Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Q.İ. MƏŞƏDİYEV
AZƏRBAYCAN DİLİ – ANA DİLİ MÜQƏDDƏSDİR
Açar sözlər: Sərəncam, Prezident, Azərbaycan, oğuz, dünya.

Ключевые слова: Приказ, Президент, Азербайджан, огузы, мировой.

Key words: Order, President, Azerbaijan, oghuz, world
1. Xalqın tarixi on min illərlə, dilin tarixi isə min illərlə ölçülür, hələlik 5 min ildən artıq mövcud olmuş dil məlum deyil, amma Qazax rayonunun Damcılı ya­şayış yerinin sakinləri 60 – 70 min il bizdən qabaq ömür sürüblər, Azərbay­can­da mezolit dövrü (12 – 13 min il əvvəl) əsasən Damcılı və Qobustan abidələri ilə sə­ciyyələnir. Axı onların, həmçinin Naxçıvan Kültəpə mədəniyyəti sahiblərinin han­sı dildə danışdıqları bizə məlum deyil.

2. Manna, Midiya, Aşquz, Atrapotkan, Alban – Appan dövlətlərinin tərkibindəki qəbilə və tayfaların da hamısı etnik cəhətdən türk deyildi. O zamanlar türk qəbilə və tayfaları Azərbaycanın müxtəlif bölgələrdə pərakəndə halında “ada” şəklində yaşayırdılar, yüz illər keçdikcə onlar sayca çoxaldılar, əraziləri geniş­lən­di, qonşuluqlarındakı qəbilə və tayfalar, o cümlədən midiyalıların da böyük bir his­səsi onların tərkibinə daxil olub tədricən dilcə türkləşdilər. Bunun özü də çoxəsrlik mürəkkəb prosesdir. Həmin “adalar” arasındakı sərhədlər aradan çıxdı, onlar birləşərək, necə deyərlər, vahid bir kontinent yaratdılar və beləliklə də, Zəncandan, Həmədandan, Naxçıvandan, Qazaxdan tutmuş və Alazan vadisinə və Dərbəndədək böyük bir ərazidə vahid Azərbaycan xalqı və onun ümumünsiyyət vasitəsi olan ümumxalq Azərbaycan dili yarandı.

3. Bu işdə aparıcı rolu türkmənşəli qəbilə və tayfalar oynamışlar, lakin bunlar təkcə eramızın ikinci yüzilliyindən etibarən Azərbaycana gələn hunlar, kəngərlər, savirlər, onoğurlar, xəzərlər, qıpçaqlar, oğuzlar deyil, əsas qüvvəni daha əvvəlki yüzilliklərdən həmin o Mannanın, Midiyanın, Atrpatkanın, Aranın tərkibindəki qeyri-dilli lullubeylər, kassitlər, qismən xurritlər, etivlər, midiyalılar və başqaları ilə eyni ərazidə yaşayan iri türk tayfaları idi.

4. Azərbaycan tarixindən hələlik bizə elə bir fakt məlum deyil ki, nəhəng tayfa birləşmələrini məhv etmiş olsun. Deməli, Azərbaycanda son 15 – 20 min ildə yaşayanların hamısının xələfləri mövcuddur, amma onlar neçə min il bundan qabaq dilini dəyişdiyi, “türkdilli etnosa” (türkə yox) çevrildiyindən, həmçinin antropoloji dəyişikliyə uğradıqlarından onları Azərbaycan türklərindən seçmək mümkün deyil.

5. Onların nə zamansa mövcud olduğunun şahidləri isə təkcə yazılı qaynaq­lar yox, həm də tədqiqatçıların neçə illərdir tədqiq etdiyi toponimlərdir. Ərazimiz­də­­­ki yer adlarının 80 faizi Azərbaycan (türk) mənşəlidir, 20 faizi müxtəlif dillərə, o dillərdə danışmış qəbilə və tayfalara məxsusdur.

