Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012
Yüklə 2,66 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V mətn
- VIII mətn
- 16. RUH TUTMA I mətn
- 17. YAS ADƏTLƏRİ I mətn
- 18. TOY ADƏTLƏRİ I mətn
- 19. AXIR ÇƏRŞƏNBƏ I mətn
- 20. İLAN TUTAN SEYİDLƏR I mətn
- 2. PİŞİKLƏ BAĞLI İNAMLAR I mətn
- III mətn
- 4. İLAN HAQQINDA I mətn
- 5. BƏYQUŞ HAQQINDA I mətn
- 8. ÇÖRƏK HAQQINDA I mətn
- II mətn
II mətn Gözü, nəfəsi olan adama gərəh birinci salamı sən verəsən, yoxsa nəzəri almış olarsan. Bizim kəntdə bir kişi vardı. Yaman nəzərriydi. Bulağa suya getmişdim, mən ona salam verincə o maa dedi: “Salam bala, nətərsən?” Uje mən gejikdim. Bərəkət haqqı, gəldim darvazanın ağzında arx vardı, səhəngnən bir yerdə yıxıldım. Nəzəri kəsməh üçün üzərrik yandırıllar. Üzərriyi dağdan-dərə-dən yığardıx. Heş vaxdı yandan-yörədən üzərrik yığmazdıx. Yığanda divinə gərəh konfet, qəpih-quruş qoyasan. Deyillər, dağdağandı, üzərihdi, gərəh xoruz səsi eşitmiyə. Baba-nənəmizdən eşitmişəm.
Nəzəri qaytarmax üçün duznan üzərriyi nəzər dəyən adamın başına fırrıyıf yandırıllar və bu sözdəri deyillər: Üzərriksən, hazarsan, Hazar dərdə davasan. Səni yandırıram ki, Qada-bala qovasan. Üzərriyim çatdasın, Yaman gözdər partdasın. Üzərrik yana-yana, Tökülüfdü hər yana. Qohum ola, yad ola, Nəzəri burda yana. IV mətn Üzərriyi qıranda dibinə çörəh qoymalısan. Qəntdən, on köpüydən, bir şey qoy, qır. Qoymamış qırma. Üzərrih qan təzyiqinə, ürəh bulanmaya təsir eliyir. Qrip olanda da, yandırıf evin dörtbir tərəfinə hərriyirsən ki, mikroplar yansın. V mətn Bədnəzəri ləğv eləmək üçün bayquşun döş tüküynən üzərriyi yandırallar, tutallar həmin adama, yaxşı olar VI mətn Uşağa nəzər dəyif-dəymədiyini bilmək üçün uşağın ətrafına dairəvi pambıx düzəllər, beşih də ortada qalar. Əgər pambığın hamısı yanırsa, deməh nəzəri var. Yox, əgər pambığın hamısı yanmadısa, nəzər dəymiyif. VII mətn Üzərriyi yandırıf oxuyardılar: Üzərrih dənə-dənə, Çəkilsin çəni çənə. Qohum olsun, yad olsun Nəzəri bırda yansın. Tüsdünü verirdilər, nəzəri kəsərdilər. Uşağa göz dəyməsin deyə, kömür, pişik tükü, it tükü götürüf, üzərriyin dənəsini də göy parçaya büküb uşağın çiyninnən asırdılar. VIII mətn Göz dəyəndə kösövnən uşağın alnını ovurdular, əlini, qolunu, onnan sora ora-burasını qaralıyırdılar ki, uşağa göz dəyməsin, o göz qayıtsın. IX mətn Gözdəyməsin deyə üzərrik yandırıllar. O da belə üzərrik yox ha. Üzərrik hər yerdə olur. Ama gərək qəvirsannıxdan götürülə. Məsələn, sarı torpaxlarda, dikin başında da üzərrik pitir. O üzərriyi ordan qır gətir, yandırgınan, onun xeyri yoxdu, o saa təsir eləməz. Ama qəvirsannıxdan gələn üzərrik ona duz qatırsan, duznan baravar yandırıf fırrıyırsan başa. Qəvirsannıxdan əyər yığırsansa, yığanda onun kökünə, qırdığın yerinə nəzir qoyursan. Pulmu, nəsə bir şirinnik qoyursan, sora onu yığırsan. Onun saa xeyri olsun. 