Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

(Qızıl alaçıq)

Sol ---------------------------- Sağ

Uçuklar ---------------------- Buzuklar

6 ağ çadır -------------------- 6 ağ çadır

Şüvül ------------------------- Şüvül

Gümüş toyuq --------------- Qızıl toyuq
Bu, qurultayda oğuz kosmosunun məkan-zaman struktu­ru­nu işarələndirən elementlərin düzüm sxemidir.

§ 4.2. Qurultayın funksional struktur modeli
«Şəcəreyi-tərakimə»də Əbülqazi Gün xanın keçirdiyi qu­rultayın kosmoqonik strukturunu təsvir etdikdən sonra «Oğuz xanın oğullarının və nəvələrinin adları haqqında» başlığı altında sistemli məlumat təqdim edir: «Qoy indi onlar yeyib-içsinlər, biz isə Oğuz xanın nəslindən (ə t ə k) törəyənlərin adları haqqında söhbət açaq»¹³⁴.

Bundan sonra o, sistemli şəkildə (ardıcıllıqla) Oğuzun hər bir oğlunun, hər oğuldan olan dörd uşağın (Oğuzun iyirmi dörd nəvəsinin), daha sonra bu altı oğulun kənizlərdən olan uşaqlarının adları haqqında məlumat verir.

Bu məlumat ilk baxışdan tarixi bilgidir: «Şəcəreyi-təra­kimə» öz çağının tarix statusunda olan əsəridir və bu mənada, onda verilmiş bütün məlumatlar informasiyanın tarix kodu ilə təqdimidir. Ancaq unutmaq olmaz ki, Əbülqazinin oğuz-türk­mənlərin tarixi ilə bağlı verdiyi məlumatlar, eyni zamanda, etnokosmik informasiyalar - əsatiri-dini şəcərə bilgiləridir. Bu halda onun tərəfindən təqdim olunmuş məlumatlar, Əbül­qazinin bunu nə qədər dərk edib-etmədiyindən heç bir halda asılı olmayaraq, strukturu baxımından ritual-mifoloji mənşə­lidir. Başqa sözlə, mif və ritual bu «tarixi» məlumatların həm məzmununu, həm də mənşəyini təşkil edir. Ona görə də Əbül­qazinin verdiyi «tarixi» bilgilər ritual-mifoloji «tarixin» orta çağ tarixinə transformasiyasıdır. Bu halda həmin bilgilərin üzündəki «tarixilik» pərdəsini qaldırıb, altındakı ritual-mi­foloji dünya modelini asanlıqla bərpa etmək mümkündür.

Burada bir məsələni də təkrarən yada salıb, ona yenidən diqqət vermək lazım gəlir. Əbülqazinin «Şəcəreyi-tərakimə» əsərinin funksional semantikası kosmoloji çağın etnokosmik rituallarının semantikası ilə üst-üstə düşür: ritual kosmoloji dönəmdə etnokosmik konfliktlərin həlli vasitəsi olaraq çıxış etdiyi kimi, «Şəcəreyi-tərakimə» də oğuz-türkmən cəmiyyə­tində ritualın tarixən yerinə yetirdiyi funksiyanı gerçək­ləş­dirir. Bu halda «Şəcəreyi-tərakimə» kosmoloji çağ ritualının tarixi çağdakı «yazı» (kitab) ritualı (kosmoqonik əvəzedicisi) kimi çıxış edir. Bu da öz növbəsində Əbülqazi təhkiyəsinin strukturuna diqqət verməyi tələb edir. Əbülqazinin «tarix» təh­kiyəsi ənənəyə söykənir. Həmin ənənə öz arxetipik mən­bəyi, arxitektonik strukturu baxımından əsatiri-dini təhkiyəyə gedib çıxmaqla onun «tarix» paradiqmasıdır. Bu da öz növ­bəsində Əbülqazinin «Şəcəreyi-tərakimə»də Oğuz xanın oğ­lanları və nəvələrinin adları haqqında verdiyi məlumatı Gün xanın keçirdiyi qurultay ritualının funksional struktur hadisəsi kimi təhlil müstəvisinə gətirməyə imkan verir.

Təhlildən göründüyü kimi, Əbülqazi buraya qədər Gün xanın keçirdiyi qurultay törəninin yalnız kosmik strukturu - ritual «dekorasiyası» haqqında məlumat verir. Mərasimin necə keçirilməsi haqqında yalnız bircə cümlə deyilir: «Onlar qırx gün, [qırx] gecə yeyib-içdilər»¹³⁵.

Ancaq bu cümlə bizə ritualın yalnız zaman strukturu haqqında bilgi verərək, oğuz toplumunun qurultay törənindən necə keçməsi, başqa sözlə, özünüdəyərləndirmə aparıb, yeni­dən necə düzülməsi haqqında məlumat vermir. Demək, Əbül­qazinin «tarix» təhkiyəsi kontekstində bundan sonra verdiyi etnokosmik struktur bilgiləri ritual kodunun tarixi-epik koda transformasiyası, başqa sözlə, mərasimin epikləşməsi, tarixi-epik informasiyaya çevrilməsidir. Bu halda biz Əbülqazinin Oğuz xanın oğullarının və nəvələrinin adları haqqında verdiyi məlumatları qurultay törəninin «adlandırma» semantemi kimi bərpa edə bilərik.