MEYDAN TEATRI – ŞƏBİH
Üçüncü Məqalə
Özət
Türk folklorunda xalq oyunları, meydan tamaşaları, köyseyirlik oyunu kimi adlarla bilinən və ritual mahiyyətli əyləndirmək, tərbiyə etmək funksiyası daşıyan bu teatr tamaşalarının nə zaman yarandığı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq Şəbih tamaşalarının XV-XVI yüzillərdə daha çox yayıldığı məlumdur. Hər halda mifoloji çağda ritualın bir parçası olan
oyunlar seyr edənlərə qutsal-mifoloji bilgiləri canlı şəkildə ötürmək vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Türklərin geniş coğrafiyaya yayılmaları və müxtəlif mədəniyyətlərlə təmasları nəticəsində bu oyunlar kölgə, mərasim, festival xarakterli teatral göstərilərə dönüşdü. Meydan tamaşaları əslində səhnə, pərdə, dekordan istifadə edilmədən və yazılı mətni olmayan çox aktyorlu, çalğılı, ənənəvi türk xalq teatrıdır.
Məqalədə Şəbihin dini-mistik tərəfləri və yazılı ədəbiyyatda faciə janrının yaranmasındakı rolu açıqlanmış, bu meydan tamaşasının yaranmasında şifahi və yazılı Kərbəla dastanının rolu tədqiq edilmişdir. Digər tərəfdən Şəbih çıxarılarkən səhnə dekorasiyası, aktyor hazırlığı, tamaşanın kütləviliyi xüsusi olaraq vurğulanmışdır.
Açar sözlər: meydan teatrı, taziyə (yas mərasimi), Şəbih çıxarmaq, dini-mistik tamaşa
SHABIH – SQUARE THEATRE
The third article
Abstract
There is not an exact information dealing with the establishment of these theater performances known as the folk performances, square performances, middle performance in Turkish folklore and denoting the function of entertain, teaching, bringing up with ritual essence. But it is known that, Shabih performances are spread more than XV-XVI centuries. In any case, in a mythological time the performances- the part of ritual fulfill the duty of passing the saint-mythological information in a lively form to the audience. As a result of Turks spreading to a large geography and connecting with various cultures these performances have changed to a theater shows with shadow, ceremony, festival nature. Square performances in reality using stage, curtain, décor a little or without these are also written in standard form, without text, with many actors, an instrumental, traditional Turkic folk theater.
In the article the religious-mystic sides of Shabih, its role in establishing of tragedy genre in written literature is identified, the role of oral and written Kerbala texts in establishing of this square performance is proved. On the other hand, when the Shabih is performed the stage decoration, actor training, the popularity of performance are especially emphasized.
Key words: Square theater, sympathy (mourning ceremony), Shabih performances, religious-mystic performance, oral text
ШАБИХ – НАРОДНЫЙ ТЕАТР
Третья статья
Резюме
В тюркском фольклоре известные под названием народных игр, народных представлений и ортаоюн (представления вокруг людей) имеют функцию воспитания, обучения и развлечения. К сожалению, точных сведений о времени возникновения этих театров нет. Однако известно, что представления Шабих начали распространяться с XV-XVI вв. Наверное, в мифологический период народ смотрящий на эти игры, являющиеся частью ритуалов, выполняли функцию передачи в живом виде сакрально-мифологических знаний. В результате расселения турков на широком географическом пространстве и контактов с различными культурами данные игры превратились в театральные представления фестивального, теневого (kölgə) и традиционного характера. В действительности, мало использующие сцену, занавесы и декорации и неимеющие письменный канонический текст народные представления – это музыкальный традиционный тюркский народный театр, имеющий много актеров.
В статье выявлена роль в создании жанра трагедии в письменной литературе и религиозно-мистические стороны Шабиха, а также была исследована роль устных и письменных текстов Кербала в создании народного театра. С другой стороны, мы хотим особо подчеркнуть сценическую декорацию, подготовку актеров и массовость представлений Шабих.
Ключевые слова: народный театр, тазие (традиция поминок), представления Шабих, религиозно-мистическое представление
Məsələnin qoyuluşu: Meydan tamaşaları ritual mənşəli olub özündə səhnə, aktyor və səhnənin quruluşunu verən qrupun hazırladığı bir xalq oyunudur. Şəbih dini-mistik oyun kimi mənəvi-əxlaqi dünyamızı yansıtmış, uzun zaman dini bilgilərimizin ən böyük qaynağı olmuşdur. Taziyə, əza, Məhərrəmlik rituallarının yekunu olan Şəbihi meydan tamaşası kimi öyrənmək yazılı dramatik əsərlərin və faciə janrının yaranmasındakı rolu baxımından önəmlidir.