16. RUH TUTMA I mətn Ruf tutma beləydi ki, məsələn, cavan gəlinin üsdünə hüzr yerinnən çıxan adam gəlsəydi, onun rufu tökülürdü üsdünə. O adamın uşağı olmurdu, ya da düşürdü, uşağı qalmırdı. Onu da suynan kəsillər. Elə bil ki, çölə iki quruşkada su qoyullar. Qoyan adam bilir ki, məsələn, bı ölü rufunun suyudu, bı da pişikdən-itdən gələn rufdu. Adam göndərirdilər, gedif o suyu götürüf gəlirdi. Əgər onu ölü rufu tutufdusa, ölü rufunun suyunu gətirirdi, ya bir pişih gəlifdisə, onun rufu tökülüfdüsə, onda o biri suyu gətirərdi. Həmən ruflu adamın başına qara şal atırdılar. Bir ləyəni altdan tuturdular. Onun sözdəri var, deyə-deyə o suyu kəsirdilər. Onnan sora həmən adam uşağa qalır, uşağı olur. II mətn Ruf tutmax belədir ki, uzun dəmirdi. Dəmirin başı toppuz kimi olurdu. Dəmirin baş tərəfinə ip bağlıyırdılar. O ipi əlində fırradırdı, kənarına da kömür qoyurdu, çörəh qoyurdu, dəmir qoyurdu. Sora da o əliyi fırrada-fırrada açırdı. Açanda dəmir o tərəf-bu tərəfə yellənirdi. Nə bilim, ürəyində bir-bir o ojaxda ölən kim varsa –atasının, anasının, babasının, nənəsinin addarını deyirdi, hansına tərəf gedirdisə, deerdi səni filankəsin rufu tutuf. Sora yeməhlərin addarını deyirdi – dolma, pulov, filan şey. Deerdi səni babaan rufu tutuf, cümə axşamı pulov bişirərsən. Plovu bişirirdilər, onnan da uşağın xəsdəliyi gedirdi. Ruf tutan adamın axşam tərəfi görürdün halı dəyişirdi, ürəyi bulanırdı, yuxusu pozulurdu, heysiz olurdu. O dəyqə deyirdilər ki, munu kiminsə rufu tutuf. Onun rufunu götürənnən sora düzəlirdi, yaxşı olurdu. 17. YAS ADƏTLƏRİ I mətn Ölü öləndə həmmişə evin küncünə baxır. Bilmirəm fikir vermisiz, verməmisiz. Onnarın gözünə mələklər görünür bilmirəm, Əzrayil görünür bilmirəm. Ölən adam həmmişə evin küncünə baxır. Dünyagörüşdü adamlar bilir ki, uje bı adam gedir. Tez yerə gəvə sərillər, döşəh qoyullar, döşəyin üsdünə klonka qoyullar, plastina sərillər, o xəsdəni götürüf qoyullar üsdünə. Üsdünü örtüllər, ağzının qavağına güzgü qoyullar. Səhəri ölünü yumağa aparanda onda ölünün yerinə daş qoyursan. Üş günnən sora o daşı götürüf atırsan. Atırsan ki, bir də bıra ölü düşməsin. Meyid evdən çıxanda ona bir nəlbəki halva çalırsan. O iy ölüynən çıxmalıdı. Halva imam ehsanıdı, ölüyə qalan elə halvadı. II mətn Ölünü yola salanda oğul, qız, qohum onnan qucaxlaşıf yola saldıxlarınnan onnar ruflu olullar. Ruhlu olan adamlar gərəh üç günnən yeddi günə kimi çimsinnər. Onun sözdəri var. Deyirsən: “Bismillahi-rəhmani-rəhim. Mən ölü ruhu tökürəm”. Üş dəfə sağ çiyinnən, üş dəfə sol çiyinnən, üş dəfə başın üsdən durursan suyun altda, su axır, o sözdəri deyirsən, ölünün ruhu sənnən axıf gedir. O adam çimsə də, o sözdəri deməsə heç vax onnan getmir. Sora o adamın sümüyü ağırraşır, ağır olursan, başın ağrıyır, belin ağrıyır. Deyirsən: “ay Allah, belim sındı”. Çünki o ruh onun bədənində qalıf. O, ölən adama da pisdi ki, o, rahat yatmır. Gərəh onu tez eliyəsən. Ölü ölən gejəsi şərayitin oldu eliyəsən, yox, olmadı üç gününə kimi eləməlisən. Üş gününə kimi eləmədin, yeddi gününə kimi eləməlisən. Uje yeddi günnən