Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr III kitab

112. QAÇAQ NƏBİ
I mətn

Nəbi bırdan adam yolluyur İrana ki, get ordan çörəh gəti, or­du­nun çörəyi qutarıf. Mən də gedim Əmirxannı kəndinə, görüm kim var. Bibimgil də təzəcə köçüf gəlifdilər. Hələ biz köçməmişih. Bi­bi­min adı Şanisə idi. Birinci bılar köçüf gəlif, hələ adam yoxdu. Nə­bi özüynən bir də bir atdı götürür, gəlir bibimgilə. Atını saxlıyır, deyir:

– Ay əv yiyəsi, ay əv yiyəsi.

Bibim çıxır qavağına. Bibim də kişi kimi uzun arvatdı. Bibim çıxır:

– Salam-məleyküm.

Dünyagörmüş adam idi. Kəlbə Fərzalının qızıdı. Bının salamını verir. Nəbi deyir:

– Ay bajı, burda kişi yoxdu, zənan çıxır bizim qabağımıza?

Deyir:

– Başına dönüm, kişi olsa çıxar dayna. Bırda kişi yoxdu, köşdədi.

Hamımız köşdəyih, heyvan yanındayıx. Bı da gəlniynən evdə imiş. Gülsəfa addı gəlni var, həmilədi. Köçün qavağı gəlif, dalısı gələcəh hələ. Deyif:

– Ana, sana bir söz desəh, olar?

Deyif:

– De, başına dönüm, sən də mənim oğlumun biri.

Deyir:

– Adam yollamışıx, gedif İrana. Ordunun çörəyi qutarıf, bizə çörəh verə bilərsən?

Deyif:

– Niyə verəmmirəm? Nə desən verərəm.

Deyif:

– Məni tanıyırsan?

Deyif:

– Yox, bala, mən səni harda görmüşəm?

Deyif:

– Mən Nəbiyəm. Qaçax Nəbi mənəm. Gəlmişəm sizin qapı­nıza. Sən ki, çıxdın mənim qavağıma, sən kişisən, arvat dəyilsən.

Arvat gəlinə deyif:

– Aaz, çörəh irahla.

Duruf lavaşdarı suluyuf. Bizim yerrərdə də iki cürə yavannıx bişirirdilər. Həmi kökə, həmi də lavaş. Bunu bişitdirir, sulatdırır. Qırx büküm qatdıyır, penir yığıf, yağ yığıf xurcuna. Nəbinin yanında gələnə də deyif:

– Bala, çörəh ye, çay da hazırdı.

Bibim özü də qəlyan çəkərdi kişi kimi. Nəbi düşüf bı qəlyana baxıf, əvə-zada baxıf, deyif:

– Bir çay ver, içim.

Çay verif, çörəh verif, yeyif-içif. Duruf atdanıflar. Deyif:

– Sənnən kim gəlif nə soruşsa, məni demə.

Deyif:

– Adın nədi?

Deyif:

– Şanisə.

Deyif:

– Getdih, gələcəyih.

Gedif görüf ordu həmənki yerdə, heş bının o taydan adamı gəlmiyif. Çörəyə gedən gəlmiyif. Bı Paşa bəy Nəbiynən düşmandı. Paşa bəy gəlir, kəndin düzənniyində qoşununu yerrəşdirir. Ordan da baxanda görürdün da kimin evinə kim girdi. Paşa bəy yanına iki adam götürür, gəlir düz bibimgilə. Deyir:

– Nəbi hanı?

Deyif:

– Nəbi kimdi, mən Nəbini tanımıram. Sən kimsən ki, qardaş, Nəbini mənnən soruşursan? Mən Nəbi tanımıram.

Bı da deyif ki, yox, tanıyırsan, Nəbi sizdədi. Deyif:

– Ay bala, bı əvim, bı eşiyim. Mənim köçüm hələ indi gəlif tökülüf bıra. Mən Nəbi görmüşəm?