İşin məqsədi: Məqalənin əsas məqsədi meydan tamaşasının xalqın milli dəyərlərinin yaşadılmasında, keçmişi unutmamaqda oynadığı funksiyasını və rolunu araşdırmaqdır.
1. Giriş
Göstərənlə seyr edən arasındakı münasibətlər sistemi türk folklorunda seyrlik xalq oyunları, meydan tamaşaları, ortaoyunu adlanan və ritual mahiyyətli əyləndirmək, tərbiyə etmək, öyrətmək funksiyası daşıyan bu teatr tamaşalarının nə zaman yarandığı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Hər halda mifoloji çağda ritualın bir parçası olan oyunlar seyr edənlərə qutsal-mifoloji bilgiləri canlı şəkildə ötürmək vəzifəsini yerinə yetirirdi. Türklərin geniş coğrafiyaya yayılmaları və müxtəlif mədəniyyətlərlə təmasları nəticəsində bu oyunlar kölgə, mərasim, festival xarakterli teatral göstərilərə dönüşdü. Meydan tamaşaları və ya Türkiyədə deyildiyi kimi “orta oyunu əslində səhnə, pərdə, dekordan istifadə edilmədən və yazılı mətni olmayan çox aktyorlu, çalğılı, ənənəvi türk xalq teatrıdır” (Albayrak 2004, 419).
Hər halda meydan tamaşaları və ya xalq teatrları musiqi, rəqs, dialoq, təqlid, təmsil və b. ünsürlərdən meydana gəlmişdir. Bəlkə də dairəvi şəkildə düzülən tamaşaçılarla əhatə olunan göstərinin meydanda oynandığı üçün ona meydan və ya ortaoyunu (ortada oynanıldığı üçün) adı verilmişdir. Meydan tamaşaları yuvarlaq halqa şəklində düzülmüş tamaşaçıların əhatəsində oynanılır. Əslində meydan tamaşaları sözü də bu xalq teatrının mahiyyətini tam açmır, çünki oyun sadəcə meydanda deyil, qapalı məkanda, küçədə, bəzən də çayxanalarda, qəhvəxanalarda oynanır. Ancaq meydan tamaşaları termini yanlış və ya doğru işlək olduğundan biz də bu termindən istifadə etməli olduq. Bu tip xalq teatrlarına Asiyada, Afrikada, Amerikada, Avropada da rast gəlinir. Bir sözlə oyun milli elementlərin, milli özünüdərkin, milli şüurun göstərgəsi olmaqdan başqa bütün ölkələrdə və xalqlarda eynidir və fəlsəfəsi də ortaqdır. Meydan tamaşaları əsasən açıq havada (çox az halda, xüsusən də qış fəslində qapalı məkanda) oynanılır. Şəbih tamaşaları xaricində geriyə qalan təhkiyəyə dayanan meydan oyunlarının dekoru ya olmur, ya da bəsit olur. Əsas diqqət oyunçuların geyimlərinə verilir. Meydan tamaşalarında tarixilik prinsipi gözlənilmir. Meydan tamaşalarının çox vaxt bir idarəedəni olur. Bu oyunlarda musiqidən (zurna, nağara, qoşa nağara, saz və s.), rəqsdən də istifadə edilir. Meydan tamaşalrı əsasən a) girişdən, b) dialoqdan, c) oyunun mətnindən və d) sonluqdan ibarətdir.
Türklər yeni dinlər qəbul etdikcə meydan teatrlarının dini-inanc təməlində dəyişiklik baş vermişdir. İslamiyyətin qəbulu ilə türk xalq teatrı faciəli, drammatik məzmunlu yeni bir meydan tamaşası Şəbih yaratmışdır. Əskidən var olan ritual özəllik, mifoloji qurtarıcı qəhrəman, özünü yüksək amal yolunda fəda edən qəhrəman tipi Şəbih teatrının əsas bazasını təşkil etmişdir. Şəbih əslində meydanda tamaşaçıların ortasında oynanılır. Şəbih oyunçuları bu ənənəni atadan oğula keçirməklə bir növ ənənəvi bir üsul yaratmışlardır. Bu isə bir növü aktyor kadrlarının ənənə ilə yetişdirilməsi deməkdir.