keşdi, o keçir insanın sümüyünə. Sora o adama heylə fəsatdar törədir, baş ağrısı zad... III mətn Bir də mən anam rəhmətə gedəndə görmüşəm. Ölən adama ürəyin çox yanırsa, dünyagörüşdü adamlar o qəbirin üsdünnən az miqdarda, elə bil bir çimdih kimi torpax götürür, o əziz adamının kürəyinə torpax atıllar. Torpağı atannan sora elə bil həmən adamın yanğısı azalır. Birəz özündə səbir tapır, ya məsələn deyir ki, filankəsin ölüsü mənimkinnən cavan ölüf, ya mənimkinnən pis ölüf də. Onu heylə-heylə fikirrəşirsən, öza bir təskinlih tapırsan. IV mətn Anam rəhmətə gedəndə, evimizin bööründə bir balaca çadırdan ona yas yeri düzəltdik. Üç gün orda lampa yandırdıllar. Gecə də, günüz də o lampanı yandırıllar. Azca vam xodda qoyullar, gecə də, günüz də orda yanır. Üş günnən sora onu söndürüllər. Ölünün gözü o evdə qalmasın deyə yandırıllar. Üçüncü günün axşamı həm o yas yeri dağıdılır, həm də o lampa götürülür. O işığ atılmır, işığı atmazdar. V mətn Meyidi aparanda köhnə çarıx, at nalı, mismar, həylə şeyləri yığıb asırdılar atın boynuna ki, at qəbirsannığa gedəndə bağrı çatdamasın. VI mətn Yasın üçüncü günü hüzür sahibləri qəbir üsdən gəlirdilər, ona yaxabağlama deyirdilər, yəni yaxanı aşmısan, sinəni cırmısan, özünə müəyyən işgəncələr vermisən. – O da düz dööl. – Yas sahibinin yaxasını seyid, molla düyməliyirdi və yaxut da, deyirdi ki, yaxanı bağla, ta bəsdi. İndi onu eliyən yoxdu. VII mətn Yasın üçüncü gününnən sora kişilər sakqalın təmizdəməlidi, kadınnar yuyunmalıdı, ölüyə əlini vırsa, küsullanmalıdı. İrax olsun, mən ölüyə əlimi vurdumsa, əlimi vurannan sora ölü küsulu vermə-liyəm ki, ölənin ruhu dağınık yerdə qalmasın, cəm olsun o qəbirə. VIII mətn Adına günü evdə lap çay da qoyanda, xörəyə duz da atanda, deyirsən ki, bu ojaxdan gedən ölülərin ruhuna pişirirəm. Duz atanda kadın da təmiz olmalıdı, küsul verməlidi. 18. TOY ADƏTLƏRİ I mətn Üş günnüh deyilən bir şey var idi. İndi gedif prokat götürüllər, onda hamı gəlinə ağdan gəlinnih tihdirirdi, onun örpəyi də olurdu. O örpəyi saxlıyırdılar. Gəlin köçəndə onun örpəyini bir oğlan uşağı qəfil başınnan götürürdü, aparıf bir bar verən ağacın üsdündə onu saxlıyırdı. Gərəh qaynanamı, qaynatamı, ya gəlinin yoldaşımı aparıf o uşağa xələt vereydi ki, örpəyi o uşağdan aleydi. II mətn Keçmişdə gəlini at belində üzü örtülü gətirərdilər. Elə ki, gəlini düşürdub bəy evinə gətirərdilər, qız-gəlin onun başına yığışardı. Yaşlı qadınlar ona “xoş gəldin” eliyərdilər. O gəlinə deyilən “xoş gəldin” indi də bizim İrəvannı kəndində yaşayır. İndi də gəlini bəy evinə gətirəndə bu sözdəri deyillər: Gəlin deyər yoxdu atam, Qoyunu quzuya qatam. Qaynatandı sənin atan, Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin, Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin. Gəlin deyər yoxdu anam, Toxunmuyup, qalıb hanam. Qaynanadır sənə ana, Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin Bizim ellərə tuş gəldin, Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin.
