Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 4. “Butavermə – göbəkkəsmə nişanlanma” formulu
“Əsli-Kərəm” dastanında Ziyad xan Vəzir Qara Keşişlə əvvəl­cədən şərt kəsir:

“– Əgər mənim qızım, sənin oğlun oldu, mən qızımı sə­nin oğluna verim; yox, sənin qızın, mənim oğlum oldu, sən qı­zını mənim oğluma ver.

Keşiş razı oldu. Kağız yazıb, qol qoyduqdan sonra hərə öz otağına getdi”⁴².

Beləliklə, dastan qəhrəmanları Əsli və Kərəm hələ do­ğul­­mamışdan qabaq nişanlanırlar. Bu, müasir dövrdə “göbək­kəsmə nişanlılıq” adlanır. “Dədə Qorqud”da bunun adı “be­şikkərt­mə yavuqlı” şəklində keçir: “Baybican bəg aydır: “Bəg­­lər, Allah-təala mana bir qız verəcək olursa, siz tanıq olun: mənim qızım Baybörə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun” – dedi”⁴³.

Beşikkəsmə//göbəkkəsmə nişanlılıq milli mədəniy­yəti­miz­də ta qədimlərdən mövcuddur və bu adət günümüzdə də bir sıra hallarda davam edir. Bunun bir sıra formaları var. Mə­sə­lən, birinin oğlu, yaxud oğul nəvəsi hələ uşaq olarkən o, əhd edir ki, filankəsin qızı böyüdükdən sonra onu oğlana ala­caq. Yaxud hələ də əmioğu və əmiqızı haqqında işlək olan bir ifa­də var: “Əmioğu ilə əmiqızının kəbini göydə kəsilib”.

Bu nişanlılıq mahiyyəti etibarilə tale semantemi ilə bağ­lıdır. Başqa sözlə, doğulacaq uşaqların taleyi qabaqcadan müəyyən­ləşdirilir. “Tale semantemi” bir etnokosmik düşüncə for­mulu, epik mətnin struktur vahidi, epik düşüncə arxetipi ola­raq Azərbaycan folklorşünaslığında tədqiq edilməyib. Hik­mət Quliyevin müdrik qoca arxetipinə dair Azərbaycan folk­lor­şünaslığında ilk dəfə olaraq apardığı monoqrafik tədqi­qa­tın⁴⁴ nəticələri göstərir ki, tale semantemi bütün hallarda müd­rik qoca arxetipi ilə bağlıdır. Başqa sözlə, taleyə yalnız müd­rik qoca arxetipinin paradiqmasını təşkil edən varlıqlar mü­da­xilə edə bilərlər. Göbəkkəsmə nişanlılıq da bütün hal­larda ağ­saqqal, ağbirçəklər tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bu cəhətdən ağ­saqqal, ağbirçək, qoca, seyid, molla, dayı və baş­qaları “müd­rik qoca” arxetipinin paradiqmalarıdır.

“Müdrik qoca” sakral arxetipdir: o, bir tərəfi ilə insan­la­rın dünyası (profan dünya), o biri tərəfi ilə tanrılar, övli­yalar, mü­qəd­dəslər – bir sözlə, sakral dünya ilə bağlıdır. Bu, onun me­dia­tiv funksiyasını göstərir. Demək, “müdrik qo­ca”lar tə­rə­findən qa­­baqcadan kəsilən kəbin (beşikkərtmə, gö­bəkkəsmə ni­şanlılıq), əslində, göylər aləmi, sakral sfera ilə bağ­lı ni­şan­lılıqdır. Bu ni­şan­­lılıqla müəyyənləşən tale “ilahi tale” – İla­hi­dən gələn ta­ledir. “Əmioğu ilə əmiqızının kəbi­ni göydə kə­silib” formulu da göbəkkəsmə nişanlılığın ilahi tale for­mulu ilə bağlılığını təsdiq edir.

