Azərbaycan diLİ FƏNNİNDƏN

Mövzu 17. Üslubların ayrılma və birləşmə xüsusiyyətləri.

Fərdin Ədəbi dilin ilk, qədim yaradılışı dövründə bugünkü qədər üslublar olmayıb. Ümumiyyətlə, qədim dövrlərdə indi müstəqil elm sahələri kimi tanıdığımız riyaziyyat, təbabət, dilçilik, estetika və s. bir elmin – fəlsəfə elminin tərkib hissələri olmuşdur. Deməli, bu ixtisas sahələrinə aid elmi məlumatlar uyğun dillə, vahid fəlsəfi üslubda verilmişdir. İnsanların həyat haqqında, təbiət və cəmiyyət haqqında bilikləri dərinləşdikcə fəlsəfənin içərisindən indi gördüyümüz elmlər müstəqil şəkildə formalaşmışdır. Bununla da elmi məlumatların, müxtəlif məzmunlu biliklərin fərqli üslublarla, müxtəlif ifadə üsulları ilə yazılışı meydana gəlir. Elmin qolları şaxələndikcə fikirlərin ifadə tərzində də rəngarənglik yaranır. Elmlərin tarixi inkişafı onların müxtəlif sahələrinin yenidən yaxınlaşmasına, hətta birləşib yeni elm formalaşdırmasına gətirib çıxarır. Məsələn, biologiya və kimya elmlərinin tədqiqləri üstündə duran biokimya, biologiya və fizikaya əsaslanan biofizika elmləri var; yaxud dilçilik elminin riyazi dilçilik adlanan bir sahəsi mövcuddur ki, onunla məşğul olan mütəxəssis həm dilçiliyi, həm də riyaziyyatı bilməlidir.

Göründüyü kimi, bir qoldan müxtəlif elm sahələrinin ayrılması (diferensiasiyası) və müxtəlif elm sahələrinin bir-birinə yaxınlaşması (inteqrasiyası) tarixin müxtəlif mərhələlərində təkrar olunan proseslərdir. Həmin proseslərlə bağlı ədəbi dilin üslublarında da diferensiasiya və inteqrasiya halları baş verir.

Son onilliklərdə elmi üslubumuzun məxsusi bir qolu fəaliyyət göstərir. Elmi üslubun bu qolunda bədii və publisist dilin də xüsusiyyətləri iştirak edir. Bu, savadlanmanın kütləviləşməsi ilə bağlıdır. Orta təhsilli insanlar müasir elmin naliyyətləri ilə maraqlanır, ancaq elmi anlayışları elmi üslubun verdiyi dərinliklə qavraya bilmirlər. Çıxış yolu: elmi məlumatı sadə, elm adamı olmayanın başa düşəcəyi aydın dillə ifadə etmək. Elmi məlumatın kütləvi dillə ifadəsi elm adamlarının özləri üçün də gərəkdir – bir elm sahəsində işləyən alim başqa elm sahələrindəki biliklərdən xəbər tutur, öz dünyagörüşünü genişləndirir. Cəmiyyətin yetkinləşdiyi, sivilizasiyanın daha da yayıldığı bu günümüzdə elmi, tarixi bilik və məlumatların camaata asan dillə çatdırılması bir zərurətdir. Belə halda tarixi şəxsiyyətlərə, elmin müxtəlif sahələrinə aid biliklər bir qədər obrazlılığa, bir qədər publisistikliklə sadələşdirilir. Bu ifadə tərzinə elmi kütləvi dil deyilir.