Şirin ağzım olar acı. Baldızdarın sənə bacı, Gəlin, gəldin, xoş gəldin, Bizim ellərə tuş gəldin, Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin. Gəlin deyər yoxdu qardaşım, Onunçun ağrıyar başım. Qaynın olsun sənin qardaşın, Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin, Bizim ellərə tuş gəldin Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin Qızılgülü dəstə tutub dərəllər, Gəlin, sənin ayağına sərəllər. Darıxma bu gecə bəyi sənə verəllər, Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin, Bizim ellərə tuş gəldin, Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin. 19. AXIR ÇƏRŞƏNBƏ I mətn Axır çərşənbədə ağacın dibinə yumurta qoyullar, qara karandaş qoyullar, ya kömür qoyullar, bir də qırmızı qoyullar. Əsas da gül ağacının dibində qoyurdular. Səhər-səhər gedif baxırdın ki, görəh yumurtanın üsdünə qırmızı çəkilif, ya qara. Əgər qırmızı çəkilifsə, bu yaxşıdı. Səmənini də bayramdan on üş gün sora aparıf niyət edib axar suya atmalısan. İndi deyirsən qardaşım əsgərlikdədi, salamat gəlsin, ya filan işim filan olsun, – hərənin bir niyəti var da, – deyib suya atırsan. Bizdə su yoxuydu, gülün dibinə, təmiz ağacın dibinə qoyurdux. Mundar yerə atmazdar, təmiz yerə qoymalısan.
İlin axır çərşəmbəsi bir-birinin üsdünə su tökərdilər. Su aydınnıxdı, gələn ili aydınnığa çıxsın deyə. Ev sahibləri, bütün qonşu bir-birini isdadırdı. Gələnə qapını açırdılar, suyu tökürdülər başına. Su aydınnıxdı, təmizdihdi. Həm bütün nə xəsdəliyin varsa, dərdin-qəmin varsa bu ildə qalsın, gələn ilə su kimi şəffaf, təmiz çıxasan. Bu mənada qapını açırdılar, torbasına ayın-oyun qoymamış birinci suyu tökürdülər təpəsinə. III mətn Təhdə* yumurtanı qoyurdular böyürtkənin altına, boyatı çağırırdılar: Boz at gəlir yenişdən, Tərki dolu yemişdən. Allah saa qismət eləsin, O gələn yemişdən. Həmən təh gejəsində arvatdar boyatı çağırırdı, üzüh salırdılar suya, deyirdilər: Otumuşam Bakıda, Ürəyim səksəkidə. Maa bir gül dərdi, Qızılgül nəlbəkidə.
