ortaya çıxan Hisləmi

dəvətin qalıcılıq mərtəbəsinə çatması, davamlı və praktik bir reallaşdırma/

reallaşma mərhələsinə girməsi nəzərdə tutulmuşdur. Çünki bundan əvvəl

uzun əsrlər boyunca tədrici yetkinləşmə müddətini yaşayırdı; bir

peyğəmbərdən sonra bir başqa peyğəmbər göndərilərək, bir şəriətdən

sonra bir başqa şəriət endirilərək yetkinləşmə mərhələsinə doğru mərhələli

bir yol izləyirdi. Buna görə təfsirini təqdim etdiyimiz ayələr qrupu, İslam

şəriətinin əvvəlki şəriətlərin ümumi təlimlərini ehtiva etdiyi kimi, onların əskikliklərini

də aradan qaldırdığına, tamamladığına dəlalət etməkdədir. Necə ki

bu ayədə də buna işarə edilmişdir: "O sizə, dindən Nuha tövsiyə

etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi

şəriət etdi." (Şura, 13)

Beləcə sözün tamamlanmasının nə mənanı verdiyi aydın olur.

Buna görə, sözün tamamlanması, şəriətlərin əskiklik mərhələsindən

tədrici olaraq yetkinluq mərhələsinə gəlib söykən/dözmələri mənasına

gəlməkdədir. Bunun konkret dəlili də Məhəmmədi dindir. Necə ki ulu

Allah bir ayədə bunu bu şəkildə ifadə etmişdir: "Kafirlər istəyəsə də Allah

nurunu tamamlayacaq. O elçisini, hidayət və haqq din ilə göndərdi

ki müşriklər xoşlanmasa da onu, bütün dinlərə üstün gətirsin." (Saf, 8-9)

Bu ilahi sözün "düzgünlük" baxımından tamamlanması isə, sözün

açıqlandığı şəkliylə reallıq dünyasında reallaşmaq surətiylə təsdiqlənməsi

deməkdir. "Ədalət" baxımından tamamlanması isə, bütün

istiqamətləri və cüzləriylə ədalətlə, bərabərliklə xarakterizə edilməsi mənasını ifadə

etməkdədir. Yəni bəzi parçalarıyla digər bəzi parçaları arasında ziddiyyət

olmaz. Bütün əşya, onun perspektivində zərərə, haqsızlığa və zülmə

uğradılmadan olması lazım olduğu şəkildə ölçülər, qiymətləndirilər.

Bu səbəblə, "düzgünlük və ədalət üzərinə" xüsusiyyətlərinə, "ONun sözlərini

dəyişdirə biləcək heç kim yoxdur." cümləsiylə şərh gətirilmişdir.

Belə ki: Haqqında danışılan ilahi söz heç bir dəyişdirici tərəfindən deği

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 519

şiklik qəbul etmədiyinə görə, -istər dəyişdirici öz hökmüylə ziddiyyət təşkil etmək

və ya iradəsini dəyişdirmək ya da sözündə durmamaq şəklində

Allah olsun, istəsə də uca Allahı aciz buraxaraq təsirsiz hala gətirən

və ONU dilədiyinin əksinə bir şeyə məcbur edən başqa biri olsun- demək

ki ONun sözü deyildiyi kimi reallaşar, vəziyyətində və xüsusiyyətində

hər hansı bir dəyişiklik olmayacaq şəkildə ədalətə uyğun olar. Bu səbəbdən,

"ONun sözlərini dəyişdirə biləcək heç kim yoxdur." ifadəsi,

"düzgünlük və ədalət üzərinə..." ifadəsinin səbəbləndirməsi mövqesindədir.

Təfsir alimləri arasında, ayədə keçən "söz" və "sözlər"lə

Quranın nəzərdə tutulduğunu söyləyənlər olmuşdur. Bəzisinə görə; "söz"

deyil məqsəd, Quran; "sözlər"dən məqsəd də Quranın məzmunudur.

Yalnız Quranın ehtiva etdiyi və qanuni xüsusiyyəti olan ifadələr bu

əhatənin içində deyil. Çünki bunlar dəyişdirilməyə, neshedilmeye

açıq ifadələrdir. Allah, "ONun sözlərini dəyişdirə biləcək heç kim

yoxdur." buyurmuşdur. Bəzisinə görə, "söz"dən məqsəd, dindir.

Kimisinə görə də məqsəd, dəlildir. Kimisinə görə, "doğru"dan məqsəd,

Quranın ehtiva etdiyi xəbərlər, "ədalət"dən məqsəd də ehtiva etdiyi hökmlərdir.

"O, eşidəndir, biləndir." ifadəsinin orijinalındakı "səmi'", yəni O eşidəndir

və sizin ehtiyaclarınızın diliylə ONA yönəltdiyiniz dualara cavab

verər, qəbul edər. "Alim" isə, gerçək ehtiyaclarınızı bilər, deməkdir. Və ya

"eşidəndir" yəni, elçi olaraq vəzifələndirdiyi mələklər vasitəsilə mülkündə

olub bitənləri eşidər; "biləndir" yəni, bütün bunları vasitəsisiz olaraq

bilər. Ya da "eşidəndir" yəni, sözlərinizi eşidər və "biləndir" yəni, işlərinizi

bilər.

116) Yer üzündə olan (insan)ların çoxuna uyğun gələcək olsan, səni Allahın

yolundan sapdırarlar. (Çünki) onlar ancaq zənnə uyğunlaşdırar və yalnız

təxmin icra edərlər.