Paşa bəy duruf bibimin əvini axtarıf, o küncünü, bı küncünü. Dam əvini gəzif, Nəbi nağayrır bırda. Nəbi odey, ordusunun yanında. Dağın kifilindədi^*. Nəbi elə yerdədi ki, dədəm də gəlsə tapbaz. Paşa bəy orda qalır, qalır. Nəbinin çörəyə göndərdiyi adamları gəlir. Nəbi­yə xəvər gətirillər ki, Paşa bəy gəlif, bizi axdarır. Bı Nəbi orduya deyir ki, biriniz də tərpənmiyin. Qoyun görəh bı Paşa bəy hardadı. O, İrannan addıyır gəlir gənə bibimgilə. Bibim Nəbiyə deyif ki, bala, bir kişi gəldi, səni soruşdu, mən də dandım.

Deyif:

– Hardadı?

Yerini deyif ki, düzün dalında gizdəniflər. Nəbi gəlir aşağıdan düşür, baxır, quşqulayır^** genə gəlir bibimgilə. Bibim yorğan-döşəyi tö­kür, döşəhləri döşüyür, yorğannarı qoyır yerə, Nəbini uzadır mərfə­şə. Gətirir yorğannardan beş-altısını qoyur üsdünə, gətirir ipini çəkir, amma nəfəs alması üçün yer qoyur.

Bala, bunu bu novnan beş gün saxlıyıllar. Bı köş gələndə Nəbinin adamının biri gəlir xəvər verir, bibim də Nəbiyə daklad eliyir. Bı Paşa bəy ordan çıxır, düz gəlir Arazın qırağına, Qırx otağın qavağına. Ordan Paşa bəy öz ordusunu götürür addıyır o üzə. İndi İranda Nəbini axtarıllar. Nəbi addamıyıf amma, bı taydadı. İndi Paşa bəy Nəbini axtarır ki, öldürsün. İki gün də orda qalır. Paşa bəy İranı alıf ağzına axtarır. Nəbi də durur ordunu yığır, o da addıyır İrana. Orda bir iki kəlmə oxıyır:

Paşa bəy o tayda bir hiylə qurdu,

Nəbinin dəsdəsi üzünə durdu.

Paşa bəy Nəbini qonaxlıxda vırdı.

Sana da deyillər, ay Qaçax Nəbi,

Hacarı özünnən ay qoçax Nəbi.

Bir-iki kəlmə qəzəldən oxıyır. İrana gedillər. Sora Nəbi qayıdır genə gəlir bı taya. Ordını yığır, çörəyini-zadını götürür, gəlir bıra. Paşa bəyə orda deyillər ki, Nəbi İran mahalında yoxdu.

Nəbi bibimin çərçəvini^* alır, sarı başmağını alır, tumanını alır, geyinir. Beşaçılanını atdan bağlıyır belinə, ağzını örtür arvat kimi. Nəbi ha... Məfrəşdən çıxıf. Səhəngi alıf çiyninə gəlir suya. Bırda sə­həngi söyküyür ora. Dərənin altı yoldı dana. Şal başında, tuman əynində, buraynan gedir düz Qırx otağın qabağına, Arazın qırağına. Bılar da dürbinnən baxır da. Orda gedir soyınır, yığır, bağlıyır belinə, addıyır gedir. Ordu hama bırdadı. Orduya da heş demir ki, mən getdim. Gedir bir top qanavuz, genə çərçəv, ayakqabı, qanfet-şakalad yığır, axşam genə Qırx otağın yanınnan adıyır bu üzə. Gəlir, qapını döyür, girir içəri:

– Nənə, bax, bıları da mən saa pay almışam. Sən Kəblə Fər­za­lının qızısan. Özünün də sürün çoxdu. – Onun ərinin də kalan sürüsü oluf. – Mənim qoşunuma, mana sənin o duzun, çörəyin qənim olsun, əyər mən Kəblə Fərzəlinin sürüsünnən bir çəpiş aparsam. Ala, bını da saa pay gətirmişəm. Sən məni ölümnən qutarıfsan.

Qayıdıf gedif.

Bir gün hay düşmüşdü ki, bizim sürünü qaçaxlar addadıllar İrana ki, aparıf satsınnar. İlxı ey, beş yüz-altı yüz at, qatır. Durur bibim şalı bağlıyır belinə, gedir. Çağırır:

– Ay Gəray xan, ay Gəray xan.