“Açıq havada oynanılan, el-oba məskunlaşan yurdun mərkəzində, şəhər meydançalarında, karvansaraylarda, bazar içində, küçələrdə, kənd əkənək yerlərinin yanında göstərilən kütləvi xalq tamaşalarına ümumiləşdirilmiş şəkildə, sənət növü kimi "meydan teatrı" deyilir. Meydan teatrı xalqın mənəvi varlığını, idrakının təkamül mərhələlərini, dünyanın dərkolunmaz hadisələrinə münasibətini, əsatir və folklor mədəniyyətinin estetik prinsiplərini müxtəlif məzmun və formalarla təcəssüm etdirən oyun vasitələrinin, üslub və janrlarının bədii toplumudur. Xalq teatrları bir neçə yerə ayrılsa da hər halda onları aşağıdakı növlərə ayırmaq olar:
1. Əyləndirici, qısa məzmunlu meydan tamaşaları,
2. Dini-mistik, geniş məzmunlu Şəbih meydan tamaşaları.
Meydan tamaşaları və oyunları canlı, kukla və s. yönlüdür və bunları xarakterinə görə ayrı bir bölgüyə daxil etmədik. Xalq teatrlarının hamısı ritual bağlamlı, mərasim xarakterli olduğundan bu bölgü altında meydan oyunu göstərməyi uyğun görmədik. Hətta məlum olan meydan tamaşalarının bölgüsü də oyunun fəlsəfəsi, mədəniyyət növü olması baxımından yarımçıqdır. Yazıldığı kimi “Meydan tamaşalarını şərti olaraq dörd bölümə ayırmaq olar: mərasim və əsatir şənlik oyun-tamaşaları; kütləvi həyat və məişət etno-mədəni oyun-tamaşaları; əyləncəli səhnə oyunları; mistik xarakterli şəbih tamaşaları. Azərbaycanda mərasim tamaşalarını ümumiləşdirib iki qismə bölmək olar: mövsümi mərasimlər yazın gəlişi, əkinin başlanması, məhsulun yığılması, elin-elatın yaylağa çıxması, qoyun qırxını ilə əlaqəlidir. Məişət mərasimlərinə aşıq toyları, dərviş düyünləri, ölən igidlərin şəninə ağılar deyib, bayatı çağırmaq, yuğlama (ağlama) məclisi qurmaq, vəsfi-hal oyunları aiddir” (Rəhimli 2005, 6), hökmü doğrudan da çox şərtidir və ritualın keçirilməsi yeri və zamanını göstərməkdən başqa bir şey deyildir.
Burada geniş mənada göstərilən və tamaşa edilən oyunu təhkiyəli dialoq və monoloqlardan qurulu və təhkiyəyə dayanmayan, yəni teatr elementləri olmayan oyunlar olmaqla iki hissəyə bölmək mümkündür:
1. Təhkiyəli, süjetli oyunlar o qədər çox olmasalar da buraya dərviş hekayələri, “Tənbəl qardaş”, “Xıdır-Nəbi”, “Yel Baba”, “Qodu-qodu”, “Kosa-Kosa”, otuza yaxın növü olan Qaravəlli tamaşaları, mərasim və bayram tipindən bütün meydan tamaşaları, kukla oyunları və dini-mistik xalq teatrı olan Şəbih tamaşaları daxildir.
2. Təhkiyəyə dayanmayan və teatr elementləri olmayan oyunlara zorxanalar, kəndirbazlar, xalq rəqsləri, bütün uşaq oyunları, canbazlar, baca-baca, əl üstə kimin əli, ənzəli, barmaq oyunu, beşdaş, bənövşə, aşıq oyunları, dirədöymələr, çilingağac, qığ mərə, çömçəxatun, dəsmal aldı qaç, fincan-fincan, gizlənpac, papaqaldıqaç, xan-vəzir, mərə-mərə və onlarca başqaları daxildir. Təbii ki, təhkiyəyə dayanmayan çovqan, cirit və atüstü bütün oyunlar buraya aiddir. Təqribi hesablamaya görə sadəcə Azərbaycanda dialoq və monoloqlardan ibarət şifahi və ya yazılı mətni olmayan güc, çeviklik, əyləncə və öyrətmə-öyrənmə, məşq xarakterli oyunların sayı iki yüzə yaxındır.
Xalq mədəniyyətində heç bir şey dəyişmədən min illər boyu olduğu kimi qalmır. Mədəniyyətin ən böyük özəlliyi dəyişim və dönüşüm yaşamaqdır. Ona görə də meydan tamaşalarının hamısında olduğu kimi Şəbih tamaşaları da nəsildən-nəslə keçməklə bəzi dəyişmələrə, bəzi fərqliləşmələrə məruz qalsa da vermək istədiyi mesajı, xalq fəlsəfəsini qoruya bilmişdir. Məhz elə buna görə də onlar hər zaman müasir sənətlərin ən mühim qaynağı olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |