Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

İşin elmi yeniliyi: Məqalədəki əsas elmi yenilik “Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür” kitabında qaldırılan folklorşünaslıq problemlərinin, xüsusilə folklor və tarixilik, folklor və regionallıq məsələlərinin aydınlaşdırılmasıdır.

İşin elmi nəticəsi: Azərbaycan folklorşünaslığınıın təhlil və tədqiqə ehtiyacı olan məsələlər diqqət mərkəzinə çəkilmişdir.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədən folklorşünaslığa dair elmi ədəbiyyata və folklorşünaslığın aktual problemlərinin öyrənilməsinə ehtiyacı olan bütün gənc folklorşünaslar istifadə edə bilərlər.
Ədəbiyyat:

1. Muxtar Kazımoğlu. Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür, Bakı, Elm və təhsil, 2014.

2. Muxtar Kazımoğlu. “Folklorda obrazın ikiləşməsi”, Bakı, Elm, 2011.

3. Füzuli Bayat. Folklor dərsləri, Bakı, Elm və təhsil, 2012.

4. Путилов Б.Н. Фольклор и народная культура, СПб, Наука, 1994.

Qüdrət UMUDOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,

ADPU

[e-mail]
ƏZİZXAN TANRIVERDİNİN LİNQVİSTİK ARAŞDIRMALARINDA FOLKLOR VƏ YAZILI ƏDƏBİYYAT PROBLEMİ
XÜLASƏ

Məqalədə folklorla yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı əlaqəsindən, görkəmli dil­çi, qorqudşünas alim Əzizxan Tanrıverdinin öz tədqiqatlarında bu problemə xü­su­si yer ayrılmasından bəhs edilir. Özəlliklə Ə.Tanrıverdinin “Dəli Kür” roma­nı­­nın poetik dili” monoqra­fiyası, böyük nasirimiz İsmayıl Şıxlının məşhur ro­ma­nın­­da yazıçının folklo­rizm­lərdən son dərəcə məharətlə faydalanması məsələləri təh­­lil edilir.

Açar sözlər: folklor, yazılı ədəbiyyat, Əzizxan Tanrıverdi, İsmayıl Şıxlı, “Dəli Kür”
PROBLEMS OF FOLKLORE AND WRITTEN LITERATURE IN LINQUISTIK INVESTIGATION AZIZKHAN TANRIVERDI

SUMMARY

Folklor has always been the food source of the written literature. The problem of interaction of folklore with literature has always been in the fokus of the filologists. In spite of Azizkhan Tanriverdi is an lingcuist – scientist hi is periodikally interested with this problem. This problem is widely inwestigated in “his worx” Poetik languaqe of “Deli Kur” novel.

Key words: folklore, literature, Azizkhan Tanriverdi, İsmail Şhixli, “Deli Kur”
ПРОБЛЕМА ФОЛЬКЛОРА И ПИСЬМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

В ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ

АЗИЗХАНА ТАНРИВЕРДИ

РЕЗЮМЕ

В статье повествуется о взаимосвязях фольклора и письменной лите­ратуры, а также особое место уделено исследованиям известного языко­веда, ученого-горгудоведа Азизхана Танрыверди, касающимся данной проблемы.

К исследованию привлечена монография А.Танрыверди «Поэти­ческий язык романа «Буйная Кура» известного прозаика Исмаила Шихлы, который с мастерством применил фольклоризмы в своем произведении.

Ключевые слова: фольклор, письменная литература, Азизхан Танрыверди, Исмаил Шихды, «Буйная Лура»

Məsələnin qoyuluşu: Əzizxan Tanrıverdinin folklorla bağlı tədqi­qatları onun linqvistik araşdırmaları kontekstində təhlil olunur.

İşin məqsədi: Professor Ə.Tanrıverdinin folklor və folklorşünaslıq sa­hə­sin­dəki tədqiqatları, xüsusi olaraq “Dəli Kür” romanının poetik strukturunda ali­min aşkarlayıb təhlilə cəlb etdiyi folklor qaynaqları barədə təsəvvür yaratmaq.
Folklor xalqın milli sərvətidir. Bu sərvətdən hərə bir cür istifadə edir, fay­da­lanır. Doğulduğu andan son mənzilə qədər insanı xalqın yaratdığı poetik ör­nək­­lər müşayiət edir, nağıllarla böyüyür, dastanları dinləyib mətinləşir, sevməyi öy­­rənir, saz musiqisi ilə ruhlanır, aşıq şeirləri və bayatılarla zövqümüzü kök­lə­yi­rik.