Çərşənbə qourğasınnan, sajda birinci qourulan qourqadan götürüf bir balda bağlıyıf saxleyırsan. Yağış yağanda, dolu gələndə o buğdadan götürüf bir çimdik atırdın qabağına. O, deməli ilin ruzusudu, bərəkətidi. Onu atırdıx qavağna ki, yağış onnan souşajax, bəla souşajax. V mətn Bərdə rayonunun Seyid Yusifli kəndində axır çərşənbədə vaxtilə belə bir adət olub. Axır çərşənbəyə üç gün qalmış hər evdən bir nəfər seçilər və hər gün on evi gəzərdilər. Bununla əlaqədar gedəcəkləri evlərə bir gün qabaqcadan xəbər verər, ev sahibləri də hazırlıqlarını görərdilər. Hər evdə təxminən on beş-iyirmi kiloqram düyü dəmlənirdi. Üç gün bu şəkildə evləri gəzir, hər evdə bişirilən bayram aşından dadardılar. Həmin məclislərdə hamı bir-biriynən hal-əhval tutar, bir-birinin süfrəsində oturub çörəyini kəsərdi. Sonralar nəsə xoşagəlməz bir hadisə olub, ondan sonra o adət də yığışdırılıb. 20. İLAN TUTAN SEYİDLƏR I mətn Qumlaxda Sofu Usuf vardı, Allah rəhmət eləsin. O duradı çağırardı, ilan çıxıf gələrdi yanına. Sinəsini də açırdı, ilan gəlif giridi onun qoynuna. Onun barmaxlarının başının hamısı belə idi. Oğlannarının da uşağı olmadı. Çünki ona ilan qarğış eləmişdi. Cavan vaxdı iki sevgilini bir-birinnən ayırıf. Rəhmətdihlər bir-biriynən söhbət eliyəndə eşitdim. Onda mənim olardı on bir yaşım. Çağırıflar ki, baba, gəl bizim evdə ilan var. Bu da gedif görüfdü ki, biri ağ ilandı, biri qara ilan, sarılıf bir-birinə. Burda bunun qəzəbi tutur ilana. İlanı tutuf bir-birinnən ayırıf. Birini atıf yan təpəyə, birini də, – o eşşəhnən gəlif gedirdi, – aparıf Qumlaxda atıf gəyənə. Onnan sora ilan ona qarğış eliyif. Özü də bilirdi. Özü deyirdi ki, onda ilan maa qarğış elədi ki, bizi niyə ayırdın. Gəlirdi qapıda dururdu, çağırırdı, ilan gəlirdi. Yappa papağı vardı quzu dərisinnən. Qoyurdu yerə, duasını oxuyuf ilanı çağırırdı. İlan girirdi papağa, qıvrılırdı, götürüf atırdı qoynuna. Heylə mən gözümnən şahidi olmuşam.
Gözümnən görmüşəm, ovsunçu gəlip, onda mən Gülşən kimiydim (yanındakı qonşu uşağı göstərir – top.), gəlip iysiliyip (söyləyici nəfəsini içəri çəkən kimi edir – top.) deyip: "Burda ilan var – evdə". Nənəm deyip ki, gir. Paltarını-zadını soyundu. Ayıb olmasın, nənəmin yekə bir şalı varıdı, büründü, yəni bədənində heszad yoxdu dana. Getdi girdi içəri. Çağırdı: Şahmarsan, gəl, Yelmarsan, gəl. Gəl, Süleyman peyğəmbərin Möhürünə gəl. Gördüm kişi belə doluxsundu. Taxçada buğda varıdı, dolu. Girdi pəyiyə, çağırdı. Nəğədə çağırannan sora ilan şapbıltıynan düşdü buğdanın üsdünə. Götdü belə puf elədi, götdü əlinə, qayıtdı kı, yumurtanın üsdündeymiş e, onüçün gej gəldi, yumurtduyurmuş. Dedi: – Bax, burdan (buğdanın ilan düşən yerindən – top.) maa hax ver. Birdən ilan zəhərini-zadını töküb eliyər daa. Nənəm də gəldi ləənnən xeylax götdü, buna buğda verdi. Həə, onnan sora geyindi, ilanı da torbuya saldı, götdü getdi. III İNAMLAR 1. CİN DƏYİŞƏYİ Görürsən birinin uşağı var. Deyillər uşağı yiyəsiz qoyma, cin dəyişər. Mən, genə bağışdayın, üzr isdiyirəm, bu uşax olannan sora durdum, anam tək idi da, özüm nağarırdımsa, qayıtdım gəldim girdim içəri. Dedim: – Ay nənə, bu qız niyə belədi? Dedi: – Nədi ki? Gəldih baxdıx, gördüh ki, uşax həmən uşax dəyil. Bax, and olsun Allahın adına, ölənnərimizin goru hakqı, burun varıdı noxutdan balaca, gözdər varıdı adicə sərçə gözü, ağız pis, sifət pis. Nə qədər eliyirdim, uşağa səmt dura bilmirdim. Bir ay o uşağ heylə oldu. Bir aydan sora zapravşik Məhəmməd nəvəsinə sünnət edirdi. Nənəm dedi ki, bala, Suqragil gələjəh ora. Nənəm getdi dedi ki, ay Suqra, bəs belə-belə da, Məhəmmədin qızı belə oluf. Deyif: – Yiyəsiz qoymusunuzmu? Deyif: – Hə.
