Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

Vərəsəlik törəsi

Qazan xanın xan statusu II boydan başlayaraq hissə-his­sə təqdim olunur. Birinci olaraq “xan təyinləri” geniş sə­viy­yədə cəmiyyətə ritual davranış kodeksi kimi nümayiş olunur. Onun ardınca xan statusunu işarələyən ov ritualı eyni di­na­mi­ka üzrə verilir. Elə ov ritualı başlanğıcında yenə də xan sta­tu­su­nun təcəs­sümü olan vərəsəlik hüququ haqqında söhbət ge­dir. Ova çıxarkən Aruz Qazana deyir: “Ordun üstünə kimi qor­san? Qazan aydır: “Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tursun” (97, 42).

Biz hakimiyyət uğrunda mübarizənin bu şəkildə üzə çı­xan gizli və açıq əlamətləri haqqında “Xan Uruzun ağası” tə­yi­nində ətraflı bəhs açmışıq. Yalnız onu deyək ki, bu gərgin si­tua­siya xan statusuna aid olan taxta varis təyin etmə (və­rə­sə­lik) vəzifəsi üzərində qurulur. Qazan xanın vərəsəlik ba­xı­mın­dan oğlu Uruzu varis təyin etməsi və bunu reallaşdırmağa ça­lış­ması (II, IV boy) eyni zamanda status əvəzlənməsinin ata­dan oğula keçməsini şərtləndirməklə oğuz cəmiyyətində pat­ri­ar­xatın mövcudluğunu xan statusunda təsdiq edir. Çünki xan sta­tusu bu istiqamətdə həm epik lay səviyyəsində, həmçinin struk­tur səviyyədə saxlanır. Əgər strukturda belə oğuz cə­miy­yət quruluşu matriarxatlığa əsaslan­saydı, o zaman Qazan xa­nın oğlu deyil, qızı varis kimi ön cərgəyə çəkilməli olacaqdı. DQK-dən məlumdur ki, Qazan xanın Uruz bəydən başqa bir qı­zı da var və onu öz əmisi oğluna, yəni Qaragünənin oğlu Qa­rabudağa ərə vermişdir. Bu barədə dastanda deyilir: “Ha­mid­lən Mərdin qələsin dəpüb yıqan, dəmür yaylı Qıpçaq Mə­li­kə qan qusdıran, gəlübən Qazanın qızın ərliklə alan, Oğuzın ağ saqallu qocaları görəndə ol yigidi təhsinləyən, al məxmuri şal­varlı, atı bəhri hotazlı Qaragünə oğlı Qarabudaq çapar yet­di: “Çal qılıcın, ağam Qazan, yetdim!” – dedi” (97, 49).

Bundan əlavə bu dünyagörüşü forması strukturda möv­cud olsa idi, o zaman epik səviyyədə xan statusunun əvəz­lə­yi­ci təmsilçisi bəy, xan deyil, xatun, banu olmalı idi. Lakin das­tan­da bunu görmürük. Demək, Qazan xanın xan statusunu sə­ciy­yələndirən hadisələrdən biri də vərəsəlik aktıdır ki, bu struk­tur və epik səviyyədə mühüm məsələləri dastanda açıq­la­yır.

Dastanda “Qazan xanın ordusı” anlayışı da xan sta­tu­su­nun göstəricisidir. Ordu yalnız hərbi əsgəri təşkilatı deyil, həm­çinin ictimai-siyasi və sosial birlikləri ifadə edir. Təbiidir ki, bu oğuzların qəzavatçılıq və fütuhatçılığı ilə birbaşa əla­qə­li­dir. Çün­ki daimi savaş və müdafiə situasiyasında həyat tərzi for­ma­laşan top­lum üçün ordu təşkilatı bütün strateji təsisatları əha­tə edir. DQK-də “ordu” sözü­nün “ev” sözünün sinonimi ki­mi II boy­da daşlaşması Aruz və Qazan arasındakı gər­gin­lik­dən əlavə onu göstərir ki, Qazanın evi bir şəxsin evi deyil, Oğuz cəmiy­yətinin ali idarəçilik təsisatının ən üstün statusu ola­raq qəbul olu­nur. Elə buna görə də XII boyda Qazan xanın evi­nin yəğma­lanması gələnəyinin ritual əsası haqqında verilən bil­gidən mə­lum­dur ki, onun evi Qalın Oğuzun ümumi əmlakı ki­mi ildə bir dəfə Oğuzlar üçün yəğmaya çıxarılır. Məhz bu da Qazan xanın evinin xan statusuna daxil olması haqqında mə­lumat verir. Yəni Qazan xan yalnız öz şəxsiyyəti, titulu və tə­yinləri ilə yox, həm də ev əmlakı ilə başdan-başa xan sta­tu­su­nun göstəricisi oldu­ğunu bildirir. Elə “Qazanın qapulu Dər­bənd­də on bin qoyunı” (97, 43) olması da bu əmlakın bir his­sə­sini göstərir. Bu əmlakın kafərlər tərəfindən yəğmalanması və onun Oğuz bəyləri tərə­findən geriyə qaytarılması səbəbin­dən Oğuz bəylərinə verilən yəğmada (XII boy) Bozoqun iş­ti­rak­dan məhrum buraxılması müxtəlif səviyyələri ilə bərabər həm də ona görə ədalətsiz qərar kimi qəbul olunur ki, ka­fər­lə­rin yəğmaladığı bu maddi əmlak yalnız Uçoqlar tərəfindən de­yil, həmçinin Bozoqlar tərəfindən geri qaytarılmışdır. II bo­yun sonunda Uçoqlarla (İç Oğuz) Bo­zoqlar (Dış Oğuz) bu yəğ­malanmış əmlakı can və mal səviyyə­sində xilas etmək üçün birlikdə mübarizə aparır və buna nail olurlar: “Taş Oğuz bəg­lərilə...Qaragünə oğlı Dəli Budaq soldan dəpdi. İç Oğuz bəg­lərilə Qazan dopa dəpdi” (97, 50).

Bu döyüş səhnəsində Dış Oğuzdan Aruz bəy də, Bug­düz Əmən də və digər bəylər də iştirak edirlər. Elə XII boyda Qa­za­nın evini yəğmaladıb Dış Oğuzu çağırmaması bəhsində Dış Oğuz bəylərindən narazı qismində məhz bu iki bəyin adı çə­kilir: “Taş Oğuz bəglərindən Aruz, Əmən və qalan bəglər bu­nı eşit­dilər, ayıtdılar ki, “Baq, Baq! Şimdiyə dəkin Qazanın evin bilə yəğ­ma edərdik. Şimdi neçün bilə olmıyavuz?” de­di­lər. İttıfaqı cəmi Taş Oğuz bəgləri Qazana gəlmədilər, ədavət ey­lədilər” (97, 123) və s.

4.