Folklorun ecazkarlığından qələm sahibləri daha çox bəhrələnmişlər. Folk­lor hər bir zaman yazılı ədəbiyyat üçün əsas qida mənbəyi olmuşdur. Folklorla ya­­zılı ədəbiyyatın qarşılıqlı əlaqəsi ədəbiyyatşünaslıqda zaman-zaman araş­dı­rı­lıb öyrənilmişdir. Bu işi görənlər çox zaman folklorşü­naslar, ədəbiyyat ta­rix­çi­lə­ri, tənqidçilər və nəzəriyyəçilər olmuşlar.

Folklorla yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı təsiri özünü forma və məzmun ele­ment­­lərində, ideya və motivlərdə, dildə – bədii ifadə vasitələrində gös­tər­diyi üçün folklor və yazılı ədəbiyyat probleminin araşdırılması ilə daha çox folklor­şü­­­nas alimlər məşğul olmuşlar. Dilçi alimlərin də adı çəkilən problemə üz tut­ma­­sı təbii görünməlidir. Orta əsr Azərbaycan alimləri Xətib Təbrizi, Yusif Tahir Xoy­lu, Ömər Gənci, Nəsirəddin Tusi, Vəhid Təbrizi, Məhəmməd Təbrizi və baş­­qa­ları həm ədəbiyyat, həm də dil məsələlərini tədqiq etməklə fundamental əsər­lər yazmışlar. Şərqin böyük şairlərinin poetik əsərlərini şərh edən tənqidi əsə­r­ləri ilə yanaşı, onların bir sıra abidə və əlyazmaların (divanların) dilinə yaz­dıq­­ları düzəlişlər, dilçilik traktatları bu gün də elmi dəyərini itirməmişdir. XX yüz­­illiyin görkəmli alimləri Bəkir Çobanzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə və qey­ri­lə­ri öz sələf­lərinin yolunu deyilən istiqamətdə davam etdirmişlər. Bu gün Tofiq Hacı­yev, Qəzənfər Kazımov, Nizami Cəfərov və başqaları həm dil, həm də ədə­biy­­yat məsələlərini dərindən tədqiq edən görkəmli alimlərimizdir. Onlar çox­şa­xə­li tədqiqatlarını filologiyanın hər iki qolu üzərində quraraq qiymətli əsərlər ya­­zırlar. Elmi indeks baxımından dilçi hesab olunsalar da, adı çəkilən alimlər ədə­­biyyat tariximizi ən qədim çağlardan ən yeni dövrə qədər çox yaxşı bilir, təd­qiq edir, müasir ədəbi prosesi ciddi şəkildə izləyərək, diqqət çəkən bədii əsərlər və onların müəlliflərinin sənətkarlığı barədə tənqidi yazılar yazmaqla ədə­biy­yat­şü­­nas­lığımıza töhfələr verirlər.

İxtisasca dilçi olub, lakin ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslıq məsə­lə­ləri ilə də sintetik tərzdə məşğul olan görkəmli alimlərimizdən biri də filologiya üzrə elm­lər doktoru, professor Əzizxan Tanrıverdidir. Alimin “Kitabi-Dədə Qor­qud”un obrazlı dili” (1), “Kitabi-Dədə Qorqud”­un söz dünyası” (2), “Poeziyanın dili və di­lin poeziyası” (3), “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu” (4) və sonuncu “Də­li Kür” ro­manının poetik dili” (5) kitabları və çoxsaylı məqalələri deyilənləri təs­­diq et­mək­dədir. Ə.Tanrı­verdi erudisiyalı alim, çoxplanlı tədqiqatçıdır. Biz onu yu­xarıda adı çəkilən sələfləri və müasirləri olan böyük alimlərlə müqayisə edə bilərik.

İyirmiyə yaxın kitabın müəllifi olan Əzizxan müəllim olduqca məh­suldar alim­dir. Ötən – 2012-ci ildə alimin iki sanballı monoqrafiyası çapdan çıxıb. İlin bi­rin­ci yarısında bizi “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu” əsərilə sevindirən professor ilin sonunda “Dəli Kür” romanının poetik dili” monoqrafiyası ilə bir daha heyran etdi. Son kitab elmi ictimaiyyət və İ.Şıxlı nəsrini sevənlər üçün hadisəyə çevrildi. Əsə­rin rezonans doğur­masını ölkə mətbuatında çap olunan çoxsaylı resenziyalar, əsə­rin təqdimat mərasimində səslənən, alimin yaradıcılığına dəyər verən qiymətli rəy­lər sübut etməkdədir.

