Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

Балады шакырадылар: «Бала, бербегин кел!».

– Оьзинъиз келинъиз, – деди бала, – менин куллыгым бар. Коьрмейсизбе?

Арбашылар барадылар.

– Не этип турысынъ?

– Эй, керек затын курсакка салып туры эдим, ярамаганын таслап туры эдим.

– Олай болам?

– Керек болса болатаган.

– Аьше бу не зат?

– Бу арба.

– Бу арбадынъ баасы не болар?

– Ханнынъ элинде бир-эки йыл аслык битпесе, бир оьтпек болыр мунынъ баасы.

Булар оннан зат анъламай, ханга айтып барадылар.

– Эй, балады мага келтиринъиз! – дейди хан. Алып келедилер байга адамнынъ колыннан.

– Эй, не этип юресинъ?

– Мен бир оьксиз, бир байда юремен куллык этип.

– Менде этсенъ?

– Сенде де этейим.

– Ол байда не этесинъ?

– Бузав багаман.

– Менде де бузав бак.

– Йок, сенде бузав бакпайман.

– Аьше тувар бак.

– Йок, тувар да бакпайман.

– Аьше кой бак.

– Йок. Ол да меним куллыгым тувыл. Оннан да барып бузавымды бакканым колай.

Йылкы бак, аьше.

– Йылкы багайым.

Ханнынъ тогыз йылкышысы бар эди. Оныншы этип муны да алды. Бу йылкышылар тогыз-он куьнде бир ханга келип коьринип кетеди экенлер. Йылкыдынъ хабарын айтадылар. Ханга баьри де ызлы-ызыннан киредилер. Хан тогыз йылкышы келгенде козгалмай туратта, оныншы Кубугул келгенлей, орныннан козгалып коьтериледи. Ханнынъ хатыны ханга айтады оны.

– Йок, козгалмайман! – дейди хан. Сонда хатыны ханнынъ этегин туьйрегиш пен астындагы ястыкка кадайды. Кубугул келгенде хан баягылай козгалды. Козгалганда ханнынъ этеги тартылады.

– Козгалдынъма? – деп сорайды хатыны, йылкышылар кеткен сонъ.

– Козгалдым! – дейди Токтамыс, – энди олар келгенше сен бир савытка каты этип ювырт уйытып кой! – дейди. Бир он куьннен сонъ йылкышылар тага келгенде, хан савыттагы ювырттынъ уьстине каш салатта Кубугулга береди. Кубугул да ювыртты алып, камасын шыгарып, уйыган ювыртты бузатта, ишип, шыгып кетеди.

– О не айтты? – дейди хан.

– Ол бир затта айтпады, сен де бир затта айтпадынъ.

– Мен ювыртка каш салып бергеним – эгер сенинъ юрегинъде яман зат бар болса, мен сени доьрт боьлермен деген эдим. Ол мага айтты: «сен мени доьрт боьл­сенъ, мен сенинъ элинъди, юртынъды мине былай бузып, ювырт ишкендей этип ба­йыр­ларман» деп айтты. Онынъ ким экенин билмеге керек эм оьлтирмеге керек. Ол адам тек адам тувыл». Токтамыс йылкышылардан Кубугулдынъ асылын сорайды. Олар да билмейди. Токтамыс хан Кубугулды ыслайды. Аькелип термединъ бир боьли­гине капатады. Асылын билген сонъ оьлтиреек болып. Термединъ баска боьлигинде хан оьзи олтырьп, касына элдинъ картларын, баьтирлерин йыйдырды.