O taydan hey verir. Deyif:

– Sən kimsən, ay bacı?

Deyif:

– Mən Kəlbə Fərzalının qızıyam, Şanisəyəm.

Deyif:

– Nəyə gəlmisən?

Yalannan deyif:

– Məəm bir atım qarışıf bı ilxıya, gəlif bıra. Bı qaçaxlar qoymır ki, atımı tutam aparam.

Ordan Gəray xan çağırır deyir ki, bı Kəlbə Fərzalının qızıdı, qoy bir atı tutsun, aparsın. Bı at da ələ duznan gələrmiş. Bını de­yənnən sora bibim pıxılıyıf, at gəlif. Əl atıf atın yalmanınnan tutuf. Bulların yanında hoppunur minir bı çılpax atın belinə. Ata “pıxı” deyir. At durar? Vəhşi atdı. İlxı da bı atın dalınca. Bibimi gülləliyillər. O taydan ilxını aparan qaçaxlar, bu taydan da bu üzdəkilər. Atın yalmanınnan tutur, bu yannan güllə atanda düşür atın o üzünə, o taydan güllə atanda keçir atın bı üzünə. İlxını gətirir xəzəl yığdığı­mız yerə, Madu kumasına. Ötürür meşiyə, gəlir evə. Deyillər ki, hardaydın?

Deyir:

– İlxını qaytarırdım.

Dədəsi deyir:

– Yanasan Şanisə, nətəri qaytardın?

Əhvalatı danışır. Da köçün arxası da gəlir. Paşa bəy də gedir öz vilayətinə, bı Nəbi də çıxır gedir öz vilayətinə.
II mətn

Bizim kəntdə çox olufdu Qaçax Nəvi. Deyir, Paşa bəy bunu qavır. Hərrənir ki, bu gedə, qaça qutara. Bu da yaralıymış. Korcə bulaxda bir əvə girir. Əvə girəndə bunu bunnar görür də, bu qavannar görür. Ev yiyəsi deyir:

– Ə, gir pəyiyə, pəyəən külfəsinnən çıx, gir peyinnığa – Nəvi­yə deyir. Həmən onu mana özü danışıf. Dəyirmana gedəndə özü danışıf. Deyif gir peyinnığa. Bu, iməhliyir, girir pəyiyə. Pəyədən də külfədən çıxır, girir peyinin altına. Gəlillər, bu kişiin əvini alıllar. Paşa bəy aparır bu kişini döydürür, neyliyir, boynuna almır. Deyir:

– A kişi, camaat gəldi, gəzdi, bəlkə öz uşağımmış, qaçıf qorxusunnan əvimə girif. Vallah, mən görməmişəm. Əvə girif, bəlkəm əvdən qaçıf, görməmişəm mən.

Burdan bunu danır. Danır qutarır, həmən gəlir avışqanın ağzın­nan yarma peyinə yer açır. Nəvini bassırır horda. Nəviyə hor­dan de­mə­li, çörəy, su verir. Nəvi deməli, beş gün qalır horda. Beş gün də bu, əvi qüdqüdə saxlıyır. Beş gün qalır horda, beş günnən sora Nəvi kişi­yə deyifdi ki, mənim yaram açılıfdı, su gedir, irin, çirk gedir. Yara irin, çirk eləmişimiş. O peyin onu çəkir. Deyifdi ki, gör çəm eliyə bi­lər­sənmi, məni çıxardasan, paltarım sudu. Deməli, onu gejə çıxardır. Yarasını açır ki, ta irin, çirk gedif, yara sağalır. Çı­xar­dır, suya salır, ayrı paltar verir, geyindirir, yola salır. Sora Nəvi atınan, Həcərnən keçir Arazı. Arazı keçir İrana sarı. Elə Nəvi o gedən gedir. Qayıdıf gəlmir. Bax, belə sözdər çoxdu, ağlıma gələ, danışam. İntası, huşumnan çıxıf hamsı.