Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

Сонда, Шаьтемир хан Кутлы-Каяга келетте, сол атаклы сунъкарлардынъ бир йымырткасын тилейди. Бермеге Кутлы-Кая Токтамыстан коркады.

Сонда Шаьтемир хан айтады: «Сунъкар картайган, йылда эки йымыртка йымырткалайтаган эди, быйыл бирев йымырткалады дерсинъ, бир йымыртка мага сат» дейди. Кутлы-Кая бир йымырткады сатады. Куьни етип, ол йымырткадан сунъкар баласы шыгады. Ол да оьсип, оьткир коьзли, куватлы сунъкар болады. Бир кере Шаьте­мир хан яс сунъкарын да алып, Токтамыс ханга конакка келеди. Булар анъга шыгадылар. Бир кийик шыгып кашады. Токтамыстынъ сунъкары да, Шаьтемир хан­нынъ сунъкары да атылып кийикти кувадылар. Сонда Шаьтемир ханнынъ яс сунъ­кары ал­дын етип, кийикти ыслайды. Токтамыстынъ сунъкары артта калып, бир затсыз калады.

Сонда Токтамыс сорайды: «Сен бу яхшы тукым сунъкарды кайдан таптынъ? Бу тукым менде бар болмаса бир ханда да йок эди...» – дейди. Шаьтемир хан айтпайды. Булар арып-йолда олтырып кымыз ишедилер. Кымызга кызганда Шаьтемир хан айтады: «Мага бу сунъкарды йымыртка болып сенинъ кусшынъ Кутлы-Кая берди». Сонда Токтамыс бек яман ашувланады. Келип хан сарайына Кутлы-Каяды оьлтиреек болады. Кутлы-Кая оны эситип, агашка кашады. Кутлы-Кая агашлыкта анъшылап яшайды бир хыйлы йыллар. Бир кере буга албаслыдынъ кызы рас болады. Кутлы-Кая албаслыдынъ кызына уьйленеек болады. Кыз айтады: «Мен сага хатын болайым, тек сен мен шешингенде меним колтыгым ман аягыма карамассынъ» дейди.

– Аьруьв, – дейди Кутлы–Кая.

Албаслыдынъ кызы айлак бек ярасыклы болган. Булар яшап баслайдылар. Бир кере, албаслыдынъ кызы шешинеятканда, Кутлы-Кая даяна алмай, акырын хатынынынъ колтыгына эм аякларына карайды. Караса карасын, колтыгы тесик экен, сол тесиктен ишинде оьпкебавыры коьринеди. Аякларына караса – аяклары кустынъ аягындай.

Son anda Albaslının qızı Kutlu Kayanın əməlindən xəbər tutub dedi: “Sən andına əməl etmədin, mənim “baxma!” dediyim yerlərimə baxdın. Bu saatdan sonra mən sənin arvadın deyiləm, sən də mənim ərim. Mən hamiləyəm, bir müddət sonra uşaq doğacam. Əgər qız olsa, o övlad məndə qalacaq, yox əgər oğlan olsa, o zaman bax bu ağacın altına qoyub gedəcəm, gəlib övladını apararsan”. Albaslının qızı sözünü bitirən kimi gözdən itdi. Çarə yox idi, Kutlu Kaya tək qaldı. Günlər bir-birini əvəz etdi. Vaxt yetişəndə gəlib gördü ki, ağacın altında bir uşaq var. Kutlu Kaya oğlunu götürdü. Uşaq ağlayıb sakitləşmək bilmirdi. Kutlu Kayanın yanı balalı bir iti vardı. Gördü ki, uşaq sakitləşmək bilmir, o zaman Kutlu Kaya uşağa iti əmdirdi. Bir müddət uşaq iti əmərək yaşadı. Sonra it uşağı əmizdirmədi. Kutlu Kaya nə etsin, bilmədi, uşaq isə sakitləşmirdi. Bu zaman o, övladını bir ilxıçı dostuna verdi. Özü aulda yaşamağa davam etdi, qorxdu ki, Toxtamış sözünü tutar, onu öldürər. Kutlu Kayanın dostu olan ilxıçının doqquz oğlu var idi. O, Kutlu Kayanın oğlunu Edigey adlandırdı. Edigeyi də doqquz oğluna qoşdu. Kutlu Kaya isə meşəliyə çəkildi. Edigey çox sürətlə boy atmağa başladı. Uşaqlarla güləşərək hamıya qalib gəlirdi. Bir nəfər Edigeyin Kutlu Kayanın oğlu olduğunu biləndə Toxtamış xana dedi: “Səni aldadıblar, Kutlu Kaya qaçıb meşədə yaşayır. Onun da bir oğlu var, oğlunu da aulda bir ilxıçı dostu saxlayır”. Toxtamış tez ilxıçını çağırdı.

– Kutlu Kayanın oğlu səndədirmi? – deyə soruşdu.

– Məndədir, – dedi ilxıçı.

– Onu tez tap mənə gətir, öldürəcəm!

İlxıçı evinə qayıtdı, arvadına olanları nəql etdi və dedi:

– Bizim doqquz oğlumuz var. Kutlu Kayanın isə yalnız bir oğlu var. O da, görünür ki, çox cəsur adam olacaq. Kutlu Kayanın yalqız oğlunu öldürtməyək, biz Toxtamışа öz oğlanlarımızdan birini verək.

