Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Birincisi, süjetaltının şeirdə qorunmuş izləri ilə:

Son (ən üzdəki) transformativ qat olan təsəvvüfi sə­viyyədə (süjetüstündə) xəbərləşmə ritualı keçirən Kərəm kos­moloji səviyyədə (süjetaltında) özü etnokosmik kimliyin mü­əyyən­ləşdirilməsi ritualından keçir.

İkincisi, kosmoloji məkan situasiyası ilə:

Kərəm sərhəddəki böyük obada etnokosmik iden­tifi­ka­siya ritualından keçərək Xaos dünyasına daxil olur. İndi isə Xaos­dakı şəhərə daxil olmalıdır. Şəhərin öz sərhədi (qalası) var. Kərəmin xəbərləşdiyi çəməngah (məkan) mətndə gös­tə­ril­­diyi kimi, “lap şəhərin kənarında”, başqa sözlə, şəhərin sər­hə­dində yerləşir. Demək, Kərəm şəhərə adlamaq üçün yenə də etnokosmik identifikasiya ritualından keçməlidir.

Kərəm Xaosun sərhədində etnokosmik identifikasiya ri­tualından ördəyə, ceyrana çevrilmə ilə keçir (canını qurtarır). Bu, triksterin davranış ehtiyatları sırasına aid olan dönərgəlik (cilddəyişmə/çevrilmə) formuludur. Kərəmin Xaosa keçərkən triksterlik etməkdən başqa yolu yoxdur. O, süjetüstündə hər yer­də öz həqiqi kimliyini (Haqq aşığı olduğunu) tanıdaraq hə­dəfə doğru irəliləyir. Lakin Kərəm süjetaltında öz etnokosmik kim­liyini (canlı insan olduğunu) gizlətməlidir. Çünki Kos­mo­sun sakini ölmədən (ölüyə – ruha çevrilmədən) Xaosa adlaya bil­məz. O isə diridir: demək, Xaosda olmaq üçün özünü ya­lan­dan ölülüyə vurmalı, ördəyə, ceyrana çevrilmədə olduğu ki­mi dönərgəlik etməlidir. Çünki o, cildini dəyişməsə, ya­lan­çılıq etməsə, etnokosmik kimliyi üzə çıxar. Kosmoloji sxem bu dəfə də özünü təsdiq edir: o yalançılıq edir. Bunun izləri süjetüstündə açıq şəkildə qorunub qalmışdır. Kərəm özünün Haqq aşığı olduğunu sübut etdikdən sonra, cavanlar bu Haqq aşı­ğından, ilahi dəyərlər daşıyıcısından nə üçünsə yalan da­nış­ma­ğını istəyirlər:

“Hamı yerbəyerdən Kərəmi alqışladı. Sofi onlardan Ke­şişi xəbər aldı, dedilər:

– Aşıq, bizə bir məzəli dastan söylə. Elə dastan olsun ki, əsl olmasın, yalandan düzəlsin. Sonra Keşişin yerini sənə de­yək:

Kərəm alıb, görək nə dedi:

Gəzə-gəzə bir milçəyə tuş oldum,

Xəncər ilə tutub kəsdim başını.

Gücüm çatmadı ki, çəkim aparam,

Yeddi daşın üstə sərdim leşini.

Milçək vızıldadı uçdu havaya,

Yağın süzdüm üç yüz altmış tavaya,

Yüklədim ətini doxsan dəvəyə,

Xodkar üçün göndərdim mən leşini.

Alıb onu bu meydana atdılar,

Ətin yüz min tümən deyib, satdılar,

Sümüklərin yığıb, körpü çatdılar,

Hesab etdik iki min il yaşını.

Ölçüb gördüm, yeddi qarış dizi var,

Otuz xırmandan da böyük gözü var,

Dərisində yeddi qarış tozu var,

Hesablamaq olmur onun dişini.

Dərisindən çadır qurub oturduq,

Ətin kəsib, on küçəyə yetirdik,

İsfahandan bir minəxor gətirdik,

Açıban ağzını, saydı dişini.

Dırnaqların qırıb, tökdük dərəyə,

Budlarını yığdıq əlli kisəyə,

Qanadını yelkən çəkdik gəmiyə,

Fil burnundan uzun gördün qaşını.

Mən görürəm qaranlıqda gələni,

Gəlibəni şirin canım alanı,

Dərdli Kərəm söylər belə yalanı,

Belə gördüm gözəllərin işini¹³⁸.

Beləliklə, yenə ziddiyyət alınır: Kərəmin Haqq aşığı, yə­ni həqiqət, doğruluq, düzlük aşığı olduğunu bilən cavanlar on­dan yalan danışmağı tələb edirlər. Süjetüstü bu ziddiyyəti “öz im­­kanları hesabına” aradan qaldırmağa çalışır. Belə ki, Kə­rə­min söylədiyi şeir mənzum qaravəllidir. Aşıqlar qaravəlli söy­lə­yirlər. Lakin bu halda da bir haqq aşığından məzəli/yalan məz­­­munlu janr olan qaravəlli tələb etmək yenə də anormal dav­ranışdır. Lakin bu ziddiyyət süjetaltını təhlilə cəlb etdikdə dər­hal aradan qalxır. Məlum olur ki, süjetüstünün bütün zid­diy­yət­ləri mətnaltı məntiqlə bağlıdır. Yəni süjetüstündə mən­tiq­­siz görünən hadisə-faktların mətnaltı mənası var. Mətnaltı ha­­­disələrin gizlində qalan səbəbidir. Gizlində qalması isə onun süjetüstünün altında olması ilə şərtlənir. Beləliklə, sü­jetin təsəvvüfi kod səviyyəsində yaranan ziddiyyətini kos­mo­loji koda keçirdikdə ziddiyyət dərhal aradan qalxır.