Ayənin orijinalında keçən "yehrusun" sözünün kökü olan "əl-hars",

yalan və təxmin deməkdir. Ancaq ikinci məna (təxmin) ayənin axışına

daha uyğun düşməkdədir. Çünki, "yalnız təxmin icra edərlər." ifadəsi

və ondan əvvəlki, "Onlar ancaq zənnə uyğunlaşdırar." ifadəsi, "Yer üzündə

olan (insan)ların çoxuna uyğun gələcək olsan..." ifadəsinə istiqamətə-

520 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lik səbəbləndirmə məqsədli ifadələr mövqesindədirlər. Təbii olaraq

zənnin arxasından getmək, təxminlərə görə hərəkət etmək, uca Allah-

'ın özünə istiqamətli məlumatlar və ONun tərəfindən endirilən qanunlar kimi

ancaq qəti məlumata söykənən olaraq hərəkət edilməsi lazım olan məsələlərdə

insanların sapmasına səbəb olar.

Bəli bura bir gerçək: İnsanın yer üzündəki həyatı və hərəkət tərzi,

ancaq zənnə söykən/dözməsi və təxminlər icra etməsi ilə sağlam bir şəkildə

davam edə bilər. Hətta insanla əlaqəli etibarı elmləri, məlumatları etibar

qəlibləri içində şəkilləndirməsini nəzərdə tutan xəstəliklər və səbəblər üzərində

araşdırma edən, bunların insanın həyati məsələləriylə, işləriylə

və vəziyyətləriylə elin idisini irdələyən elm adamları az qala/haradasa öz məlumata,

tam yəqinə söykənən bir təməl tapa bilməməkdədirlər. Yalnız qəbul

edilməsi və güvənilməsi zəruri olan bəzi küllü/bütünsel qaydalar

baxımından belə bir qətilik söz mövzusu ola bilər.

Ancaq bu (təxminə görə hərəkət etmək) ancaq həyatdakı cüzi məsələlərin

taxarıba/zənnə, təxmin icra etməyə açıq hissələrində doğrudur.

Lakin insan deyilən canlı növünün əbədi qurtuluşu və iflahı demək

olan xoşbəxtliyi ilə əbədi həlakı və hüsranı demək olan bədbəxtliyi

ilə elin idili mövzulara, kainata və yaradıcısına, yaratmasının gerisindəki

məqsədə, sonra çatılacaq diriliş və hesablaşma müddətinə, bununla doğrudan

maraq/əlaqəsi olan peyğəmbərlik missiyasına, kitaba və ilahi hökmə

bağlı olması lazım olan dünyagörüşünə gəlincə; bu kimi mövzular zənnə

söykən/dözməyi və təxmin icra etməyi qəbul etməzlər. Ulu Allah bu məzmunda

qullarından yalnız qəti məlumata söykənən inanclarını qəbul edər.

Bu mövzuya işarə edən ayələrin sayı olduqca çoxdur. Bu ayəs(n)i buna

nümunə verə bilərik: "Bilmədiyin bir şeyin ardına düşmə." (İsra, 36)

Bu məzmunda ən açıq kanıtsallığın, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə diqqətə çarpanlaşdığını

görürük. Bu ayədə açıq bir şəkildə deyilir ki, yer üzü

əhlinin böyük əksəriyyətinin Allah yoluna və Allaha qulluq təqdim etməyə

bağlı çağırışları və əmrləri, zənnə və təxmin icra etməyə söykən/dözdüyü üçün

onlara itaət etmək caiz deyil. Çünki Rəblik və qulluq məsələsi söz

mövzusu olduğunda zənn, gerçəyi ortaya çıxarıb mutmain olma barəsində

müsbət nəticə verməz. Bu barədə zənnə görə hərəkət etmə

özü etibarilə cəhalətdir, təminsizlikdir. Rəbbə və ONun qulundan his

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 521

tediklerine cahil olmaqla qulluq təqdim edilməz.

Normal ağıl bunu nəzərdə tutar. Ağılın bu uzaqgörənliyini uca Allah da

təsdiqləmişdir. Məsələn, yer üzündə olan insanların çoxuna itaət

et/ət-meyi qadağan etməsinin səbəbi məzmununda bir sonrakı ayədə

belə buyurmuşdur: "Şübhəsiz Rəbbin, öz yolundan sapanları çox

yaxşı bilər. O, doğru yolda olanları da çox yaxşı bilər." Görüldüyü kimi bu

ayədə əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi hökm ağılın mühakiməsiylə deyil, Allahın

elmiylə səbəbləndirilmişdir. Bu ayələrdə isə, iki üsul arasında

bir sintezə gedilmişdir: "Onların bu barədə bir məlumatları yoxdur.

Yalnız zənnə yatırlar. Zənn isə haqqdan heç bir gerçək qazandırmaz.

-Bu ayədə ağılın mühakiməsi əsas alınmışdır.- Bizi xatırlamaqdan üz çevirən

və dünya həyatından başqa bir şey istəməyən kimsədən üz çevir.

İşdə onların çata biləcəkləri məlumat budur. Şübhəsiz Rəbbin, yolundan

sapanı da yaxşı bilər və O, yola gələni də yaxşı bilər." (Nəcm, 28-30) Diqqət

edilsə ayələrin sonunda Allahın məlumatına və hökmünə

söykən/dözülməsi nəzərdə tutulmuşdur.