Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

BEŞİNCİ FƏSİL
OĞUZ RİTUAL-MİFOLOJİ DÜŞÜNCƏSİNİN KODLARI
Əbülqazinin qurultay törəni ilə bağlı verdiyi sonrakı təs­vir, o cümlədən məlumatlar oğuz ritual-mifoloji dünya mo­de­linin daha üç təsvir kodunun strukturunu bərpa etməyə imkan verir:

1. Yazı kodu: hər tayfanın damğası.

2. Quş (onqon) kodu: hər tayfanın öz onqon quşu.

3. Heyvan kodu: hər tayfaya totem heyvanın ətindən çatan pay.

İndi isə bu kodlar vasitəsi ilə gerçəkləşən kosmoqonik modelləri ardıcıllıqla nəzərdən keçirək.

§ 1. Oğuz düşüncəsinin qrafik (damğa) kodu
Oğuz dünya modelinin yazı kodu ilə təsviri V a h i d K o s m o q o n i k İ n f o r m a s i y a n ı n oğuz kosmosunun ya­zı səviyyəsində mətnləşdirilməsidir. Damğalar yazının ta­rixi inkişafının əşya - şəkil (piktoqrafik) - fikir (ideoqrafik) - he­ca (sillabik) - səs (fonoqrafik) diaxron sxemindən müs­təqil qrafik «janr» kimi diferensiasiya etmiş semiotik sistem­dir. Ona görə də oğuz damğaları, sadəcə olaraq, təsadüfi qrafik işarələr yox, oğuz kosmosunun «24»-lük universu­mun­da təq­dim olunan bütöv strukturunun tərkib vahidləridir. Bu vahid­lər funksional strukturuna görə kosmoqonikdir: onların vasi­təsi ilə oğuz kosmoqoniyası damğa kodu ilə təsvir olu­naraq bir bütöv şəklində təşkil olunur. Ona görə də həmin işarənin hər biri 24 vahiddən ibarət kosmoqonik damğa «əlif­basının» «hərfləri»dir. Hər bir damğa semiotik baxımdan bir nəvə-tay­fanı işarələndirməklə bərabər, eyni zamanda öz qra­fik struk­turunda həmin tayfanın «etnokosmik özünəməxsus­luğunu - diferensial əlamət və xassələr toplusunu» bildirən məna-işarə qatlarına malikdir. Başqa sözlə, damğalar semiotik baxımdan simvol yox, işarə(ləndirmə)nin başqa bir səviyyəsidir.

Bu dediklərimiz başqa oğuznamələrdəki damğa infor­masiyaları ilə də təsdiq olunur. Belə ki, Əndəlib «Oğuz­na­mə»sində 24 damğa-hərfdən ibarət oğuz əlifbası haqqında məlumat verilməsi ilə bağlı tədqiqatçı şəhadəti var. F.Bayat yazır ki, «bu oğuznamənin qiymətli cəhətlərindən biri də onun ilk dəfə olaraq 24 hərfli Oğuz əlifbasından xəbər ver­məsidir. Əndəlibə görə, bu əlifba damğalar əsasında tərtib edil­mişdi. Belə bir məlumata heç bir qaynaqda rast gəlin­mə­diyindən güman etmək olar ki, şair 24 oğuz boyunun dam­ğasından danışır»¹³⁶.

Əslində, Əndəlib «Oğuznamə»sinin mətnində 24 hərfli oğuz əlifbası haqında birbaşa məlumat yoxdur. Lakin 24 damğa haqqında sənətkarın metaforik obrazlar vasitəsi ilə verdiyi bilgi bu «24 damğa» obrazının oğuz-türk mədəniy­yətində nə qədər dərinə işlədiyini göstərir.

Əsərin «Oquzxannın saltanat basqançaqıqa yetqeni» ad­lanan hissəsində göstərilir ki, Oğuz xan hakimiyyətə gəldik­dən sonra onun altı oğlu, 24 nəvəsi dunyaya gəlir. Oğuz xan onların damğa-nişanlarının şəklini çəkir:

Takı xer kaysıqa bar tamqa belli,

Mukarrar kıldı Oquzxan şu zeyilli.

Təemmil birle fennin şekilni,

Çızarqa oylanıp tutdı akılnı.

Birinci bolsun inci malqa belliq,

İkkinci bolsun uruq-ilqe belli.

Oşol tamqa bilen malı bilinsin,

Qörüvde kim olay halı bilinsin.

Takı xanlık nışan bolsun alarqa,

Bu yanlıq şekil oylandı bilerqe¹³⁷.

Əndəlib bu hissənin ardı ilə «Tamqalar xakında xala­yıknın aytqanı» («Damğalar haqqında xalqın dedikləri») adlı növbəti hissəni verir. Bu hissədəki şeirlərin vəzn və janr qu­ruluşu poemanın yazıldığı əruz vəzni və ümumi janr quruluşu ilə tam uzlaşmır. Bu, həmin hissədə verilmiş şeirlərin bir qisminin xalq şeirləri olduğunu da istisna etmir:
Atası akıl,

Enesi nakıl,

Bir qız toqulmış,

Yiqrim dörd şekil¹³⁸.

Bu, göründüyü kimi, damğalar haqqında bir tapmaca mətnidir və burada 24 işarəli damğa yeni doğulmuş iyirmi dörd şəkilli qıza bənzədilmişdir. Ardı:
Şu yanlıq qözel milletin yarı,

Bul, bizden avval bolsa-da zarı,

İlnin qözünde qörülqen imes,

Türk ili dünyə inqenden narı.

Kim alsa anı,

Bütin ömürni

Şat olup keçirqe,

Tut bul emirni.

İndi öser siz,

Evnı basar siz,

Siz tolup-taşıp,

Ornun qısar siz,

Çıkın cahana, nobat sizinki,

Uçraşsa düşman, başın keser siz.

Könlümqe qetirdim,

Kolumdan ötürdüm,

Bir-birden qaçtı,

Tirkeşip uçtı,

Yerli-yerinde tüzüp bitirdim,

Ki yürek sırımnı ilimqe açtı¹³⁹.

Şeirdə göstərilir ki, bu 24 şəkilli qız gözəl millətin sevgilisidir. O, türk eli dünyaya gələndən vardır. Kim bu qız-damğa ilə evlənsə, ömrünü şad keçirər. Əndəlib öz çağdaşlarına üz tutaraq bildirir ki, indi növbə sizindir, dünyaya qoşun və türk elinin düşmənlərini bu 24 şəkilli qızla məğlub edin. Bu qız könüllərdə daşınır, qolla (əllə) yazılır. Onunla ürək öz sirrini elmə açır.

Göründüyü kimi, Əndəlib burada 24 damğanı 24 şəkilli (hərfli) əlifba-qız kimi təqdim etmişdir. Bu əlifbanı millətin sərvəti kimi tərənnüm etmiş, onu öyrənməklə xalqın xoşbəxt olacağını göstərmiş, öz çağdaşlarını ulu babaları kimi bu əlifbanı öyrənməyə, dünyanı elmlə – yazı ilə fəth etməyə çağırmış, elmin yolunun bu əlifbadan keçdiyini göstərmişdir.

24 damğanın 24 oğuz boyunun işarəsi olduğunu, bu 24 işarədə oğuz boylarının bir bütöv (sistem) olaraq işərələn­diyini nəzərə alsaq, onda oğuz damğalarının, sadəcə olaraq, təsadüfi qrafik işarələr yox, oğuz etnokosmik düşüncəsinin damğa kodu ilə təqdim olunan dünya modeli olması bir daha təsdiq olunur. Əndəlibdə 24 damğa-qız metaforası da arxaik düşüncə ilə bağlı obrazdır. Oğuzların rital-mifoloji dünya mo­deli «Oğuz kağan» obraz-modelinin zoomorfik, antropomor­fik səviyyələri (ipostasları) olduğu kimi, oğuz dünya mode­linin qrafik paradiqması olan 24 damğa-əlifba modeli də an­tro­pomorfik obraza malikdir. 24 damğa-əlifbanın qız olması oğuz-türk etnokosmik düşüncəsində yazının qadın başlan­ğıcı­na aid edildiyini, eləcə də bundan irəli gəlməklə ambivalent (ikili, müsbət-mənfi, mediativ) semantikalı olduğunu da eh­timal etməyə imkan verir.