Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 3. Doğuluş formulunun strukturu: qarğış və alqış
“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun birinci dastanı olan “Dir­­­sə xan oğlu Buğac” boyunda təsvir olunur ki, xanlar xanı Bayındır ildə bir dəfə toy məclisi keçirib, Oğuz bəylərini qo­naq edərdi. Bu toy mərasimində ağ, qırmızı və qara rəngdə üç otaq – çadır qurulardı. Gələn qonaqlardan oğlu olanı – ağ ça­dıra, qızı olanı – qırmızı çadıra, oğlu-qızı olmayanı – qara ça­dıra yerləşdirərdilər. Bayındır xan törəni növbəti dəfə ke­çirir. Dir­sə xan da hörmətli Oğuz bəyi kimi mərasimə gəlir. Onu qara çadıra aparıb, qara keçənin üstündə oturdur və qa­bağına qara qoyun qovurmasından yemək qoyurlar.

“Dirsə xan deyir:

– Bayındır xan mənim hansı əskikliyimi gördü? Qılın­cım­danmı gördü, süfrəmdənmi gördü? Məndən əskik kişiləri ağ otaqda, qırmızı otaqda oturtdu. Mənim günahım nə oldu ki, qara otaqda yerləşdirdi?

Dedilər:

– Xanım, bu gün Bayındır xandan buyruq belədir ki, oğlu-qızı olmayanı Allah qarğayıbdır: biz də qarğayırıq”³³.

Bu barədə əvvəl apardığımız tədqiqatda göstərildiyi ki­mi, Bayındır xanın təşkil etdiyi törən vasitəsi ilə bütöv Oğuz eli, başqa sözlə, Qalın Oğuz sosial-bioloji təsnifata məruz qalır. Bu təs­nifat oğuz toplumunu iki böyük qrupa ayırır: oğlu-qızı olan­lar və oğlu-qızı olmayanlar. Başqa sözlə desək, sonlular və son­suzlar qrupları. Təsnifatın baş prinsipi kimi Tanrı iradəsi çı­xış edir. Yəni sonlu və sonsuz qrupları Tanrı iradəsini ger­çək­ləş­dirir. Bayındır xan “oğlı-qızı olmayanı Al­lah-Təala qar­qa­yıb­dır, biz dəxi qarqarız...” deyir. Buradan aydın olur ki, oğuz düşüncəsində oğlu-qızı olmamaq, yəni son­suzluq Tan­rının qar­ğışı kimi qəbul olunur. Buna uyğun ola­raq oğlu-qızı olmaq da Tanrı alqışı sayılır. Beləliklə, Ba­yındır xanın təşkil etdiyi tö­rəndə başlıca məqsəd Qalın Oğuzu Tanrı iradəsinin semantik qo­şalığından təsnif etməkdir. Bu təsnifatın əsasında “Tanrı alqışı-Tanrı qarğışı” semantik bloku durur³⁴.

Göründüyü kimi, Dirsə xan Tanrının qarğışına məruz qal­mışdır. Bəs bunun səbəbi nədir? O, əvvəlcə çaş-baş qalır. Ar­vadına deyir ki, “səndənmidir, məndənmidir, nədəndir Al­lah bizə bir yetkin oğul vermir?”

Daha sonra övladsızlığının səbəbini (günahını) arvadın­da görür:
“Xan qızı, yerimdən durummu?

Yaxandan-boğazından tutummu?

Qaba dizimin altına salımmı?

Böyük, iti, polad qılıncımı əlimə alımmı?

Öz gövdəndən başını kəsimmi?

Can şirinliyini sənə bildirimmi?

Alca qanını yer üzünə tökümmü?

Xan qızı, səbəbi nədir, de mənə!

Qatı cəza verərəm indi sənə! – dedi”³⁵.
Beləliklə, “Əsli-Kərəm” dastanındakı durumla eyni olan vəziyyət yaranmışdır. Dirsə xanın da, Ziyad xanın da övlad­ları yox­dur. Onlara bu övladı Tanrı – Allah verməlidir. Mə­lum olur ki, Dirsə xan Tanrının qarğışına məruz qalıb. Hər iki dastan­dakı doğuluş süjetinin “detallarına qədər” eyniliyi gös­tərir ki, Ziyad xan da Allahın qarğışına keçib. Ziyad xan Al­la­hı Gəncə kosmosunda (toplumunda) maddi-sosial harmoniya yaratmaqla rəhmə gətirir. “Dədə Qorqud”da da hər şey “Əsli-Kərəm”dəki ki­mi cərəyan edir: Dirsə xan da eyni üsul və vasitə ilə Tanrı qar­ğışından qurtulub, onun rəhminə (alqışına) nail olur:

“Dirsə xanın qadını söyləmiş, görək nə söyləmişdir:

Ay Dirsə xan, mənə qəzəblənmə,

İnciyib acı sözlər söyləmə!

Yerindən qalx, ayağa dur,

Yer üzündə böyük çadır qur!

Ayğır, buğra, qoç qırdır!

İç Oğuzun, Daş Oğuzun bəylərini üstünə yığ!

Ac görsən, doydur; çılpaq görsən, geyindir!

Borclunu borcundan qurtar!

Təpə kimi ət yığ, göl kimi qımız sağdır!

Böyük şadlıq məclisi qur, Allahdan arzunu dilə!

Bəlkə, bir ağzı dualının alqışı ilə

Tanrı bizə bir yetkin övlad verə, – dedi³⁶.

Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyun­dan qoç qırdırdı. İç Oğuz, Daş Oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın gördüsə, geyindirdi. Borclunu bor­cundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə oldu. Bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu”³⁷.