6. “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun is­ti­fa­dəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” Azər­bay­can Respublikası prezidentinin sərəncamı ilə əlaqədar fikirlərim:

7. Möhtərəm Prezidentimizin çox vaxtında imzaladığı bu sərəncam, ilk növ­bə­də dilçilik elmi üzrə araşdırmaların mərkəzi sayılan Milli Elmlər Akademiyası Nə­simi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşlarının məsuliyyətini daha da ar­tır­mış­dır. Bunu dərk edən institutun yeni rəhbərliyi – başda professor Fəxrəddin Vey­səl­li olmaqla bütün kollektivin özləri üçün proqram hesab etdikləri həmin sənəd yük­sək qiymətləndirilmiş və fəaliyyət istiqamətlərini ona uyğun quracaqları barədə qə­rar qəbul etmişlər.

8. Xarici dillərdən ana dilimizə tərcümə məsələsi də qarşıya ciddi şəkildə qoyul­muşdur. Bu problemlə bağlı sərəncamda xüsusi maddə var ki, Azərbaycanda müxtəlif sahələrdə tərcümə işinin mərkəzləşdirilmiş qaydada və məqsədyönlü aparılması üçün Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzi yaradılsın.

Etiraf etməliyik ki, dünya dilləri arasında Azərbaycan dili qədər saf, gözəl, oy­naq, musiqili, başqa dillərə daha asan tərcümə olunan dil yoxdur. Çox incə, mu­si­qili dilimiz var. Xarici dillərdən tərcümə olunan əsərlər də dilimizdə gözəl səs­lən­məlidir. Həmişə ana dilimizin qayğısına qalmalıyıq, onu kənar təsirlərdən qo­ru­malıyıq. Müstəqil ölkəyik, qapılarımız dünya ölkələrinin üzünə açıqdır. Vətə­ni­miz­də xarici şirkətlər fəaliyyət göstərir. Təəssüf ki, şəhərimizdə bəzi müəs­si­sə­lə­rin, ofislərin adları yalnız ingilis dilində yazılır. Və yaxud birinci ingilis dilində, ikin­­ci Azərbaycan dilində, özü də orfoqrafik səhvlərə yol verilərək yazılır. Bu isə yol­­verilməzdir. Doğrudur, biz dünya dilləri ilə əlaqədə, qarşılıqlı münasibətdə ol­ma­­lıyıq, istər-istəməz dilimizə beynəlxalq sözlər daxil olur. Onları qəbul et­mə­li­yik. Ancaq çalışıb dilimizə keçən sözlərin qarşılığını tapmalıyıq.

9. Biz zamanın tələblərinə uyğun istifadə olunan, yeni yaranan sözləri gö­zü­yu­mulu dilimizə qəbul etməməliyik. İlk növbədə belə sözlərin qarşılığını tapmağa ça­lış­malıyıq, sonra onlardan istifadə məsələsinə baxmalıyıq.

10. Sərəncamda Azərbaycan dilinin digər türk dilləri ilə münasibətlərini öy­rən­mək istiqamətində ciddi addımlar atılmasının, bu sahədə yeni layihələrin ha­zır­lanmasının vacibliyi də vurğulanmışdır. Dilçilik İnstitutunda türk dilləri şöbəsi fəa­liyyət göstərir. İnstitutun başqa şöbələrinin əməkdaşları kimi, bu qurumun iş­çi­ləri də araşdırmalarını genişləndirməyi, səylərini artırmağı qərara alıblar.

11. Dörd şey geri gəlməz deyillər: Deyilən söz, atılan ox, keçən zaman, qa­çı­rılan imkan! Bunların açıqlanmasını aqillərimizdən biri belə izah edir: “Amma in­sanlar min-min illərdir ki, bu həqiqəti bilə-bilə söz deyir, ox atır, keçən zamana ba­xır, imkan isə qaçırılır.”