Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme

Hak ihlali iddiasıyla Ayrımcılık

yapılan toplam iddiasıyla yapılan

Yıl başvuru sayısı başvuru sayısı Oran (%)

2004 1.639 110 6,7

2005 2.227 159 7,3

2006 2.056 136 6,6

2007 1.318 42 3,2

2008 5.458 101 1,9

2009 2.562 41 1,6

2010 8.795 144 1,6

2007 yılında ayrımcılık yasağı çerçevesinde yapılan 42 şikâyet içerisinde din ve inanç temelinde ayrımcı muameleye ilişkin şikâyet sayısı 4’tür. Irk veya etnik kökene dayalı ayrımcı muameleye yönelik şikâyet bulunmamaktadır.¹⁶⁴ 2009 yılı için hazırlanan raporda, ayrımcılık yasağı ile ilgili iddiaların, bazı kurum ve kuruluşlara eleman alımlarında ve bazı vatandaşların işyerlerinde veya okullarında mezhep ya da etnik kökenlerinden dolayı kendilerine ayrımcılık yapıldığına ilişkin olduğu belirtilmiştir.¹⁶⁵ 2010 yılında ayrımcılık iddiasıyla yapılan şikâyetler arasında cinsel yönelim temelinde ayrımcılık, kılık kıyafeti nedeniyle öğrenim hakkının engellenmesi ve kamu hizmetlerinden yararlanılmasında kamu görevlilerinin ayrımcı uygulamaları yer almaktadır.¹⁶⁶

Mevcut istatistikler ayrımcılık iddiasının hangi temelde yapıldığına ya da hangi haklarla ilgili olduğuna dair net ve açıklayıcı bilgi içermemektedir. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nın 2008 yılının ilk 6 ayının verilerinin sunulduğu Ekim 2008 tarihli raporunda da ifade edildiği üzere ayrımcılık yasağı ile ilgili şikâyetler 2004 yılında 6. sırada, 2005 yılında 5. sırada, 2006 yılında 4. sırada, 2007 yılında 10. sırada, 2008 yılının ilk 6 ayında 15. sırada yer almaktadır. Bu şikâyetler büyük çoğunlukla ırk, renk, dil, din veya siyasal düşünce farklılığı vb. temellerde gerçekleşen ayrımcılık iddiaları değil, daha çok kamu hizmetlerinin işleyişinde yaşanan torpil, kayırmacılık ya da ücret adaletsizlikleriyle ilgili iddialardan oluşmaktadır.¹⁶⁷ Kurulların bağımsız olmadıkları ve aldıkları kararların bağlayıcı olmadığı düşünüldüğünde başvuruların arttığı durumda dahi mevcut başvurular sonucunda ortaya çıkacak verinin güvenilir olması mümkün gözükmemektedir.

TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu

Yargı dışı başvuru yollarından bir diğeri TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’na başvurmaktır. Bu Komisyon da genel olarak insan hakları ihlalleri yanında ayrımcılıkla ilgili şikâyetleri incelemekle yetkilidir. Komisyon, 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu¹⁶⁸ ile oluşturulmuştur. Kanun’un 4. maddesinde Komisyon’un görevleri, uluslararası alanda genel kabul gören insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek; Türkiye’nin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası anlaşmalarla Anayasa ve diğer ulusal mevzuat ve uygulamalar arasında uyum sağlamak amacıyla yapılması gereken değişiklikleri tespit etmek ve bu amaçla yasal düzenlemeler önermek; TBMM komisyonlarının gündemindeki konular hakkında, istem üzerine görüş ve öneri bildirmek; Türkiye’nin insan hakları uygulamalarının, taraf olduğu uluslararası anlaşmalara, Anayasa ve kanunlara uygunluğunu incelemek ve bu amaçla, araştırmalar yapmak, bu konularda iyileştirmeler, çözümler önermek; insan haklarının ihlale uğradığına dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek ve gerekli gördüğü hallerde ilgili mercilere iletmek; gerektiğinde dış ülkelerdeki insan hakları ihlallerini incelemek ve bu ihlalleri o ülke parlamenterlerinin dikkatlerine doğrudan veya mevcut parlamenter forumlar aracılığıyla sunmak; her yıl yapılan çalışmaları, elde edilen sonuçları, yurt içinde ve dışında insan haklarına saygı ve uygulamaları kapsayan bir rapor hazırlamak olarak sayılmıştır.