Deyif: – Cin dəyişif. Yaxşı olajax. Bir havrdan olajax həmən uşax. Ağlıyırdı, yasdığı qoyurdum ağzının üsdə ki, gəlim görüm ölüf. Görürdüm yox, ölmüyüf. İki saatda dörd putulka südü əmirdi, genə səsini kəsmirdi. Axşam çağı idi. Gördüm ağlıyır. Nənəm deyir: – Bala, Allaha ağır gedər, get genə putulkanı doldur, qoy ağzına. Getdim, gəldim dedim: – Nənə, gəl içəri. Baxdıx ki, uşax elə bil atkritkadı. İndi həmən qızım balalarımın hamısınnan qəşəhdi.
Bizim elatda bir qadın vardı. Bınnarın yeddi ildi uşağları olmurdu. Qadın işdə oluf. Bir pişik girif bınnarın evində doğuf. Yoldaşı evdə oluf. Pişiyin balalarını yığıf karofkaya, gətirif. Kişi yazıx-yazıx qayıtdı ki, bizim fərəsətimiz yoxdu uşağımız ola, gəlif evimizdə balalıyıf. Dedim, yox, heylə demə. Gör gələn il bı vaxta qədər sənin uşağın olajax, olmuyajax. Heç iki ay çəhmədi gəlin işə gedəndə yolda yıxıldı. Həkim dedi ki, uşağı var. İndi bir qızı oluf. II mətn Pişih elə bir heyvandı ki, gərəh evə özü girə. Bizim bir qonşu oluf, çox ağır xəsdə oluf. Onun yoldaşı o qonşuya girirdi ağlıyırdı, bu qonşuya girirdi ağlıyırdı, harda olsa ağlıyırdı ki, kişi öləjəh, dul qalajam. Bir gejə görüllər ki, bir qara pişih gəldi xəsdənin qıravatının altında yatdı. Üç gün o pişiyi neyniyiflər, yerinnən tərpənmiyif. Kişi də elə bil böyünə-səhərə öləsiydi də. Üçüncü günü qapı açılanda pişih çıxıf gedif. Elə bil o qadasını-balasını pişih götürdü getdi. Onnan sora kişi əyağa durdu, yeddi-səkgiz il yaşadı. Pişih evin ağırrığını özüynən aparır. III mətn Təzə evə birinci pişik buraxallar ki, evi-binəni gəzsin, nəzəri götürsün. IV mətn Bizm evə pişih gələndə səhərisi gün ölürdü. Bir gün atam getdi Güləbürd kəndində seyid vardı, onun yanına. Ona baxdırmışdı. Demişdi ki, sizin eviniz ojax yeridi, pişihdə peyğəmbər tükü var. Onun da ikisi bir yerə düşmür. Nə vaxt gətirsəniz o pişih öləjəhdi. Evə gətirmiyin, tay da o qan-qarğışdı. Biz onnan sora bir də evimizə pişih gətirmədik. Yeddi dəfə gətirdih, yeddisində də öldü. 3. CANAVAR HAQQINDA Ən qəddar heyvan canavardı. Canavar çox xayin heyvandı. Bax, itnən canavarın tafotu ondadı kı, it iy bilir, canavar bilmir. Canavar iy bilsə, heş bir heyvan qalmaz, hamısını qırar. Deməli, iydən bilər ki, orda bir heyvan var də, amma onu bilmir, gedir onun böyründən ötüf gedir, iy bilmir də. Bizlərdə Şahbılağı dağı var. Canavar orda balalamışımış. Aşağıdan da yol gedir dağa, qoyun sürüsü gedir də. Canavarın balası deyir: – Ana, olar heylə çoxdular, biz niyə çox döyülük. Deyir: – Biz o qədir paxılıx kı, biz artmarıx. Görürsən, canavar bir sürünün içinə düşəndə birini götürmür, başdıyır hamısını qırmağa. 