Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Natiq üçün nitqin aydınlığı öz fikirlərini, assosiasiyalarını sözlərlə ən dolğun şəkildə ifadə etmək və adekvat başa düşülmək qabiliyyətidir. Nitqin aydınlığı deyərkən başa düşülmək, əlçatanlıq, birmənalılıq nəzərdə tutulur ki, bu nitq-təfəkkür-əlaqəsini əks etdirir. Şifahi nitq zamanı fikirləri daha sadə cümlələrlə qəliz ifadə və terminlərdən az istifadə edərək sətiraltı mənalara yol vermədən ifadə etmək lazımdır. Dinləyici və oxucunun təqdim edilən nitqi qavraması üçün bu şərtlər olduqca vacibdir. Nitqin aydınlığına nail olmaq digər kommunikativ şərtlərlə bir arada mümkündür:
-nitqin düzgünlüyü: yalnız normativ nitq aydın ola bilər;
-nitqin məntiqiliyi: məntiqi ardıcıllıq pozularsa, nitq qavranılmaz;
-nitqin dəqiqliyi: sözlərin dəqiq mənada işlənməsi ifadənin aydınlığını təmin edir;
Nitqin təmizliyi ədəbi dil üçün məqbul sayılmayan sözlərin nitqdə işlənməməsini nəzərdə tutur. Loru və kobud sözlər, etik normalara uyğun olmayan ifadələr, əksəriyyət tərəfindən anlaşılmayan dialektlərin istifadə edildiyi nitq təmiz nitq deyildir. Mədəni nitqdə istifadə edilməyən və nitqin təmizliyinə xələl gətirən söz qrupları aşağıdakılardır:
-dialek və şivə sözləri;
-tüfeyli sözlər;
-vulqarizmlər;
-varvarizimlər;
-jarqonlar.
Müəyyən bölgələrə aid dialekt və şivələrdən mədəni nitqdə istifadə etmək yolverilməzdir. Dialekt və şivələr məişət üslubunun elementləridir və bədii üslubda müəəyən obrazın dilində işlənməsi istisna sayılır. Digər heç bir fuknsional üslubda istifadə edilmir. Hətta hər hansı bölgədə belə çıxış edirsinizsə yenə də nitqdə dialekt sözlərdən istifadə etmək olmaz.
Nitqi ən çox “zibilləyən” tüfeyli sözlərdir. Bəzən hansısa sözü unutduqda, cümləni bitirməkdə çətinlik çəkərkən “şeydir”, “deməli”, “adı nədir” tipli ifadələrdən istifadə edirik. Bu hal natiqin lüğət ehyatının kasadlığından xəbər verir. Tüfeyli sözlərdən istifadə dinləyicini yormaqla bərabər, nitqin keyfiyyətini korlayır.
Vulqarizmlər kobud, etik normalara uyğun olmayan sözlərdir və mədəni nitqdə istifadəsi yolverilməzdir.
Varvarizmlər isə dildə yersiz işlənən əcnəbi sözlərdir. Bəzən varvarizmləri alınma sözlərlə səhv salırlar. Alınma sözlər dildə müəyyən ehtiyac üzündən digər dillərdən alınıb istifadə edilən sözlərdir. Yəni alınma sözlərin istifadəsi bir normadır. “Kitab”, “alim” kimi sözləri, eləcə də “kompüter, kommunikasiya” və s. ifadələri işlədərkən heç kim “bu bizim sözlər deyil, nitqimizdə bunlardan istifadə etməyək” deyə irad tuta bilməz. Lakin varvarizmlər lüzum olmadan nitqimizdə mövcuddur. Məsələn “znaçit”, “spiçka”, “vsyo”, “hello”, “ok” və s.
Jarqonları bəzən süni dil də adlandırırlar. Jarqon müəyyən peşə sahibləri, ictimai qurum üzvləri, hər hansı bir təbəqənin məlum sözlərə yeni məna çalarları qazandıraraq istifadə etdiyi ifadələrdir. Məsələn müəllimlərin jarqonunda “pəncərə” sözü iki dərs arasındakı boş dərs saatıdır. Yaxud “oblava” bir çox dairələrdə “yoxlama var” kimi başa düşülür. Jarqonlardan daha geniş istifadə olunan sahə kriminal dünyadır. Bu tip sözlərə də mədəni nitqdə yer yoxdur.
Nitq mədəniyyətinin tələbləri təkcə ədəbi dilin normalarını, məntiq qanunlarını bilməklə və onlara əməl etməklə bitmir. Məharət eyni zamanda bildiklərini istifadə etmək bacarığından asılıdır. Hamıya elə gəlir ki, o öz doğma dilində yetərincə söz ehtiyatına malikdir. Lakin müəyyən fikir söyləmək, münasibət bildirmək lazım olduqda əksəriyyət bəsit cümlələr qurmaqla kifayətlənir, bildiklərini ifadə edəcək kəlmə və sintaktik vahid tapmaqda çətinlik çəkir. Məhz bu zaman nitqin düzgün, məntiqli, aydın olması ilə bərabər zəngin olmasının da önəmi üzə çıxır. Nitqin zəngin olması üçün ən mühüm şərt lüğət ehtiyatının genişliyidir. İnsanın zəngin lüğət ehtiyatı olmalıdır ki, onun içindən düzgün sözü seçib onu nitqində tətbiq etsin. Hər bir funksional üslubda nitqin zənginliyinə nail olmağın xüsusi yolları var. Lakin ən zəngin nitq təbii ki, bədii üsluba aiddir. İstedadlı yazıçılar dil vahidlərindən istifadə edərək möcüzələr yaradırlar.
Nitqin zənginliyi sinonim, frazeoloji birləşmə, bədii təyinlərdən, sitat və aforizmlərdən düzgün və məqamına uyğun istifadə etməklə əldə edilir.
Nitqin rabitəliliyi mövzunun müəyyən bir sistemlə, ardıcıl təqdimatıdır. Nitq zamanı ötürülən informasiya sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etməli, keçidlər arasında sərt qırılma olmamalıdır. Mövzunun ana xətti daim diqqətdə saxlanılmalı, məntiqi ardıcıllıq pozulmamalıdır.
Mövzu 15. Kommunikativ proseslərdə ədəbi dil normalarından düzgün istifadə. Fonetik norma
Nitq mədəniyyətinin əsas göstəricisi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, ədəbi dilin tarixən formalaşmış normalarına və ya linqvistik prinsiplərinə əməl etməkdən ibarətdir. Və həmin prinsiplər, bir qayda olaraq, dil yarusları, yaxud qatları üzrə nəzərdən keçirilir:
1.Nitq mədəniyyətinin fonetik norması.
2. Nitq mədəniyyətinin leksik-semantik norması.
3. Nitq mədəniyyətinin qrammatik norması.