Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Nitq texnikası
Nitq texnikası natiqliyin davamlı məşqlər tələb edən bir sahəsidir və tələffüz 
bacarıqları üzərində uzunmüddətli praktiki çalışma tələb edir. Nitq texnikasının əsas 
elementləri bunlardır: səs, tembr, intonasiya, fasilə, vurğu. 
Nitq məzmun baxımından nə qədər gözəl hazırlansa da natiqin səsinin düzgün 
ayarlanmaması dinləyicilərin diqqətini yayındıracaq, qısa müddətdən sonra darıxma 
və yorulmaya səsəb olacaq. Odur ki, nitqdə səs çıxışın məzmunu, danışanın zahiri 
görkəmi və davranış tərzi qədər önəmlidir. Səs natiqin mesajını dinləyicilərə 
çatdırmada ən önəmli vasitələrdən biridir. Natiq gözəl gur səsi sayəsində ilk 
dəqiqələrdən dinləyicilərin diqqətini cəlb edə, onların rəğbət və etibarını qazana 
bilər. Səsdən düzgün istifadə etməyin 4 əsas qaydası var: 
1.Düzgün bədən duruşu. Düzgün bədən duruşu səsə təsəvvür edildiyindən də daha 
çox təsir edir. Duruş səsin skeleti kimidir. 
2.Adekvat nəfəs dəstəyi. Səsi yaradan enerjidir. Nəfəs alarkən səsin əsas enerjisi 
ağciyərləri dolduran havanın sıxılması nəticəsində yaranır. Döş və qarın boşluqlarını 
çevik bir silind kimi düşünün. Qirtlaq burada sadəcə səsin dəyişərək ötürüldüyü 
transformator rolunu oynayır. Əgər içinizdəki səsin enerjisini şüurlu şəkildə hiss edə 
bilsəniz onu nəzarətdə saxlayaraq düzgün yönləndirə biləcəksiniz. 
3.Sağlam səslənmə texnikası. Bədən duruşu və nəfəsalma prosesini düzgün 
tənzimlədikdən sonra sağlam səslənmə prosesi demək olar ki, təmin edilmiş olur. 
Qırtlağımız agciyərlərdən gələn sıxılmış havanın enerjisini səs tellərinin köməyi ilə 
səsə çevirən aparat kimidir. Bu mərhələdə əsas hadisə səsin formalaşmasında iştirak 
edən əzələlərin düzgün işləməsidir. 
4.Səs boşluqlarından düzgün istifadə. Səs boşluqlarından düzgün istifadə rezonansı 
tənzimləmə prosesi olub səsin rəng və formasını yaratmaqdan ibarətdir. Boğazdan 
çıxan səsi bir ovuc torpaq olaraq düşünsək, ağızdan çıxana qədər bu müəyyən məna 

---

kəsb edən heykələ çevrilir. Səs tellərindən sonrakı boğaz, ağız və burun boşluqları 
səsin fərdiləşdirilməsinə imkan verir. Çünki səs tellərindən çıxan çiy səs cızıltıya 
bənzəyir. Səsinizdən düzgün istifadə edirsinizsə, almacıq sümüklərinizin 
arxasındakı vibrasiyanı hiss etməlisiniz. Bu, üz sümüklərinə ötürülən səs enerjisinin 
ifadəsidir. Bu boşluqlarda səslənmə zamanı edilən dəyişikliklər (dil-damaq 
hərəkətləri, boğazın daralması və genişlənməsi və s.) səsin nitqə çevrilməsinə şərait 
yaradır. Səs boşluqları düzgün istifadə edilmədikdə, səs telləri bu vəziyyəti 
kompensasiya etmək üçün yanlış yollar tutur. 
Ritorikada səsin tembri də nitqin texniki cəhətdən qurulmasında mühüm rol 
oynayır. Tembr səsin əlavə artikulyar-akustik rənglənməsidir. Səsin tembrinə uyğun 
olaraq onun növü müəyyən edilir: bas, bariton, tenor, soprano, və s. Səsin növü 
ümumi ola bilər, lakin hər bir insanın öz tembri, öz tembr koloriti var. Tembrə səsin 
“rəngi” də deyilir. Tembrin təbiəti çox müxtəlifdir, qavrayış isə subyektivdir. 
Tembrin xüsusiyyətlərini təsvir edərkən vizual qavrayışı, eşitmə, assosiativ, 
emosionallığı vurğulayan müxtəlif təriflərdən istifadə olunur. 
Tembri iki əsas amil müəyyənləşdirir: insanın anatomik xüsusiyyətləri və onun 
psixi vəziyyəti. Hər kəs akkordları məşq edə, tembrini dəyişdirə və bu alətdən qeyri-
verbal ünsiyyət forması kimi uğurla istifadə edə bilər. Səs tembri dəyişkən bir 
anlayışdır. Tembrin dəyişməsinə təsir edən əsas cəhətlər bunlardır: 
-
əhval; 
-
psixoloji vəziyyət; 
-
sağlamlıq; 
-
yorğunluq dərəcəsi. 
İnsanın yaşından və cinsindən asılı olaraq tembr növləri bölünür: 
-
kişilər - bariton, bas, tenor; 
-
qadın - mezzo-soprano, soprano, kontralto; 