Əzizxan Tanrıverdinin yaradıcılığının bir istiqaməti folklorla bağ­lıdır. On­un həm də AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı mütəxəssislə­rindən olması tə­sa­düf deyil. O, Azərbaycanın nüfuzlu qorqudşünasların­dan biridir. Professor M.Allahmanlı yazır: “...”Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə bağlı araşdırmalar Ə.Tanrıverdinin elmi fəaliyyətində ayrıca bir tərəfdir. ... Təxminən iki yüz ilə ya­­xın­dır ki, dastan öyrənilir, təhlil edilir. Ədəbiyyatçılar, dilçilər, tarixçilər, et­no­­qraflar, musiqiçilər, coğrafiyaçılar və s.– hamısı bütün istəklərini, qaranlıqları ay­­dın­laş­dırmaq üçün ona müra­ciət edirlər. Məhz dilçi alimimiz Ə.Tanrıverdi də dil tarixi kontekstində təkcə dil tarixi faktlarını araşdırmaqla məhdudlaşmır” (6). Ə.Tanrıverdi “Dədə Qorqud” eposunun dili, leksikası, obrazları ilə bağlı yeddi ki­­tab müəllifidir. Onlardan sonuncusu “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu” folk­lor­­şünaslığımız üçün daha əhəmiyyətlidir. Kitaba folklorşünas alim, filo­lo­giya üz­rə elmlər doktoru Ramazan Qafarlı tərəfindən geniş, elmi cəhət­dən dəyərli bir “Ön söz”ün yazılması da təsadüfi xarakter daşımır (7).

Ə.Tanrıverdi “Kitabi-Dədə Qorqud”u əzbər bilir. Onun hər cümlə­sini, hər sö­­­zünü, səslərini, hətta rənglərini belə gözləri ilə çəkib içinə ötürüb. Xilqətindən öz soyunu sevən Əzizxan müəllim eposun vərəqlərini hər dəfə çevirəndə türkə, türk­­­çülüyə olan sönməz sevgisi bir boy da artıb. Oğuz övladlarının pasportu olan “Kitab” alimin varlığına hakim olan mənəviyyat külliyyatıdır. Yer üzündə tür­­­­kü tanıyan, əlinin suyuna bələd olan hər kəs yaxşı bilir ki, at türk kişisi üçün nə deməkdir. Mənə elə gəlir ki, Ə.Tanrıverdi bunu dünyada hamıdan yaxşı bilir. On­un üçün də düşüncə və qənaətlərini əldə etdiyi mənbə materialları və ağlının mü­­­­­haki­məsi əsasında yazdığı “At kultu” kitabında bəyan edir. O, “Türk-oğuz cə­­­­miyyətində ata olan münasibəti” at türk üçün “oğuldur”, “qardaşdır”, “sədaqətli dostdur, yoldaşdır, xilaskardır” fikirləri ilə ümumiləşdirir. Alimin “Dədə Qorqud kitabı”ndakı türk düşüncəsindən çıxardığı son nəticə belədir ki, “at igidin (qəhrə­manın) özündən də üstündür”. Eldən eşitdiyim, Əzizxan müəl­li­min özünə də söylədiyim atla bağlı “at igidin arxasıdır” (oğul, qardaş, dost, arxa ol­­­duğu kimi), “at igidin ömür-gün yoldaşıdır” (alimin dediyi kimi tabutudur), “at muraddır” (ar­zuya çatdıran, ideala qovuşduran qanaddır) kimi atalar sözləri də bu yöndə fikri, düşüncəni zənginləşdirməyə xidmət edən sınanmış xalq de­yim­ləridir.

Görkəmli folklorşünas R.Qafarlı doğru qeyd edir: “Professor Əziz­xan Tan­rı­­­verdinin yaradıcılığında əski oğuz-türk yazılı abidəsi – “Dədə Qorqud” epo­su dil­çilik, folklorşünaslıq, fəlsəfə, tarix və etnoqrafiya müstəvisində ümumi­ləş­diri­lə­rək tədqiqata cəlb edilir. Onun elmi fəaliy­yətinin əsas istiqaməti və mövzusu bu dünya şöhrətli oğuznamənin sirlərinin açılmasına yönəlmişdir” (7, 5).

