Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Bu mərhələ:

Məkan tipinə görə – Xaos;

Vizual işarəsinə (əlamətinə) görə – qara dünya;

Etnokosmik statusuna görə – ölülər (ruhlar) dün­ya­sı­dır.

Səciyyəvidir ki, Kərəmin yolunda bir mərhələdən o biri mər­hələyə keçid nöqtələrində etnokosmik identifikasiya pro­se­duru aparılır. Belə ki, birinci mərhələ-fazadan (Kosmos/ağ dünyadan) ikinci fazaya (aralıq/qırmızı dünyaya) adlayarkən qır­mızı donlu qızlarla identifikasiya/eyniləşdirmə ritualı hə­ya­ta keçirilir. Kərəm Əslini qızların içərisində tapmır. O, qır­mı­zı donlular dünyasında – aralıq fazada qalmır: qara köynək ge­­yərək qara dünyaya – Xaosa doğru yol alır. Gürcüstan sər­həd­dində aralıq faza başa çatır. Kərəm burada Xaosa ad­lama­lı­dır. Yenə də identifikasiya ritualı həyata keçirilir. Demək, et­nokosmik identifikasiya kosmoloji dünya modelinin sa­hə­lə­ri arasında mövcud olan zəruri mexanizmdir. Bu me­xa­nizm­dən keçmədən bir dünya qatından o birinə adlamaq mümkün de­yildir. Etnokosmik identifikasiyanı çayla bənd arasındakı şlü­zə bənzətmək olar: gəmilər şlüz vasitəsilə çayın bir sə­viy­yə­sindən o biri səviyyəsinə keçə bilir. Şlüz olmadan bu ma­ne­əni aradan qaldırmaq, keçidi gerçəkləşdirmək mümkün de­yil­dir. Etnokosmik identifikasiya subyektin eyniləşdirmə yolu ilə kosmoloji kimliyinin, hansı dünyaya mənsubiyyətinin müəy­yən­ləşdirilməsidir. Bu cəhətdən, hər bir subyektin onun kos­moqonik (yaradılış) növündən, şəklindən, statusundan ası­lı olaraq identifikativ əlamətləri – tanınma nişanları vardır. Bu nişanlar fərdin mənsub olduğu dünyadakı kimliyini – yerini, möv­qeyini, rolunu, statusunu bildirən siyasi, ictimai, mədəni, bio­loji, fizioloji, sakral, profan və s. əlamətləri əhatə edir. Be­lə­liklə, identifikasiya – tanıma/tanınma/tanıtma həm də dav­­ranış kodu, davranışın simvolik formasıdır. O, mifik dün­­ya modelində hərəkətin statusal tipi kimi triksterlərə məx­sus davranış formuludur.

P.Radinə görə, trikster Amerika hindularının mifo­lo­gi­ya­­­sının və mümkündür ki, bütün mifologiyaların ən qədim ob­­razıdır¹³⁰. K.Q.Yunq göstərir ki, hiyləgər oyunlara və ziyankar hərəkətlərə məhəbbət, cildi dəyişmək qabiliyyəti, ikili (yarı hey­­van, yarı ilahi) təbiət, hər cür əzab-əziyyətə meyllilik triks­ter­lərə xas keyfiyyətlərdir¹³¹. K.Levi-Stros Quzğun, Koyot ki­mi mifik quş-triksterlərin nümunəsində yazır ki, triksterlər özü­nə­məxsus marginal-mediator xarakterə malikdir: onlar leş ye­yə­rək həyatla ölüm arasında mediasiyanı həyata keçirirlər¹³². Y.Çernyavskaya triksterlərə xas olan dörd funksional key­fiy­yə­ti qeyd edir: uşaqlıq (uşaq sadəlövhlüyü mənasında – S.R.), am­bivalentlik (əks, yəni həm müsbət, həm mənfi keyfiyyətlərə ma­lik olmaq – S.R.), gülüş başlanğıcı (gülüş kökünə bağlılıq – S.R.), dönərgəlik (cilddəyişmə, çevrilmə – S.R.)¹³³.

Ən başlıcası, triksterlik¹³⁴ status, situasiya, daha doğ­ru­su, sabit statuslararası durum, aralıq haldır. O, strukturda qütb­lər arasında, onları qovuşduraraq özünə yer alır. Y.Çern­yavs­kaya belə bir sual qoyur: “Ağıllının” ağlı ilə “axmağın” sə­feh­liyinin hasısa ümumi bir nöqtədə birgələşməsi müm­kün­dür­mü? Belə fikirləşirəm ki, bəli. Bu şərti nöqtəni “ağılsızlıq nöq­təsi” (yaxud “Trikster nöqtəsi”) adlandıraq... Ağıllı da, ax­maq da “ağıllılıq” və “axmaqlığın” vərdiş olunmuş model­lə­rin­dən “imtina etdiyi” halda trikster ola bilərlər. Trikster – si­tuativ­liyin (şəraitdən asılılığın – S.R.) canlı təcəssümüdür¹³⁵.

Biz burada triksterlik statusunu bir psixologem kimi kə­na­ra qoyub, ona kosmoloji modeldə nəzər salsaq, triksterlik si­tuativ hal kimi dünyalararası sahələrdə funksionallaşan obraz-modeldir. Bu, onun rituala bağlılığını daim qabardır. O, dünya mo­delində aralıq sahəni, aralıq davranış kodunu təcəssüm et­dirir. Aralıq sahə bütün hallarda ritual rejimini nəzərdə tutur. Bu halda ritual rejimində olan Kərəmin davranışlarında triks­te­rə məxsus formullar var. Trikster olmadan (keçid sahəsinin dav­ranış modellərinə yiyələnmədən) mediasiya mümkün de­yil­dir. Kərəm Kosmosdan aralıq dünyaya, oradan da Xaosa ad­la­yır. Demək, biz bundan sonra onun hərəkətlərində triksterlərə xas davranış modellərinin artmasını, intensivliyini müşahidə et­məliyik.

Bizim “Oğuznamə” eposu mətnləri üzərində apar­dı­ğı­mız müşahidələrin nəticələrinə görə, Oğuz mifoloji xaosunda triks­terə məxsus davranışın əsas formullarından biri “ya­lan­çı­lıq – yalan danışmaq”dır. Kərəm xaosa keçən kimi bu for­mul­dan istifadə etməli olur.