Toxtamış xan Madyan soyub, bal qoydu, Yıravların^1 yığdırdı, Tüklü çadır qurdurdu, Törə böyüklərin yığdı, Böyük dağın başında, Böyük dəfnə altında, Hamısı da yayma altın, Hər tərəfi bağlı altın, Ətəyinin saçaqları pırtlaşıq, Xan əyəm^2 sonda dedi: Minin Bolat batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Yüzün Noqay batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Onun Buqan batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Əslin doğma bildiyim, Eli ilə birgə yürüdüyüm, Naymanın Kasay batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. İsunun Nukay batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Yamacları göy evli Buyrabastın Talış oğlu, Yanmuxanbet batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Kubşağın Kuba batırı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Kanlıdın Qara Bayısı Bayış, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Konqıratın Uzun Aydarı, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Şırınnın Qul Mambeti, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm, Uzun-uzadı məsləhət verməyə, Yoxdu mənim ixtiyarım. Manqıttın Manka yırav, Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Kubuqulun nəslini Mən bilmirəm, xan əyəm. Yoxdu mənim ixtiyarım. Yoxdu mənim ixtiyarım. Keneges oğlu Ker Yanbay, Kenesden artıq bəy Yanbay, Bəhərli torpağın otusan, İlxıçılıqda bilgilisən. Kinli qaynananın əlindən süd içmisən, O tonavşı^1 mənim analığımdı. İndi bu gün Keneges oğlu Ker Yanbay, Xeyir-duayla kartımsan^2. Kubuqulun nəslini Bilirsənmi? – deyə sordu. Balası ölən dəvənin, Bozlay verəndən sonra Yanbay danışdı. Qulunu ölən sağılan ata. Samur^3 verib. Onda Yanbay danışdı. Mən yıravam, yıravam, Bərəkətli yerdə yataq quraram^4. Dayım mənim, Qara yırav gələndə Mən səcdəyə duraram, Dayım Qara yırav Gələndən sonra Qol qaldırıb, diz büküb, Diz altına börk salıb, Onu tacım edərəm. Yüz səksən yaşınacan Azı dişi boşalan^5 Dayım Qara yırav, bu gün də O bilməsə, kim bilər? Çöllərə çovdar əkdirib Yomxerlep yelkən qaldırıb, Gümüşdən təkər qoydurub Kerbetten ülgüc taxdırıb, Gələnlərə qoşulub, Teleqenin bərabər tutub, Atəşini çox edib, Arasına altı qara at qoşub, Ətəyinə yeddi kəhər at alıb, Ayırlığa^1 girmədən, Ağ-boz atla çaparaq Gəlib çatdı Sıbıraqa. Arbaqa minən o Sıbıraqın Ağlı yox, Ata minən halı yox. Yakların verdiyi zəhərlə Zəhərlənib, Dişlərini təbii Düzdürüb, Dəvə balasının belində Əmr verərək, Qoluna əsa dayayaraq Yorulmadan çalışdı. Yalan dedi, yalan danışdı. İnancına şəhadət gətirib, Altınlı böyük köşkə Mindirib Gətirdi Sıbıraqı. Sıbıraqa ən başda Yer verdi, Sıbıraqın kartı yırav, Sən danış, – dedi. İrəliyə atıldı, Sıbıraq yırav Ayağa qalxdı, Danışım, deyib baxdı. Deməyə səsi çatmadı. Söyləməyə dili gəlmədi. Bunu görən Toxtamış Üç tostakay^2 bal verdi, Sıbıraq balı içdi, Bal böyrəyə çatanda, Böyrək baldan şişəndə, Ağzın-burnun turşudub Sıbıraq sonda danışdı: Ay Toxtamış, ay balam, Mən gördüyümü deyim, Ay altında bir göl var, Ay fırlanır. At çapdırsan, faydasız. Ortasında bitən Kuqa^1, cil^2, qamış, söyüd var, Əylənənlər, azarkeşlər Qaban qovur, kəməndsiz. Yaxasında oram^3 bitən dal da var, Əylənənlər, azarkeşlər Qaban qovur, kəməndsiz. Başda sənin dövlətin var, Nələr versə, faydasız. Yıyınında^4 sənin bir hakim var, Nələr etsə, faydasız. Kubuquldu bu, sən, ay balam, Toxtamış. Bilib-bilmədən deyirsən. Ay Toxtamış, ay balam, Əski xandаn otuz xan, Yeni xandаn on beş xan, Toplasan, bu da olar Qırx beş xan. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Artıq onu unudub. Qoy deyim ki, biləsən, Karasanın^5 Təpələri altın papaq geyinir. Orada Toreli^6 Alşanır adlı Bir xan var. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Artıq onu unudub. Əziz xanlar gələndə, Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Anav^1 xanıdı bu xan, Dünyaya boyun əyməyən Kutay xan, Bu dünyanın donuzu Ötkən xan. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Kükrəyib güclü, yavaş, Palvan Soltan Berke xan. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Yaxalığı qızıldan, Ətəyi bütün qızıl, Əzbərinə söyləyim^2, Karasan Min damazlıq qurşanıb Xan Yanıbəy xan olub. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Dabanları təmiz qızıl Dinibəy^3 də xan olub. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Nardın^4 boyun qısa kəsən^5 Berdibəyi^6 görmədim. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Zənginin başı özbək altını, Tərliyi pullu^1 altın, Yəhərinin qaşı altın, Yüyənninin başı altın, At sarğısının buxtası altın Xan Özbək xan oldu, Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Bildirçin, canavar, Tək başına o özü, Kalmık adlı torpaqda Şaqan adlı bir xan var. Allah bilir, mən özüm də Bir xeyli qocalmışam. Kubuqulun nəsli də Onu artıq unudub. Bir dəstə boyu tobılqı^2, Dəstə yığıb, yay çəkib. Sənin atan Toykoja^3, Toykojanın oğlu Toxtamış, Keçib getmiş günlərdə, Yalın ayaq, yalın baş, Buzovlara baxan dəyərsizin biri idin, Birdən gəlib xan oldun, Səni görüb dözmürəm, Öldürə də bilmirəm, Öldürsəm, mənim günüm qaradı. Axirət evinə varmaram. Cənnət evinə girmərəm. Cənnətin lap hömətli yerində Olmaram. Kubuqul kolında^4 yeriyəndə, Xalq çöllərə çıxır, O batırı yadelli bildin, Öz istədiyini etdiyin gün, Günlərin bu günündə, İstədiyini etdiyin gündən ötən gün, İndi məndən, xan əyəm, Kubuqulu nə deyə soruşursan? O biri elin bərisi, Bəri elin o tərəfi, Ortadakı ətli boyunlu^1, Quş burunlu Kubuqulun nəsli Səni artıq unudub. Arxaya çönüb baxsan, Əslinə tay tapılmayan Kubuqul! Təpəyə dırmaşıb baxan, Tərkindəkinə tay tapılmayan Kubuqul! Onda Edigey danışdı: Edigey dedi, ər dedi, Edigey də Anavda Ər Duqajı özü dedi: Belinə çıxıb baxırsan, Tərkimdəki kimdi deyə sorursan? Ay ağsaqqal, ağsaqqal, Oğul, oğul deyib durursan, Sənin oğlun mən deyiləm. Oğul, oğul dedin, yetmədi? Oğul, oğul deyincə, Edigey Anavda Ər Duqajı öz oğlumdu Desən, olmazmı? Əssalamu Aleykum, Ay kasıb, kimsən? – deyəndə Mən kasıbam deyərəm. Kasıb, sən kimsən? – deyəndə Qureyşiyəm^2 deyərəm. Əzizdən doğulan çox yalqız, Bala, özümdən deyirəm. Əbubəkr Sıddıkdan, Fayda olmaz. Nurdan ustadan almaz. Sənin atan Toykoja, Toykojanın oğlu Toxtamış, Əslim Alşanqır deyib öyünmə. Əslin Alşanqır olsa, nə olar? Duqaji Mahmun Keremet, Keremetin oğlu Anşıbay, Anşıbayın oğlu Birperie, Birperienin oğlu Barkaya, Mən Barkayanın oğlu Anavda Kutlu-kaya oğluyam. O zamanlar, o vaxtlar, Sıbıraq deyib danışdı: Ay Toxtamış, ay balam, Quruyan gövdədə^1 dad olmaz, Qu quşunun baldırında yağ olmaz, Qocanın dediyi söz sanalmaz. Quruyan gövdədə dad olsa, Qu quşunun baldırında yağ olsa, Qoca kişi də betər olsa, Qocanın dediyi söz sanalsa, Kubuqul, bu gün də sən, Ay balam, Bilib-bilmədən danışırsan, O zamanlar, o vaxtlar, Sıbıraq deyib danışdı, O biri elin bərisi, Bəri elin o tərəfi, Ortadakı quş burunlu Kubuqulun Beləcə baxarsan, Nurdan fayda görəndə. Yay dartmağa qolu uzun, Mergin^2 olar Kubuqul, Erni nazik, yağı ətsiz, Söyləməkdə natiq olar Kubuqul. Kubuqulu sən bu gün də, Kubuqul deyərək korlama, Maytağam deyib çox zorlama. Kubuqulu Kubuqul adlandırıb korlasan, Maytağam deyib zorlasan, Bir ilxısı Böyürtkən koluna ilişib qalsa, Sizin yayda istədiyiniz Kubuqul! İllər ötüb gələndə^3, Qumda bitən kuba dal, Kurık çöllərində Kubuqul. Kubalı çöldə sənin çox ilxını, Qovaram, deyər Kubuqul. Qovub yetər nartına Qum qapdırar Kubuqul. Bir yerə yığıb xalqını Şömişə^4 tokər Kubuqul. Əsəbləşər, iki gözün qızardıb, Kutatay boynun sızladıb, Elindən səni ayırıb, İndi bu gün belə Bu iş sənin xeyrinədi. Görəcəksən, Kubuqul. Başı burma, Sarı altın taxdığın Dartıb alar Kubuqul. Ətli biləyi saf altın, Söyləyəndə Hər bir sözü min altın, Qanın töküb Gözün sulandırıb Qənimət yığar Kubuqul. Doqquz kerey^5 babası Dolu yurdun əyəsi, Toxtamışla sizləri Qırxa qovar Kubuqul. Bütün çirkinliklərdən Basar keçər Kubuqul. Şıqarakdan^6 çıxıb Qaçar gedər Kubuqul, Bağrın yarıb qaytarar, Sözü olsa, bu gündə Kuba düzdə, quş çöldə Axırda sənin xeyrinədi, Görər cəsur Kubuqul.