4. İLAN HAQQINDA I mətn …Dam deyilən yerrəri vardı. Bir gün ora bir ilan gəlir. Qadın toyuğu kürt basdırır. Toyuğu səhər-səhər bıraxır ki, getsin, bir az dənnənsin, gəlsin. Gəlir evə, görür ki, toyuğun yumurtasının üsdündə ilan kövələnib yatıfdı. Arvad gəlir evə, yoldaşına deyir ki, – onun da gözdəri tutulu olur, ancax kişi dünyagir adam olur, – bə toyuğu rahlamışam, ilan gəlif yumurtanın üsdündə yatıfdı. Mən ona neynim ki, ilan çıxıf getsin? Deyir ki, get ilana deynən ki, səni and verirəm bu duza, bu çörəyə, çörəh-duz qoy qavağına. İlan onun üsdünnən çıxıf gedəjək, sana dəymiyəjək. O toyux özü gəlif öz yumurtasının üsdündə yatajeh. Arvad gedir qapının ağzında durur dua deyir, ilan sivrilif gəlif, qapıdan çıxıf gedir. Toyux gəlif yumurtasının üsdündə yatır. II mətn İlan ıldız görməsə ölməz. İlanı yerə basdırıllar, quyruğunu tor-paxdan üsdə saxlıyıllar. Gecə quyruğu ıldızı görür, sora tamam ölür. Deyillər ekiz uşağa qalan qadın iki ilanın arasınnan keşsə, onun əli şəfalı olar. Mənim anamın iki ekiz uşağı oluf. Uşax boyunda olan vaxtı görüf ki, iki ilan dalaşır. İlanları ayırıf ortasınnan keçif. Odur ki, anamın əli şəfalıydı. Əlini kimin boğazına basırdısa, onun boğazı qayıdırdı.
Danışırdılar ki, əgər bir insan qızıl taparsa, onu mundarra-malıdı ki, o qızıl ona qismət olsun. Bını bizə söhpət eliyiplər, deyiplər. Rəhmətdih İmleyla bibimdən də mən onu eşitmişəm. Adam var ki, sevincinnən onu qucaxlıyır, amma o pay ona qismət olmur ha. Bıllar həqiqətdi. O ilanın da qızıl ətrafında olmasının genə də deyir bir hökmü var. İlan, deyir, xəzinəni sevəndi. Onu da genə rəhmətdih İmleyla bibim deyirdi ki, o yerdə ki, ilannar bol yatıllar, orda mütlək yatar var. O sirrəri biz aça bilmərih. 5. BƏYQUŞ HAQQINDA I mətn Biz hamımız bəyquşu bəduğur heyvan kimi tanıyırıx da. Amma bəyquş bəduğur döyül. Bəyquş İmam Hüseyn qətlə yetirilincə insanın süfrəsinin qırağında otururmuş, insannan çörəh yeyirmiş. Elə ki, insannarda vəfasızlığı gördü ki, İmam Hüseyni qətlə yetirdilər, onnan sora bəyquş çəkildi. Bütün günü İmam Hüseyn üçün ağlıyır. Bir dəfə yataxda getdih gördüh ki, – bəyquş iki dənə yumurta qoyar, – gördüm ki, biri yatıf yumurtanın üsdündə, biri də zarıyır. Gündüzdər İmam Hüseyn üçün ağlıyır, gejələr də düşür ruzusunun dalına. Amma biz bəduğur heyvan hesab eliyirih. Onnan uğurlu heyvan yoxdu.
Süleyman peyğəmbər şahlarnan ova gedəndə görür ki, bir bayquş orda danışır. Süleyman peyğəmbər ayağ saxlıyır buna cavab verir. Bu paççah Süleyman peyğəmbərə deyir ki, nə deyir o, nə danışırsan onnan? Deyir ki, vallah, harda abad yer görürəm, kənd görürəm, oranı qarğıyıram ki, xarabalığ olsun. Bu bayquşun cinsi xarabalıxda qalmağdı. İlan üstünə gəlsə, Süleyman peyğəmbərin adını çəksən, ilan orda qıvrılıb qalar. Süleyman peyğəmbərin adını çəksən, üsdünə ayı gəlsə, o da qayıtmalıdı, canavar gəlsə, o da qayıtmalıdı. Allah-tala Süleyman peyğəmbəri yaradanda bütün insin-cinsin hamısının dilini ona verib.