---

-
uşaq - viola və trebl. 
Qeyd etdiyimiz kimi, səsinizin emosional rəngi olan tembr söz və ifadələrin 
arxasında gizlənən bir münasibətdir. Dinləyicilər natiqin hansı mövqe tutduğunu 
hiss edir və bu hissdən çıxış edərək onun haqqında nəticə çıxarırlar. Mövqeyinizi 
dəstəkləyən söz və ifadələr seçərək fikrinizi vurğulamaq, emosiya və müəyyən 
münasibət bildirmək üçün tembrdən istifadə etmək olar. 
İntonasiya (lat. İntonare – yüksək səslə danışmaq) danışanın mövzuya münasibətini 
ifadə edən nitqin semantik melodiyasıdır. İntonasiya ifadənin məntiqi və emosional 
əhəmiyyətini vurğulamağa imkan verir. İnsanın emosional reaksiyası nə qədər 
yüksək olarsa, onun nitqinin melodik ifadəliliyi də bir o qədər zəngin olar. Müvafiq 
melodik vurğulamadan məhrum nitq təsiredicilikdən uzaqdır. 
İntonasiya tələffüzün vurğu, fasilə, temp, melodiya kimi elementlərini özündə 
birləşdirən kompleks dil hadisəsidir.
Vurğu, fasilə, temp, melodiya nitqin xarici 
komponentləridir. Bu xarici komponentlər səslənməni yaradır. Bu ünsürlər – nitqin 
texniki cəhətləri nitq mədəniyyətinin əsas bölmələrindən biri olub, danışıq və oxuda 
ifadəliliyin yaranmasına xidmət edir.(sitat. N.Abdullayev s. 65) 
Dilçilikdə vurğunun 3 növündən bəhs edirlir: söz vurğusu, məntiqi vurğu, 
həyəcanlı vurğu. 
Söz vurğusu həm fonetik, həm də fonosemantik funksiya yerinə yetirir. Vurğunun 
sözün gözəl səslənməsindəki rolu fonetik, yeni mənalar yaratması isə fonosemantik 
xüsusiyyət daşıyır. Sözlərdə vurğunu doğru səsləndirmək nitqin axıcılığına, doğru 
qavranılmasına zəmin yaradır. Səhv tələffüz natiqin professionallığına şübhə 
düşürəcək qüsurdur.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilində vurğu əsasən son hecaya düşür. Təcrübə 
göstərir ki, milli sözlərin tələffüzündə ümumiyyətlə, anomaliya müşahidə edilmir. 

---

Problem daha çox alınma sözlərin tələffüzü ilə bağlıdır. Alınma sözlərdə mənbə 
dildəki vurğu saxlandığından müxtəlif vurğu variantları meydana gəlir. 
Bitişik yazılan mürəkkəb sözlərdə əsasən birinci söz vurğusunu itirir, vurğu ikinci 
sözün üzərinə düşür: şəhərlərarası, ayaqqabı, qayınata və s. Təbii ki, istisna sözlər 
də var: Ağdaş, Ağsu, Göyçay və s. 
Birinci tərəfi saitlə bitib, ikinci tərəfi saitlə başlanan mürəkkəb xüsusi isimlərdə 
vurğu ikinci tərəfin üzərinə düşür. Belə tərkibdə birinci tərəfin son saiti ixtisarla 
olunur, tərkib qovuşmuş bir söz kimi deyilir. Məsələn; Molla Abbas – Mollabba`s, 
Mirzə Ələkbər – Mirzələkbə`r, Əli Əsgər – Ələsgə`r, Əli ağa – Əlağa` və b. 
Mürəkkəb birləşmələrin bir qismində tərəflər öz vurğusunu saxlayır, iki vurğulu söz 
kimi tələffüz olunur. Bu hal özünü göstərir:
1. Samitlə bitən sözə saitlə başlanan söz qoşulduqda. Məsələn; stolarxası, sututumu, 
ağızdolusu və s. 
2. Biri ləqəb, digəri insan adları bildirən sözlər. Məsələn; Mirzə Fətəli, Şah İsmayıl, 
Molla Nəsrəddin, Nizami Gəncəvi və b.
3. Mənaca yaxın sözlərin təkrarı ilə yaranan mürəkkəb sözlərdə. Məsələn; dava-
dərman, oğul-uşaq və s.
4. Müxtəlif mənalı sözlərdən əmələ gələn mürəkkəb sözlərdə. Məsələn; alış-veriş, 
gecə-gündüz, dərə-təpə, ağız-burun və s. 
5. Eyni sözün təkrarı ilə əmələ gələn mürəkkəb sözlərdə. Məsələn; aşıqaşıq, daş-
daş, top-top və s.
Tərkibində qeyri sözü olan sifətlərdə söz vurğusu qeyrı sözünün üzərinə düşür. 
Məsələn; qe`yri-adi, qe`yri-qanuni, qe`yri-kafi, qe`yri-rəsmi və s.
Mürəkkəb sual və qeyri-müəyyən əvəzliklər qovuşuq halında bir vurğu ilə deyilir. 
Məsələn; nə vaxt? , nə zaman?, nə cür?, heç kim, heç kəs, heç biri, hər kəs və s. 