İlxıçının arvadı razı oldu. İlxıçı oğlanlarından birini götürüb Toxtamışа gətirdi.

– Budurmu Kutlu Kayanın oğlu? – deyə xan soruşdu.

– Budur.

Toxtamış xan ilxıçının oğlunu Kutlu Kayanın oğlu bilib dar ağacından asdırdı.

Edigey ilxıçının himayəsində sağ qaldı. İlxıçı ilə arvadı Edigeyi Kubuqul adlan­dırdı­lar. Kubuqul “Kuba oğul” deməkdir. “Kuba” ürəkli, cəsur, cəngavər deməkdir. Kutlu Kaya da cəsur, igid olduğundan əvvəllər ona da “Kuba” deyirdilər. İndi onun oğlu Edigeyə də “Ku­ba oğul” – “Kubuqul” adını qoydular. Kutlu Kayanın oğlunun hansı olduğunu bildirmə­mək üçün belə etdilər. Beləliklə, sakit yaşadılar. İlxıçının oğlanları Toxtamış xanın yanında ilxıya baxırdılar. Kubuqul isə bir zənginin buzovlarını otarmağa gedirdi. Beləliklə, kiçik Ku­buqul gündüz buzovlara baxıb gününü keçirirdi. Toxtamış xan özünün atını çıxarmaq üçün arabasını təmir etdirdi. O, arabanın təkərlərini qızıldan, başqa yerlərini isə qızıldan və gü­müş­dən düzəltdirdi. Sonra xalqı toplayaraq: “Ey, siz mənim arbaqamı¹ bahalı hesab edirsiniz?” – dedi.

– Eh, bahadı. Bu qızıldı? – deyə xalq baha olduğunu bildirdi. Toxtamış xan arbaqa ilə bir-iki adam öldürdüb “insanlar bunu necə çox baha hesab edə bilərlər?” – deyə hiddətləndi. Yollarına davam etdilər. Daha kimsə baha sözünü dilinə gətirmədi. Başqa bir sahəyə gəlib yetişəndə orada balaca bir buzov gördülər. Buzov özünü otların üstünə ataraq oynayırdı. Arbaqadakılardan biri dedi: “Toxtamış, gəl, bundan xəbər alaq”.

– Ey, onun nəyindən soruşursan? Öz-özünə aşır, öz-özünə fırlanır. Ondan adam xəbər alma?

Соьл саьат албаслыдынъ кызы Кутлы-Каядынъ караганын сезетте, былай дей­ди: «Сен антынъды ыслай алмадынъ, меним карама деген ерлериме карадынъ, Бу саьат­тен баслап мен сенинъ хатынынъ тувылман, сен меним эрим тувылсынъ. Меним аягым авыр. Мынадай куьнде аьвлет туваяк. Эгер кыз болса, ол аьвлет менимен калар, эгер ул болса, сол тувган куьн мине мына теректинъ астына аькелип саларман, сен келип улынъды аларсынъ». Соны айтатта албаслыдынъ кызы, артта карамаганлай, кетеди. Не амал, Кутлы-Кая калады. Куьн санап турады. Белгили куьнде келип теректинъ астын караса, ерде бир аьвлет ятыр. Кутлы-Кая улын коьтерип алады. Бала йылайды, уватып болмайды, Кутлы-Каядынь янъы куьшиклеген ийти болады касында. Баладынъ йылаганын токтаталмаганда, Кутлы-Кая балага ийтти эмдиреди. Биp хыйлы заман бала ийтти эмип яшайды. Сонъында ийт эмдирмейтаган болады. Кутлы-Кая калай этеегин билмей, авылга, ясыртын кайтады. Балады бир йылкышы тенъине калдырады. Оьзи авылда яшамага Токтамыс ыслап оьлтирер деп коркады. Кутлы-Каядынъ тенъи йылкышыдынъ тогыз улы бар экен. Кутлы-Кая улын Эдиге деп атады. Эдигеди де тогыз улына костылар. Кутлы-Кая агашка кайтып кетти. Эдиге бек тез оьсип баслайды, оьзи де бек оьткир. Балалар ман тоьбелессе, ыслаган-ыслаган ерин уьзип алады. Сол заманда, Эдиге Кутлы-Каядынъ улы экенин бирев билетте, Токтамыс ханга айтады: «Сени алдайтаган Кутлы-Кая кашып агашта яшайды, онынъ бир улы бар, улын авылда йылкышы тенъи асырайды». Токтамыс тез болып йылкышыды шыгарды.

– Кутлы-Каядынъ улы сендеме? – деп сорайды.

– Менде, – дейди йылкышы.

– Тез болып мунда аькел, оьлтиреекпен!

– Йылкышы уьйине кайтады эм пишесине айтады:

«Бизде тогыз ул бар. Кутлы-Каядынъ ялгыз бир улы бар. Ол да бек баьтир адам болаяк коьринеди. Кутлы-Каядынъ ялгыз улын оьлтирткишей, биз Токтамыска оьзимиздинъ бир улымызды берейик».