Professor Ə.Tanrıverdinin “Dəli Kür” romanının poetik dili” monoq­rafiyası fi­­­loloji sferada hadisəyə çevrildi. Sensasiya yaradan bu əsər haqqında ölkənin nü­fuz­­­lu mətbuat orqanları səhifələrində respublikanın görkəmli alimlərindən Hi­ma­lay Qasımov (“Xalq qəzeti”, 24 fevral 2013), Təyyar Salamoğlu (“525-ci qəzet”, 13 fevral), Elman Quliyev (“525-ci qəzet”, 23 fevral), Mahmud Allahmanlı (“Kr­e­do”, 9 fevral), Yaqub Babayev (“Kaspi”, 16-18 fevral), Məhərrəm Hüseynov (“Ye­ni Azərbay­can”, qəz., 21 fevral), Həcər Hüseynova (“Müəllim sözü”, fevral, 2013) və başqalarının dərc etdirdikləri resenziyalarda ifadə olunan ma­raqlı fikirlər mo­noqrafiyanın mündəricəsini, orada qoyulan mətləbləri təhlil edir, onun elmi mə­ziyyətlərini açıqlayır. Yazılan rəylər fərqli aspektlərə yönəlmiş ol­sa da, ümumi fikir alimin yaradıcılığına düzgün qiymət ver­mək­­lə yekunlaşır. Di­gər mühüm məsələlərlə yanaşı, “folklorla yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı tə­siri prob­­lemi” hər zaman dilçi alimin diqqət mərkəzindədir. Əzizxan müəl­lim son təd­qi­­qat əsərində bu məsələni daha geniş qoymuşdur.

“Dəli Kür” romanının poetik dili” əsərinin maraqlı mündəricə struk­turu var­dır. Görkəmli ədəbiyyatşünas, nəsr tədqiqatçısı Təyyar Salamoğlu kitaba “Nəsr dilinin şeiriyyəti monoqrafik araşdırma obyekti kimi” adlı “Ön söz” yaz­mış­dır. Kitab müəllifi də bu gün üçün qeyri-adi olan bir yolla gedərək qədim ki­tab (divan) bağlama ənənəsinə söykənib əsəri “Kitabın yazılma səbəbi” adlı “dibaçə” xarakterli “Ön söz”ü ilə başlayır (8).

Ə.Tanrıverdi təbii fəhmi, nəzəri hazırlığı və alim səriştəliliyi ilə uca İs­ma­yıl Şıxlı mənəviyyatının, fenomenal epik düşüncəsinin son dərəcə bədii, poe­tik ifa­dəsi olan “Dəli Kür” ecazkarlığını zərrəbin, rentgen dəqiq­liyi ilə araşdırır, kim üçünsə sirli-gizli qalan nöqtələri ustalıqla aşkarlayır.

Diqqət etsək, öz araşdırmalarını üç fəsildə istiqamətləndirən müəllif əv­və­lin­ci fəsildə “Dəli Kür” romanının poetikasını şərtləndirən əsas amil kimi şifahi xalq ədəbiyyatını nəzərdən keçirir. “... “Dəli Kür”ün bədii mətni milli folklorun epik və lirik janrları, xüsusən də “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” eposlarının mətni ilə bu qədər konkretlikdə heç vaxt müqayisə predmetinə çevrilməyib. Etnik yad­daş­dan gələn ədəbi təcrübənin həm mətn səviyyəsində, həm epik düşüncənin hü­dud­ları səviyyəsində eposdan romana keçidi şərtləndirən əlamətləri dəqiq mü­şa­hi­də və tipoloji ümumi­ləş­dirmə obyektinə çevrilməyib” (8, 7).

“Dəli Kür”ü “xalq ruhunun daşıyıcısı” hesab edən Ə.Tanrıverdi doğru qeyd edir ki, şifahi xalq ədəbiyyatı ilə “Dəli Kür”ün bağlılığı ayrı-ayrı folklor janrı örnəklərindən istifadə etməklə həm birbaşa, həm də “bir mövzu daxilində deyil, müxtəlif problemlər müstəvisində”, yəni dərin qatlarda özünü göstər­məkdədir. Alim əvvəlcə romanda rast gəlinən atalar sözləri, bayatı, nəğmə, eydir­mə, əfsanə, xalq mahnıları və aşıq şeirlərin­dən bəhs edərək onları təhlil edir.

Həyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, əcdadlarımız onunla bağlı müdrik kəlamlar, əs­r­lərin sınaq və təcrübəsi nəticəsində gəldikləri qənaətləri ümumi­ləşdirən obrazlı ata­­lar sözü söyləmiş olmasınlar. Adətləri hər şeyi “yüz ölçüb, bir dəfə biçmək” olan Azər­­baycan türkləri həyat və məişət­lərində qarşı­laşdıqları hər bir şey, olay haqqında hökm vermək, qəti, bitkin fikir bildirmək üçün həkimanə tərzdə obrazlı sözlərdən is­­ti­fadə etmişlər. Nəticədə atalar sözləri və zərbi- məsəllərdən ibarət çox zəngin bir xə­­zinə yaratmışlar. Elə bir insan yoxdur ki, danışıq zamanı xalqın bu xəzinəsindən az-çox istifadə etmə­sin. Yazıçı və şairlər yaratdıqları obraz­lar vasitəsilə fikrin təsirli, dol­­ğun ol­masından ötrü xalqın söz xəzinəsinə tez-tez baş vurmuşlar. İ.Şıxlı atalar sö­­zü və məsəllərdən təbii formada, yerli-yerində, məharətlə faydalanan sənətkar­lar­da­n­­dır. Əzizxan Tanrıverdi “Dəli Kür”də yazıçının xalq kəlamlarından bir neçə for­ma­­­da yararlandı­ğını yazır. Yazıçı epik obrazların monoloq və dia­loqlarında ifadə edi­­lən fikirlə onu qüvvətləndirən atalar sözləri arasında, əsasən, “atalar demə­yib­mi”, “bir məsəl var”, “deyirlər” kimi rabitə yaradan, əlaqələn­dirici söz­lər­dən isti­fa­də etmişdir. Yazıçının ustalıqla işlətdiyi atalar sözü və məsəl­ləri romanın ayrılmaz his­səsi hesab edən tədqiqatçı surətlərin dilində 50-dən artıq xalq kəlamının iş­lən­di­yi­ni göstərir. Onun fikrincə, “romana daxil edilmiş atalar sözləri surətlərin dilinə uy­ğunlaşdırıldığı üçün ahəngdar və poetik səslənir”. Məsələn, “Cahandar ağanın di­lin­də: “Kişi tüpürdüyünü yalamaz”, Zərnigar xanımın dilində: “Təzə bardağın suyu sə­rin olar”; Şah­nigarın dilində: “Ərsiz arvad yüyənsiz at” və s. (5, 27). Alimin fik­rin­cə, İ.Şıxlının qoca kişinin dilində işlətdiyi “Su sənəyi suda sınar” atalar sözü və ar­xasınca işlətdiyi “Gəmiçini ya sel aparar, ya suda boğu­lar” cüm­ləsi semantik ba­xım­dan sinonimlik təşkil edən obrazlı fikir­lər­dir. Monoq­rafiya müəllifi qeyd edir ki, so­nuncu obrazlı cümlə “müəlli­fin (İ.Şıxlının – Q.U.) yaratdığı hikmətli söz kimi gö­rü­nür” (5, 28). Müda­fiə etdiyimiz bu fikrə onu əlavə edək ki, bu təbii prosesdir. Xal­qın söz xəzinəsi, atalar sözlərindən ibarət külliyyatımız daim İsmayıl Şıxlı kimi müd­rik insan­ların, ustadların hesabına zənginləşmiş və zənginləşmək­də­dir.

Tədqiqatçının fikrincə, romanda işlədilmiş atalar sözü və məsəllər üç for­ma­da təzahür edir: orijinalda olduğu kimi (“Kişi tüpürdüyünü yala­maz”); qis­mən dəyişdirilməklə (“Dost dostla tən gərək, tən olmasa gen gərək” əvəzinə “Yoldaş yoldaşa tən gərək, tən olmasa gen gərək” forma­sında); daha çox də­yi­şik­liyə uğramaqla (“Mən axtardığımı tapdım” – “Axtaran tapar” əvəzinə) və fik­rin semantikasını, mahiyyətini başqa şəkil­də ifadə edib örnəyin orijinalını xəl­vət­də saxlamaqla (“Allah kasıba qız verincə başına daş salsa yaxşıdır” cümləsi do­layısı ilə “Qız yükü, duz yükü” kəlamının məzmununu ifadə etməkdədir).

Alim “Dəli Kür” romanında işlədilmiş atalar sözlərini mənaca çeşid­ləyərək 11 semantik qrupa ayırır. Bu qruplaşdırma, bəzi məqamları mübahisəli görünsə də, əsasən, müsbət qiymətləndirilməlidir.