---

Məntiqi vurğu cümlədə sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən daha qüvvətli 
tələffüzünə deyilir. Cümlədə məntiqi vurğu əsas fikri ifadə edən sözün üzərinə 
düşür. Nİtqdə məntiqi vurğu dinləyicilərin diqqətini cəlb etməyə, əsas mətləbi 
çatdırmağa xidmət edir. Unutmaq lazım deyil ki, məntiqi vurğu mətnin ümumi 
konteksti ilə bağlı olsa da cümlənin daxilində müəyyənləşir. Aşağıdakı cümlələrdə 
məntiqi vurğunu işarələnmiş sözlərin üzərinə qoymaqla əsas nəzərə çatdırılan fikri 
dəyişmək mümkündür: 
Rauf sabah qardaşı ilə İstanbula gedir. 
Rauf sabah qardaşı ilə İstanbula gedir. 
Rauf sabah qardaşı ilə İstanbula gedir. 
Lakin elə hallar vardır ki, məntiqi vurğu cümlədə konkret olaraqa həmin sözün 
üzərinə düşür. Bu nümunələrdən bəzilərinə nəzər salaq: 
1.Cümlədə bənzətmə olduqda məntiqi vurğu müqayisə edilən sözün üzərinə düşür. 
Sənin saçların qar kimi ağarsa da mənim gözümdə həmin tələbə qızsan. 
2.Həmcins üzvlü cümlələrdə sadalanan həmcins sözlərin hər biri məntiqi vurğu 
qəbul edir, sonuncü söz isə digərlərinə nisbətən daha qüvvətli tələffüz edilir: 
Bir dollara dəyməyənlər, 
Alır, satır
Fikir dolu,
Əməl dolu, 
İşıq dolu beyinləri. (B.Vahabzadə) 
Üzüldük, düşündük, bilmədik ancaq 
Nədir dərmanımız, çaramız bizim. (B.Vahabzadə) 
3.Qarşılaşdırılan zidd mənalı sözlər də cümlədə vurğu altında tələffüz edilir: 
Bayquş əməllidir əməlləriniz,
Buna biganədir qanun da, din də.
Neçin xoşbəxtliyi tapmalıyıq biz

---

Başqa ölkələrin bədbəxtliyində? (B.V.) 
Hökmüylə, qəsdiylə nə deyir zaman?
Uçurur bir yandan, qurur bir yandan.
Günəşin başına dolanır cahan,
Fırlanır, fırlanır, fırladan nədir?
Ay nə, Gün nədir? 
İlk nə, son nədir? 
Enişi göstərir bizə dağ kimi,
Qaranı göstərir bəzən ağ kimi
Dünyanı oynadır oyuncaq kimi,
Qəsdi bilinməyən bu oyun nədir? 
4.Tərzi hərəkət zərfləri vurğu ilə deyilir: 
Sənin bu hərəkətin çox mənasız görünür.
Sevincin ürəyi bu xəbərdən sonra şiddətlə döyünməyə başladı. 
4.Xitablar məntiqi vurğulu olur: 
- Qızım, inad olma, inadı sındır, 
Anla ki, xan sənin hökmdarındır!
Xacə, dediyini yaxşı düşün bir 
, Qəlbin hökmdarı məhəbbətidir. 
Həyəcanlı vurğu adından da göründüyü kimi, hiss və duyğularla bağlıdır. Nitqə 
əlavə emosional çalarlar qatan həyacanlı vurğu bir cümləyə aid olduğu kimi, bir neçə 
cümləni əhatə edən sintaktik bütövü də əhatə edə bilər. Həyəcanlı vurğudan daha 
çox inandırma, fəaliyyətə çağırış, təbliğat məzmunlu nitqlərdə istifadə edilir. 
Pauza sadəcə susmaq və ya nitqin dayandırılması deyil, nitq prosesinin bir 
elementidir. Nitq zamanı pauza bir neçə məqsədin həyata keçirilməsinə xidmət edir: 

---

1.Nitqin əvvəlində auditoriya ilə təmas qurmaq və diqqət cəlb etmək üçün, daha 
sonra isə çıxışın gedişində iştirakçıların sizi dinlədiyinə əmin olmaq məqsədilə; 
2.Mühüm əhəmiyyət kəsb edən fikir və ifadədən sonra dinləyicilərin reaksiyasını 
öyrənmək məqsədilə; 
3.Çıxışın hissələri arasında; 
4.Həyəcanı azaltmaq üçün; 
Mövzu 21.