Bayquşu çörəynən, duznan, bir də Süleyman peyğəmbərin adıynan qovmax olar. Olar şər vaxdı çıxar, günbatannan sora. Duz-çörəh götür, çıx qabağına, and ver duza-çörəyə ki, çıx get. 6. SAĞSAĞAN HAQQINDA Saxsağan xəvər verir. Gəlir evin qarşısında evə yaxın bir ağacın budağına qonur, başdıyır qırıldamağa. Əyər sən saxsağana deyirsən ki, saxsağan, mənim istədiyim adam gəlsin, sənin ət payını verəjəm, bəlkə də o munu hiss eliyir. Elə olurdu üst-üstə tüşürdü, istədiyin adam gəlirdi. Saxsağan genə gəlirdi, məsələn, toyux kəsirsənsə, toyuğun o içərisini atırsan, həqqi də aparır. Gəlirdi Tamaşa nənəmgilin tut ağaşlarına qonurdu. Deyirdilər: – Saxsağan, saxsağan, xeyir xəbər. – Qızı Bənövşə Gəncədə olurdu. – Bənövşə gəlsin, qoyunun bağırsaxlarını atajam sana. Axşam çağı olan kimi baxırdın istədiyin adam gəldi. Heylə bir deyim varıydı, deyirdilər: “Saxsağan kimi xəbər gətdin ha”. Saxsağan xəbər quşudu. Bax, adicə qara qarqa yoxdu, qara qarqa o qapıya gələndə qırıldıyanda onu daşdıyıp qavırdılar ki, uje bı bəd xəbərə gəlipdi. Bayquş da xeyir xəbər gətirmir. Hansı qapıya gəlirdi, başdıyırdı bannamağa. Bax, onu daşdıyıp qavırdılar ki, pisdi. O hansı qapıya təkraran gəlip bannasa, deməh o evə yas düşəjəh, ölü öləjəh.
Qavaxca gərəh çörəyi itə atasan. Birinci çörəyi uşaxlara vermək olmaz. İlk arvadı ölər. Deyilənə görə, təndirdən çıxan çörək var ey, onun iyi o qədər xoş olur ki, adi həyətdə pitən güllər var ey, güllər ona boyun əyir. O qədər təravətdi olur ki, güllər çörəyin iyi gələn səmtə əyilir. Çörəyi təndirdən çıxardıf qutaranda axırda koğanı hərriyirsən təndirin içində közün başına, deyirsən ki, cinnərə, fəriştələrə pay götürürəm. Cin, şəyitin, fəriştələr çörəyin iyinə, təndirin başına toplaşır də. Onda deyirsən ki, alın çörək kəsin. II mətn Çörəyi təhnəyə cüt qoyullar. Deyillər: “Mənnən hərəkət, canım saa qurvan, ay Allah, sənnən də bərəkət”. 9. RƏQƏMLƏ BAĞLI İNAM Toyux basdıranda yumurtaları altına təh-təh yığırdılar: ya on bir, ya on üç, ya on beş. Təh rəqəmin həmişə müqəddəs biliblər. Tək olmağı yaxşıdı də. Allahın adı da təhdi. Özü də qoyanda deyirdik ki, mənim öz əlimlə yox, Fatma ananın əliynən qoyuram. “Pismillah” – deyirdi, yığırdı toyuğun altına. Biri də lax olmurdu, hamısı çıxırdı. 10. AĞACI QORXUTMAQ Rəhmətlih İslam babamgilin yekə armut ağaşları varıydı, amma meyvə vermirdi, yekə ağacıydı. Rəhmətdik Fizzə nənəm deyirdi: “Ay kişi, dur baltanı götür, gedəh ağacın divinə. Sən deynən bı ağacı bı saat kəsəjəm, mən də deyəjəm a kişi, sən Allah, kəsmə, gələn il yəqin bar verəjəh, kəsmə”. Həqqətən, hədələdi, gələn il bar verdi. Bax, Quran haqqı. Bir də gilas ağaşdarı vardı, o da heylə gej bar verirdi. Heylə elədilər, qorxuzdular ağacı, ağaş bar verdi. Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|