Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 14. Şaman/Qəhrəman/Qazanın yolu:

kosmoloji mərhələ/ ritmlər və ritmqurucu elementlər
İndi Salur Qazanın Xaosa yolunun buraqədərki mər­hə­lə­si­­­nin strukturunu müəyyənləşdirməyə çalışaq. Bu yol çox mürək­­kəb quruluşa malikdir. Biz indiki halda boyun süjetində sin­taqmatik baxımdan ardıcıl sıra təşkil edən iki yol görürük:

Birincisi, Salur Qazan və onun bəylərinin Ala dağa ova ge­­dən yolu;

İkincisi, Qazanın öz evinin ardınca onun Yurdundan baş­­­­­lanan, əslində isə, gördüyü yuxu/mesajla Ala dağdan baş­lan­­­maqla Oğuz elinin Dərbənddəki sərhədinə qədərki yol.

Bu yollar fərqli istiqamətləri və fərqli xronotopu əhatə edir. Lakin onlar ritual-mifoloji kontekstdə eyni yolun – Xaosa gedən yolun tərkib hissələridir.

İlk baxışda bu iki yol zaman-məkan baxımından düz­xət­li sıra – ardıcıl sintaqmatik düzüm yaradır. Lakin bu, zahirən be­lədir. Bu, epik düzüm, eposun öz düzümüdür. Ritual-mi­fo­loji səviyyədə bu yollar mürəkkəb paralel sıraları təşkil edir. Mətndə qorunub qalmış ritual obraz və formullarının pa­ralel­­ləşməsi (şərab/keçid, qurban/qurbanvermə/keçid, çev­ril­mə/cilddəyişmə/keçid, keçid mexanizmləri olan Ala dağ, Dün­­­ya Ağacı və s.), dünya modelinin üfüqi və şaquli sə­viy­yə­lə­­­ri, buna uyğun hərəkət sıraları və s. mürəkkəb semantikaya ma­lik xronotop yaradır.

Düzdür, epos bütün bu elementləri öz məntiqinə uyğun dü­­zür və zahirən heç bir ziddiyyət yaranmır. Mifik xronotop qapalı-təkrarlanan, epik-tarixi xronotop düzxətli struktura ma­lik­­dir. Mifik şüurun tarixi şüura keçməsi ilə mifik xronotop da­ğı­lır və epik xronotopa transformasiya olunur. Epos bu za­man mi­fik xronotopun artıq dağılaraq “epik tikinti ma­te­rialı­na” çev­ril­miş elementlərini özünün düzxətli düzüm məntiqinə (ger­çək­liyi düzxətli qavrama üslubuna) uyğun şəkildə yenidən dü­zür və zahirən heç bir ziddiyyət yaranmır. Lakin sü­jet­al­tı­nın (mifin və ritualın) süjetüstündə qorunub qalmış iz/işarələrini “dil­lən­di­rən kimi” mənzərə dəyişir.

Bu iki yolu ritual-mifoloji kontekstdə bir-birinin alt-üst sı­­rası (paraleli), yaxud bir-birinin süjet metaforası ad­lan­dır­maq olar. Lakin burada bir başqa aspekt də var: Qazanın Yurd­­­dan başlanan Xaos yolu ümumən (və bütün hallarda) Oğuz bəylərinin Qazan başda olmaqla ov etmək üçün Qa­za­nın evindən başlanan yolunun tərkib hissəsidir. Demək, hər iki yol: Evdən – Ova və Ev/Yurddan – Xaosa gedən yol Qa­za­­nın evindən başlanır. Lakin məsələnin əlamətdar cəhəti on­dan ibarətdir ki, Evdən – Ova gedən yol da, əslində, elə Ev­dən – Xaosa gedən yolun bir hissəsidir.

Bu yol ümumilikdə Kosmos – Xaos marşrutudur. “Yağ­­malanma boyu”nda biz onun bir-birinin ardıcıl sırasını təşkil edən iki planını görürük. Lakin mifoloji-metaforik dü­şün­cədə bu yollar bir-birinin ardı yox, iki paralel sırasıdır.

Qeyd edək ki, bu məsələdə konkret nəticəyə gəlmək, ay­dın mənzərə yaratmaq çətindir. Məsələnin metodologiyası iki cəhətlə müəyyənləşir:

Birincisi, epik-mifoloji materiyanın uzun illər ərzində mə­nimsənilmiş və təhlil təcrübəsinə çevrilmiş universal nə­zəri modeli (beynəlxalq ümumnəzəri-metodoloji təcrübə). Bu, hər bir təhlil(çi) üçün zəruri olan nəzəri ehtiyatlardır.

İkincisi, təhlilə cəlb etdiyimiz oğuz epik materiyasının bi­­zim şəxsi yanaşmamızın nümunəsində uzun illəri əhatə edən (və son dövrlərdə başqa araşdırmalarla da təsdiq olunan) təd­­qiqinin verdiyi mətn təhlili təcrübəsi.

Biz “Oğuz mifologiyası” adı altında apardığımız bütün təd­­­­qiqatlarda bu iki cəhəti birləşdirmiş və oğuz ritual-mifoloji dün­­­ya modelini “oğuz” adı ilə işarələnən mətnlər əsasında bər­­­­paya çalışmışıq. İndiki halda da bizim qarşılaşdığımız fe­no­­­­men, mahiyyətcə, oğuz etnokosmik düşüncəsinin mifoloji-me­­­­taforik təbiətidir. Mifik metaforanın strukturunu nəzəri şə­­­kildə mənimsəmədən, onun bədii metaforadan fərqini bil­mə­­­dən və bilibən nəzərə almadan (lakin bilib nəzərə almamaq müm­­­kün deyil) Oğuz mətninin [və ümumiyyətlə təsvir ko­du­nun tipindən (maddi, yaxud mənəvi) asılı olmayaraq, istənilən ənə­­nəvi mətnin] poetikasını öyrənmək cəhdi tədqiqatçını onun bütün illüziyalarına rəğmən mətnin zahiri qabığından içə­­ri keçməyə qoymayacaq. Bu baxımdan, biz də Qazanın Xa­osa girişini izləməyə tələsməyib, onun keçdiyi yola təkrar nəzər salmalı:

– Yolu;

– onu təşkil edən xronotop elementlərini;

– keçid/adlama mexanizmlərini (Dağ, Ağac, qur­ban­ver­mə, çevrilmə/cilddəyişmə);

– keçid/adlama üsullarını (qamlama);

– keçid/kommunikasiya formullarını (xəbərləşmə);

– (və üzə çıxa biləcək daha nələri...)

yenidən gözdən keçirməli, müqayisəli ümu­mi­ləş­dir­mə­lər, tipoloji paralellər aparmalıyıq. Bu, bizə Oğuz ritual-mi­fo­lo­­ji düşüncəsinin mətndə gerçəkləşmiş müəyyən qa­nu­na­uy­ğun­luqlarını görməyə imkan verə bilər. Bu işi gör­mə­dən irəli adlamaq mətni “alazlamaqdan” (üzdən get­mək­dən) başqa bir şey olmaz.