Komisyon, bakanlıklardan, genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlıklardan, üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlardan bilgi isteme ve buralarda inceleme yapma, ilgililerini çağırıp bilgi alma, gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilme ve Ankara dışında da çalışabilme yetkisine sahiptir. Komisyon, Komisyon Başkanı’nın çağrısıyla veya Komisyon üyelerinin üçte birinin talebi ile belirlenen gündemler üzerine toplantılar yapmakta ve uygulamada genellikle iki ila üç haftada bir, ancak zorunlu olmadıkça bir ayı geçmemek üzere toplanmaktadır.¹⁶⁹ Dolayısıyla Komisyon tam zamanlı çalışan bir organ niteliğinde değildir. Komisyon 23 milletvekilinden oluşmaktadır ve personel sayısı da oldukça yetersizdir. Komisyon’da şu an dört yasama uzmanı, bir yasama uzman yardımcısı, bir mülkiye başmüfettişi, bir adalet müfettişi, dört memur görev yapmaktadır.¹⁷⁰ Görüldüğü gibi Komisyon’un personel sayısı da oldukça yetersizdir.

Komisyon kendisine yapılan başvuruları inceledikten sonra konu ile ilgili bir karar alarak veya rapor hazırlayarak bunları kamuoyu ile paylaşmaktadır. Ancak Komisyon’un çalışmaları ayrımcılık olgusu ile mücadele bakımından yeterli değildir. Komisyon’un 2009 yılı Ekim ayı ile 2010 yılı Ekim ayı arasındaki faaliyetlerini ortaya koyan 23. Dönem 4. Yasama Yılı Faaliyet Raporu’na göre, anılan dönemde Komisyon’a 3.180 başvuru yapılmıştır. Bu raporda da belirtildiği üzere başvurular ancak Komisyon Başkanı uygun görüldüğü zaman inceleme kapsamına alınmaktadır. Bu durum, inceleme yapılmayan başvurular hakkında herhangi bir ölçütün mevcut olmadığını göstermektedir.¹⁷¹ Belirtilen başvuru sayısı ile ilgili sınıflandırma sonucunda ayrımcılık yasağının ihlal edildiği gerekçesiyle yapılan başvuru sayısının 103 olduğu görülmekte ve bu sayı toplam başvuruların %4’ünü oluşturmaktadır.¹⁷² Raporda bu başvurularla ilgili olarak üç paragraflık oldukça kısa bilgi verilirken başvuruların nasıl sonuçlandığına dair bilgi verilmemiştir. Dolayısıyla Komisyon’a ayrımcılıkla ilgili olarak yapılan başvuruların etkili bir şekilde incelendiğini söylemek mümkün gözükmemektedir.

Diğer Yargı Dışı Başvuru Yolları

TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu dışında, kolluk görevlileri veya jandarma tarafından gerçekleştirilen ayrımcı muameleler ile ilgili olarak oluşturulan İçişleri Bakanlığı Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları İhlalleri İnceleme Bürosu¹⁷³ ve Jandarma İnsan Hakları İhlallerini İnceleme ve Değerlendirme Merkezi’ne¹⁷⁴ başvuru yapılabilmektedir. Ayrıca hasta hakları açısından Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hasta Hakları Şubesi’ne¹⁷⁵ başvurulması mümkündür. Bu başvuru yolları kapsamında yapılan başvurularda ayrımcılıkla ilgili bir başvurunun olup olmadığı ve sonucuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu başvuru yollarının da ayrımcılıkla mücadele noktasında etkili sayılması mümkün gözükmemektedir.

Belirtilen bu yargı dışı başvuru yolları belli başlı haklarla veya belli makamların fiilleriyle ilgilidir ve bu yolların sonucunda verilen kararlar hukuken bağlayıcılık taşımamaktadır. Bu başvuru yolları ile ilgili gerekli iletişim bilgileri EK V’te verilmiştir.