Azərbaycan məhəbbət dastanlarının Aşiq-Məşuq qəhrə­man­­­ları ilahi tale semantemi ilə bir-birinə bağlanmış obraz­lar­dır. Bu dastanlarda həmin nişanlılıq butavermə adlanır. Bu­ta­ver­mə haqqında çox yazılıb. Onun bir motiv kimi qısa məz­mu­nu ondan ibarətdir ki, həddi-büluğ yaşına çatmış qəh­rə­ma­na yuxuda hər hansı qız buta verilir. Buta ağsaçlı, nurani bir qoca tərəfindən ve­rilir. Buta həm oğlana, həm də qıza verilir. Bunlar haqq aşiq­ləri adlanır: heç həs bu nikahın ger­çək­ləş­mə­sinə mane ola bil­mir. Çünki bu, birbaşa Haqdan – Allahdan gə­lən nişanlılıqdır və Allaha yaxın varlıqlar tərə­fin­dən həyata ke­çirilir. Müşahidələr göstərir ki, məhəbbət das­tanlarında butavermə Həzrət Əli (ə.) kultu ilə bağlıdır. Bu cəhətdən mə­həbbət dastanlarındakı müdrik qoca obrazı Həz­rət Əli kultu ilə müxtəlif səviyyələrdə bütün hal­larda bağlıdır. M.Cəfərli yazır ki, nəzərdən keçirdiyimiz mate­riallarda İmam Əli-Şah Mərdan-Dərviş-Ağa-Qırxlar-Xızır Nəbi obraz kom­plek­sinin həm uşağın doğulmasında, həm də buta almasında iştirak et­di­yini gördük. Bu isə öz növbəsində bizim irəli sürdüyümüz bir tezisi təsdiq edir ki, butavermə hadisəsi Aşiq-Məşuqun bir-birlərinə buta verilmələrindən yox, qəhrə­man­­la­rın das­tan­lar­da görünən, yaxud görünməyən doğuluş moti­vin­dən baş­la­yır. Bu, başlanğıc motividir. Beləliklə, buta bir epik-semantik kompleks kimi dastanın bütün strukturunu əhatə edir. Bu mə­na­da mətnin struktur-semantik tədqiqi baxımından Azər­bay­can məhəbbət dastanları strukturunun «oxusu» bütöv­lükdə «bu­ta» kodundan gələn oxudur. Bunun belə olmağı ilə mə­həb­bət dastanları strukturunun bütün elementləri bir kod ba­xı­mın­dan özünün elmi şərhini də tapa bilir⁴⁵.

“Əsli-Kərəm” dastanında Kərəm və Əsli bir-birinə buta verilməsələr də, onlar da haqq aşiqləri, yəni buta aşiqləri he­sab olunurlar. Başqa sölə, Azərbaycan məhəbbət dastanla­rında istər bir-birinə buta verilən, istərsə də göbəkkəsmə ilə nişanlanan qəhrəmanlar buta aşiqləridir. Bu məsələni geniş şəkildə tədqiq etmiş M.Cəfərli göstərir ki, butavermə motivi qəhrəmanın doğuluşu motivindən ayrı təsəvvür olunmur. Əs­lində, istər doğuluş, istərsə də butavermə ikisi məhəbbət das­tanlarında bir-biri ilə işarə baxımından bağlı motivlərdir. On­la­rın əlaqəsinin məhz işarə səviyyəsində olması bu motivləri mətnin struktur tədqiqi baxımından semiotik vahidlər kimi nə­zərdən keçirməyə imkan verir. Bunun belə olduğu ondan gö­rünür ki, məhəbbət dastanlarının başlıca kütləsində əgər gələcək Aşiq-Məşuqların doğuluşu təsvir olunursa, onda onlar göbəkkəsmə nişanlanırlar. Bu halda qəhrəmanların bir-birinə buta verilməsi olmur. Doğuluş süjeti olmayanda isə butaver­mə olur. Beləliklə, doğuluş və onunla bağlı göbəkkəsmə ni­şanlanmanın olub-olmaması butavermə motivinin olub-olma­masının işarəsi kimi çıxış edir: