Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 5. Ala dağ – kosmoloji qatları

qovuşduran obraz/model

Qalın Oğuz bəyləri Qazanın başçılığı ilə ov etməyə Ala da­ğa çıxırlar. Ə.Tanrıverdi yazır ki, “Ala tağ” adı “Dədə Qor­qud”da yeddi dəfə işlənmişdir: “Arqurı yatan, Ala tağı dünin aş­­ğıl!” “Ala tağ” oronimik modelində “ala” sözü hündür mə­na­sın­dadır²⁹². Demək, oğuzlar “hündür” (ala) dağa ova çı­xır­lar. La­kin Oğuz kosmoloji düşüncəsində “Hündür/Ala” dağ və orada ov edilməsi ritual-mifoloji arxetiplərlə bağlıdır. Diqqət edək:

– Ov xüsusi ritual rejimidir. Ovda olmaq Kosmosla Xao­su birləşdirən aralıq/məkanda olmaq deməkdir. Bu halda Ala dağ belə bir keçid məkanının obrazıdır. Lakin o, sırf keçid məkanı yox, həm də keçid məkanıdır.

– V.N.Toporovun yazdığı kimi, Dağın mifoloji funk­si­ya­sı çoxobrazlıdır. O, dünya ağacının transformasiyasının da­ha geniş yayılmış variantı kimi çıxış edir. Dağ daha çox dün­ya­nın obrazı, kosmik quruluşun bütün əsas element və gös­tə­ri­­cilərinin inikas olunduğu kainat modeli kimi qavranılır. O, dün­ya oxunun (axis mundi) keçdiyi mərkəzdə yerləşir. Dün­ya oxunun Dağın zirvəsindən keçməklə yuxarıya doğru uzan­ma­sı Qütb ulduzunu, aşağıya doğru uzanması isə aşağı dün­ya­ya, yeraltına girişin olduğu yeri göstərir²⁹³.

– Demək, Ala dağ kosmoloji qatları – Göyü, Yerüstünü və Yeraltını birləşdirən məkan/modeldir. Oğuz bəylərinin Ala da­ğa ova gəlmələri kosmoloji sxemin məntiqinə uyğundur. Ov aralıq – məkandır, Aralıq məkan – Ala dağda yerləşir.