Atalar sözü kimi səslənən, lakin yazıçı təfəkküründən qaynaqlanan bəzi hik­mətli sözlər də tədqiqatçının diqqətindən kənarda qalmamışdır. Qeyd et­di­yi­miz kimi, folklor həm təsir edir, həm də təsirlənir. Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif, M.F.Axundzadə, Sabir, S.Vurğun, O.Sarıvəlli, B.Vahabzadə, İ.Şıxlı və on­larla başqa söz sənətkarlarının qələmindən pərvazlanmış söz və ifadələr xal­qın sığal və təğyirindən sonra atalar sözü statusu qazanaraq təqdir olunmuş və şi­fahi söz sərvətimizi daha da zənginləşdirərək artırmışdır.

Monoqrafiya müəllifi romanda rast gəlinən folklor nümunələrini janrlar üz­rə xüsusi başlıqlar altında qruplaşdırır. Nədənsə alim özünün də etiraf etdiyi ki­mi, romanda cəmi bir bayatı, bir nəğmə mətni (əslində meyxana), bir eydirmə (sağın nəğməsi), bir əfsanə və bir aşıq qoşmasına təsadüf edilməsinə bax­ma­ya­raq, baş­lıqları cəm halında verir: “Bayatılar”; “Nəğmələr”; “Eydirmələr”; “Əfsanələr”; “Aşıq şeirləri”.

Ə.Tanrıverdi romanda çağırılan:

Eləmi qar qalandı,

Qış gəldi qar qalandı.

Qarğalar laçın oldu,

Laçınlar qarğalandı –

də­rin ictimai-fəlsəfi məzmunlu el bayatısının yazıçı tərəfindən qəhrə­manının iz­ti­rablı düşüncələrə qərq olduğu zaman, gərgin psixoloji duru­munu oxucuya çat­dır­maq məqamında yardımçı vasitə kimi işlədildiyini qeyd edir. Tədqiqatçının (əs­lində oxucunun) bayatının şərti metaforik anlamına əsaslanaraq çıxardığı qə­na­ət doğrudur: “Qarğa pristavın, laçın isə Cahandar ağanın simvolu kimi çıxış edir”.

Sufizm İslam tarixində ən geniş yayılmış tərıqətlərdən biri olmuşdur. Qüd­siy­yətə, mənəvi paklığa, ülviyyətə söykənən bu dini təriqətin müxtəlif məzmunlu qol­ları və cərəyanları olmuşdur. Onlardan biri də son əsrlərdə geniş yayılmış “Nəqşibəndlik” hesab olunur. Bu sufi cərəyanı Azər­bay­can­da da geniş yayılmışdı. La­kin yerlərdə insanların avamlığından, savad­sızlığından istifadə edən mollalar, ya­lançı axundlar ideyanın mahiy­yətini təhrif edir, Molla Sadıq kimi yalançı mür­şid­lər müridlərin başını piyləyir, onların ekstaza yetişmə vəziyyət­lərindən pozğun məq­sədlər, əxlaqsız hərə­kətlər üçün istifadə edirdilər. “Dəli Kür” romanında İ.Şıxlı qondarma sufi zaviyəsinin iç üzünü açır. Şahnigarın aldanaraq getdiyi məc­li­si və xanəgahı təsvir edərkən yazıçı romanda beş misralıq “meyxana” mətnin­dən is­tifadə etmişdir. Ə.Tanrıverdi bu nümunəyə də öz münasibətini bildirmişdir.

Monoqrafiyanın maraq doğuran nöqtələrindən biri də romanda rast gə­linən sa­ğın nəğməsi (eydirmə) və anadil quşları haqqında əfsanə barə­sin­də tədqiqatçının şərh­ləridir. “Eydirmə” sağına başlarkən sağılası inəyin ye­lin əzələlərini bo­şalt­maq, əmcəklərinin gözünü (klapanını) açmaq üçün sa­ğıçı tərəfindən oxunan ov­sun­layıcı nəğmədir. Alimin fikrincə, yazıçı uyğun səhnədə örnəkdən ya­rar­lan­maq­la “sanki Mələyin ruhunu sakitləş­dirir, əzab­lı günlərini unutdurur, digər tərəfdən, bur­ada qədim türk etno­qra­­fiyasından süzülüb gələn eydirmənin özünə yeni nəfəs, ye­ni ruh” vermiş olurdu.

