Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme

Avrupa Sosyal Şartı ve Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı
Şart’ın ve Gözden Geçirilmiş Şart'ın İlgili Hükümleri

Avrupa Sosyal Şartı⁸⁰ (ASŞ), 1961 yılında Avrupa Konseyi’nde kabul edilmiştir. Şart’a taraf olmak için metinde yer alan maddelerden asgari sayıda maddenin onaylanması yeterlidir. Şart’a ek olarak bugüne kadar üç tane ihtiyari protokol kabul edilmiştir. Bunlar, ASŞ’ye dört yeni hak ilave eden Avrupa Sosyal Şartı’na Ek Protokol, denetim sistemini etkinleştirmeyi hedefleyen Avrupa Sosyal Şartı’na Değişiklik Getiren Protokol⁸¹ ve toplu şikâyet usulünü getiren Avrupa Sosyal Şartı’na Toplu Şikâyet Sistemi Öngören Ek Protokol’dür.

Türkiye, Avrupa Sosyal Şartı’nı, 1961 yılında imzalamış, 1989 tarihinde onaylamıştır. Şart’ta yer alan hakların sayısını artıran ve kapsamını geliştiren Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı⁸² (GGASŞ), ASŞ’nin kapsamını oldukça geliştirmiştir. Avrupa Sosyal Şartı’nda ve Avrupa Sosyal Şartı’na Değişiklik Getiren Protokol’de yer alan haklara yer veren GGASŞ, bunlara ek olarak başka hakları da koruma altına almıştır. Türkiye, GGASŞ’ye taraftır. Avrupa Sosyal Şartı’na Toplu Şikâyet Sistemi Öngören Ek Protokol ise henüz Türkiye tarafından imzalanmamış ve onaylanmamıştır. Türkiye, GGASŞ’yi onaylarken, 5. maddeye (örgütlenme hakkı), 6. maddeye (toplu sözleşme hakkı), 2. maddenin 3. paragrafına (yıllık asgari izin) ve 4. maddenin 1. paragrafına (ücret ve yeterli yaşam düzeyi) çekince koymuştur.

ASŞ’de seçimlik onay sistemi öngörülmüştür. Şart’ın 20. maddesine göre, Şart’ın 1, 5, 6, 12, 13, 16 ve 19. maddelerinden en az beşinin, kalan kısımdan 10 maddenin veya 45 paragrafın onaylanması yeterlidir. Türkiye, asgari onay ile yetinmiş, Şart’ın çekirdek kısmından, 1, 12, 13, 16 ve 19. maddeleri, kalan kısımdan ise, 9, 10, 11, 14, 17 ve 18. maddelerin tamamını, 4. maddenin 3. ve 5. fıkralarını, 7. maddenin 3, 4, 5, 6, 8, 9. fıkralarını onaylamıştır.

ASŞ ile öngörülmüş mekanizma, ileride görüleceği üzere Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kadar etkili değildir. Ancak Şart, eksileri ve artıları ile sosyal haklar alanında önemli bir ilerleme sayılmaktadır.

ASŞ, eşit muameleye veya ayrımcılık yasağına ilişkin herhangi bir hüküm içermemektedir. Ancak Şart’ın Başlangıç kısmında, “...hiçbir ırk, renk, cinsiyet, din, siyasal görüş, ulusal soy veya sosyal köken ayrımı gözetmeksizin sosyal haklardan yararlanma hakkının sağlanması” ifadesine yer verilmiştir. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi, Şart’ın 1. maddesi 2. paragrafını,⁸³ Başlangıç kısmında yer alan bu ifadeyle birlikte okuyarak, şu sonuca varmıştır: “Komite, Şart’ın 1. maddesinin 2. paragrafını, devletler bakımından istihdam alanında, doğrudan veya dolaylı her türlü ayrımcılığı hukuken yasaklama yükümlülüğü öngörür şekilde yorumlamaktadır. Toplumsal cinsiyet veya bir ırka veya etnik gruba mensubiyet gibi bazı nedenler bakımından, daha güçlü bir koruma sağlanabilir. İşe alma ve genel çalışma koşullarıyla bağlantılı (ücret, meslek eğitimi, yükselme, nakil, işten çıkarma veya diğer olumsuz edimler) ayrımcı yasa ve düzenlemeler bu hükümle yasaklanmıştır.”⁸⁴

GGASŞ ise, ASŞ’den farklı olarak ayrımcılık yasağını E maddesinde düzenlemektedir. GGASŞ, ayrımcılığın yasaklandığı nedenleri ucu açık biçimde saymaktadır: “Bu Şartta yer alan haklardan yararlanma ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi ya da başka görüşler, ulusal ya da sosyal köken, sağlık, ulusal bir azınlığa mensubiyet, doğum ya da başka statüler gibi nedenlere dayanan hiç bir ayrımcılığa tabi olmaksızın sağlanacaktır.”