Yazıçı “Anadil” əfsanəsini romanın poetik strukturuna son dərəcə ustalıqla da­xil etmişdir. Gecənin sakitliyində xəyalları ilə tək qalan Əşrə­fin qulaqlarına də­yən quş səsləri vaxtilə eşitdiyi əfsanəni yenidən ona xatırladır. Onu da qeyd edək ki, əfsanə quşlarla bağlı yaranmış digər örnəklərə bənzəsə də, orijinal va­riant təsiri bağışlayır.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən geniş yayılmış janrlarından biri xalq mahnılarıdır. Bu janrın örnəkləri ümumişlək olmaları ilə səciy­yə­lənir­lər. Ya­zılı ədəbiyyatın dram və nəsr kimi sahələrində xalq mahnı­larından geniş is­ti­fa­də olunur. “Dəli Kür”də rast gəlinən mahnılar əsasən məhəbbət möv­zu­sun­da­dır. Əlbəttə, söhbət mahnı mətnlərindən gedir. Ro­manda rast gəlinən parçalar bir, ya iki misra, bəzən bir və bir neçə bənd­dən ibarət olur. Alimin müşahidəsinə gö­rə, mahnılardan alınan tək misralar təşbeh kimi işlədilir və poetikliyi artırır. Qoşa və ya daha çox misralı parçalar müəllifin təhkiyəsinə uyğunlaşdırılaraq, əsə­rin məzmununa təbii şəkildə qovuşaraq surətlərin dilində oxunur və səhnənin tə­sir gücünü çoxaldır. “Dəli Kür”də yeri gəldikcə işlənən (oxunan) “xalq mah­nı­sı­nın semantik yükü ilə obrazın (zümzümə edənin – Q.U.) taleyi eyni xətdə bir­lə­şir” – deyən Ə.Tanrıverdi mətnləri qarşılaşdırıb ortaya çıxardığı nəticələri ümu­miləş­dirərək oxucusu ilə bölüşür. Doğru qeyd olunur ki, romana daxil edil­miş xalq mahnıları vəsfi-hal olmaqla “hamının ruhunu oxşayır”, “xəyalən uzaq­la­ra aparır”.

Romanın poetik strukturunda birbaşa hadisənin təhkiyəsi ilə bağla­nan, ob­ra­zın psixoloji durumunu, daxili duyğularını oxucuya bəyan edən, əsərin bədii siq­lətini, təsir gücünü qüvvətləndirən bir məşhur aşıq şeiri də yer almışdır. Bu ulu Qurbaninin “Sallana-sallana gələn Salatın” misrası ilə başlanan məşhur “Dəyər sənə” rədifli qoşmasıdır. Tədqiqatçı doğru qeyd edir ki, İ.Şıxlı qoşmanın “mö­hürbənd”ində nədənsə “Qurbani” əvəzinə “aşıq” sözü işlədir. Bizcə, bunun bir səbəbi var. Yazıçı qoşmanın müəlli­fini konkretlikdən ümumiliyə ona görə apa­rır ki, romanda təsvir olunan vəziyyətə (səhnəyə) daha uyarlı olsun. Qoşma “Qurbani” dastanında ustadın – haqq aşığı Qurbaninin dilindən söylənir. “Dəli Kür”də vəziyyət başqadır. Yazıçının uzlaşdırdığı ünvan Salatın olsa da, sevən sub­yektin adı başqadır. O, aşiq, yəni aşıqdır. Onu da xatırladaq ki, qoşma ro­man­da, Əzizxan müəllimin də qeyd etdiyi kimi, çox yerinə düşmüş görünür. Qur­baninin son dərəcə poetik dillə təsvir etdiyi “gözəl” obrazı İ.Şıxlının qadın qəh­rəmanı ilə çox oxşardır.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, “Dəli Kür”də “Dədə Qorqud kitabı”­nın da tə­si­ri sezilməkdədir. Tədqiqatçının müəyyənləşdirdiyi kimi, bu təsir üzdə deyil, dərin qat­larda bəllənir. Semantik struktur əlaqələr, oxşar­lıqlar “Ki­tab”ın varisi olan bir çox epik nümunələr kimi, “Dəli Kür” roma­nında da “ideya-məzmun, poetik forma” ba­xımından özünü göstər­məklə şərtlənmək­dədir. “Dədə Qorqud kitabı” özündən son­­ra gələn bir çox epik düşüncə məhsulu üçün ideya qaynağı, “mənəvi qida mən­bə­yi” olmuşdur. “Kitab”dakı milli və bəşəri azadlıq ideyaları “Dəli Kür” üçün də sə­­ciyyəvidir” – fikrini davam etdirən Ə.Tanrıverdi sonra yazır: “Kitab”dakı qəh­rə­man­­lar kafirlərlə döyüşürsə, qəzavata gedirsə, “Dəli Kür”dəki Cahandar ağa və si­lah­daşları da rus imperiyasının məmurları ilə (kazaklarla) döyüşür” (5, 43).

“Kitab”la roman arasındakı oxşarlıq və paralelləri ümumiləşdirən təd­qi­qat­çı tayfa başçıları, liderlər arasında bənzəyişi, obrazların xarakter yaxınlığını də­qiq­­liklə görür və üzə çıxarır. Eposdakı bəzi motivlərin romanda analoji tə­za­hü­rü­­nə diqqət çəkilir. Ov səhnələri, ailənin maraqla­rının qorunması, qurtulması üçün baş qəhrəmanın təkbaşına mübarizəyə qalxması, nökər-naibin köməyindən im­­tina, hər iki əsərdə atın kult səviy­yəsinə qaldırılması, qəhrəman adlarının se­man­­tik yaxınlığı, tayfa başçıla­rının övladlarına məhəbbəti və onlara tələbkar mü­nasibəti, papaq atributu, kişilik, comərdlik keyfiyyətləri, namus, ailə-əxlaq mə­sələləri eposu və romanı yaxınlaşdıran ideya-məzmun qaynaqları kimi Ə.Tanrıverdinin araşdırmalarında həssaslıqla nəzərdən keçirilir. Alimin fikrincə, on­un üzə çıxardığı oxşarlıqlar hələ hamısı deyil, bu mövzu geniş və sistemli şə­kil­­də araşdırılarsa, çox şey əldə etmək olar.

Alimin qənaətinə görə, “Koroğlu” dastanı da romanın ruhuna hop­muş­dur” (5, 51). Dastanla “Dəli Kür” arasında yaxınlıq o dərəcədə güclüdür ki, Ə.Tan­rı­ver­di Cahandar ağanı Koroğlunun davamçısı, bəlkə də, bir neçə əsr qeyb olub Ca­handar adı ilə yenidən peyda olan cənga­vərin özü hesab edir. Lakin Ca­han­dar öz ömrünü özünəməxsus tərzdə yaşamaqdadır.

“Koroğlu”da qəhrəmanın öz qocalığı ilə bağlı söylədiyi qoşmadan üç bəndi yazıçı Cahandar ağanın düşdüyü sarsıntılar burulğanı, depressiya və­ziy­yə­ti haqqında aydın təsəvvür yaratmaq üçün istifadə etmişdir. El aşığının ifasında səs­lənən qoşmanın sözləri romanın poetik strukturu ilə üzvi şəkildə calaq olu­nur. Koroğlunun məyusluğunu, zəmanə və etibarsız insanlar ucundan düçar ol­du­ğu mənəvi sarsıntıları ifadə edən poetik misralardan İ.Şıxlı öz qəhrəmanının ke­çirdiyi hissləri büruzə verib qa­bart­maq üçün ustalıqla istifadə etmişdir. Ca­han­dar ağa oxunan aşıq mahnı­sı­nın hər bir misrasının ifadə etdiyi məzmunla öz halı, vəziyyəti arasında yaxınlıq, eyniyyət görür: “Mənmi qocalmışam, ya zə­ma­nə­mi?!” – poetik-fəlsəfi sualı Cahandar ağanı tərk etmir, əksinə, düşüncələrin gir­dabına çə­kir. Tədqiqatçı alim bunları dəqiqliklə müşahidə edir və fəhmli bir psixo­loq səriştəsi ilə təhlil edib oxucuya çatdırır.

Ə.Tanrıverdi “Koroğlu” ilə “Dəli Kür” arasındakı oxşarlıqları azı 12 xa­rak­terik əlamət üzrə qruplaşdırmışdır. Bunlar təhkiyə oxşarlığı, Çənlibel və Göy­təpə adları ilə simvollaşdırılmış cəmiyyətlər, ata olan münasibət: Qırat və Qə­­mər paralelləri, qəhrəmanın igidliyini şərtləndirən amillər: döyüş şücaəti, si­lah­­la davranma, süvari məharəti, nərə-hayqırtı, saza-sözə dəyər vermə, Qo­şa­bu­laq və Kürün mifik gücü, qəhrəmanların sadəlik və təvazökarlıq kimi sifətləri, qəh­­rəmanın etibarlı ətrafa, dostlara malik ol­ma­sı və s. cəhətlərdə özünü göstərir. Bun­­dan əlavə, alim eposla romanın poe­tik strukturunda təsadüf edilən bir sıra ono­­mastik vahidlərin oxşarlığı məsələsinə də diqqət çəkir: Çənlibel və Göytəpə to­po­nimləri; Qoşabulaq və Kür hidronimləri; Qırat və Qəmər zoonimləri; Nigar, Zər­­nigar, Şah­nigar kimi qadın adları; Əhməd və Həsən kişi adları və s.