AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N.E. HƏSƏNOVA
ANA DİLİNİN ORFOFONİYA MƏSƏLƏLƏRİ
Açar sözlər: dil, nitq, tələffüz, tədris .

Ключевые слова: язык, речь, обучение, произношение.

Key words: language, speech, educational, pronunciation
Azərbaycan dili dünya dilləri içərisində xüsusi yer tutan mütərəqqi dildir. Bu dilin elmin, texnikanın, fəlsəfi fikrin nailiyyətlərini dəqiq, aydın, mükəmməl ifa­də etmək gücü vardır. Azərbaycan dili zəngin və rəngarəng söz ehtiyatına ma­lik­dir.

Nəsillər bir-birini əvəz edir. Lakin dildə onların həyatı, duyğuları, həyə­ca­n­la­rı bizə miras olaraq qalır. Dil keçmiş, indiki və gələcək nəsilləri bir-birinə sıx bağ­layan ən canlı bağlardan biridir. Dil olmadan mühakimə və təfəkkür üçün la­zım gələn ünsürlər heç bir zaman əldə edilə bilməz.

Hər bir xalqın dili onun milli sərvətidir və bu sərvət abidə kimi qo­run­ma­lı­dır. Buna görə də ana dilinə məhəbbət, bu dili qorumaq hissi kiçik yaşlarından uşaq­larda tərbiyə olunmalıdır. Ana dili nağıllarımızın, bayatılarımızın, lay­la­la­rı­mı­zın, oxşamalarımızın dilidir. Ana dili elə bir məhvərdir ki, uşağın öyrədilməsi və tərbiyələnməsi bu məhvər ətrafında toplanmalıdır. Bunun üçün evdə ata-ana, mək­təbdə isə hər bir müəllim, xüsusilə Azərbaycan dili müəllimi bu məsuliyyətli işi müqəddəs, şərəfli bir borc kimi yerinə yetirilməlidir.

Dil məsələlərinin həlli üçün düzgün istiqamətləndirmədə, zəruri biliklər əldə edil­məsində ana dili dərsliklərinin də rolu böyükdür. Şagirdin intellektual sə­viy­yə­si­nin yüksəlməsində, nitq qabiliyyətinin və danışıq mədəniyyətinin inkişaf et­mə­sində əvəzolunmaz vasitədir. Ona görə də ana dili dərslikləri müasir tələblərə ca­vab verməlidir. Bu gün kurikulum islahatı üzrə görülən işlər ana dili dərslərinin ye­ni məzmunda təşkilini, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından is­ti­fa­də olunmasını və s. ciddi vəzifə kimi qarşıya qoyur. Bu mərhələ ana dilinin tədrisi pro­sesində müəllimlərdən yaradıcı olmalarını tələb edir.

Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisinin qarşısında qoyulan başlıca və­zi­fə şagirdləri mükəmməl ədəbi dilə -nitq mədəniyyətinə yiyələndirməkdən iba­rət­dir. Bunun əsas şərtlərindən biri şagirdlərə düzgün tələffüz vərdişlərinin aşı­lan­ma­sı­­dır. Bu gün məktəblərimizdə şagirdlərin qiymətləndirilməsi zamanı orfoqrafik səhv­lərin əsas götürüldüyünü müşahidə edirik. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, or­fo­e­pik məsələləri həll etmədən bu sahədə uğur əldə edilməsi mümkün deyildir.

Orta məktəblərdə Azərbaycan dili nəzəri və praktik yolla tədris edilir, yəni həm nəzəri bilik verilir- dilin qanunları, normaları öyrədilir, həm də çalışmalar üzə­rində işlər aparılır. Ana dilinin tədrisinin mükəmməlliyi üçün zəruri praktik ma­teriallar olmalıdır. Ana dili fənninin tədrisində fəal (interaktiv) təlimdən is­ti­fa­də edilməsi şagird fəallığının artırılmasına, məntiqi təfəkkürün inkişaf et­di­ril­mə­si­nə, yaradıcılıq qabiliyyətlərinin formalaşmasına və bütövlükdə təlimin yaxşılaş­ma­sına şərait yaradır. Hər bir dərsin gedişi şagirdlərin qavrama qa­bi­liyyətlərindən ası­lıdır. Bu gün məktəbə qədəm qoyan şagirdin aldığı bilik dinləmə, eşitmə, mü­şa­hi­dəetmə yolu ilə əldə edilir. O fikirlərini danışaraq nümayiş etdirir. Şagirdin söz eh­ti­yatının zənginləşməsində, nitq bacarıqlarının formalaşmasında səlis, rəvan da­nı­şıq əsas rol oynayır. Məhz danışıq prosesində şagirdin nitqi formalaşır, inkişaf edir.Ana dili fənni şagirdlərin nitq mədəniyyətinin formalaşmasında aparıcı möv­qe tutur. Dərs prosesində şagird diqqətlə dinlənilməli, söylədiyi fikrə hörmətlə ya­na­şılmalı, ona sərbəst mühakimə yürütmək imkanı yaradılmalıdır. Şagirdin fikir­lə­ri­ni yaradıcı şəkildə ifadə etməsi üçün zəngin söz ehtiyatına malik olması, bu fi­kir­lərin yazılı ifadəsi üçün dil qanunlarına yiyələnməsi ana dili fənnindən göz­lə­ni­lən təlimin nəticəsidir.

Bəlli olduğu kimi, dil ictımai hadisədir. Hər bir uşaq da başqalarına mü­ra­ci­ət etmək ehtiyacından dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etməyə məcburdur. Uşaq məktəbə gəldiyi ilk gündən onun əhatəsindəki insanların – valideynlərin, ya­xın­larının, o cümlədən məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsindəki mü­əl­­lim­lərinin tə­ləf­füzünü özü ilə gətirir.Əgər bu insanlar yerli şivədə danışırlarsa, birinci sinfə gə­lən şagird də o cür danışır. Yerli şivə şəraitində düzgün yazı və tələffüz qay­da­la­rı­nın öyrədilməsi müəllimdən xüsusi zəhmət tələb edir. Məsələn, Yevlax şivəsində da­nışan bir şagird cib əvəzinə civ, çoban əvəzinə çovan, alıb, gəlib əvəzinə alıf, gə­lif, ağac əvəzinə ağaş söyləyəcək və yazacaqdır. Be­lə­liklə, düzgün yazı qay­da­la­rına riayət olunmasında, bu qaydaların mənim­sən­il­mə­sində qarşıya çıxan mane­ə­lərdən biri kimi yerli şivələrin dilə sirayət etməsini gös­tərə bilərik. Bu­nun aradan qal­dırılması, şagirdlərin düzgün ədəbi tələffüz qay­da­larına yiyə­lən­mə­si üçün mək­təb­də vahid nitq qanun-qaydalarının möhkəm ol­ma­sı vacib şərt­dir. Çünki müəllim da­nı­şarkən onun nitqində şivə xüsusiyyətləri mü­şa­hidə edilirsə, şagirdlər də bunun səhv olmadığını düşünürlər. Müəllimin nitqi düz­gün, dolğun, nümunəvi olarsa, tə­ləf­füz qaydalarına düzgün riayət edilərsə, bu, şa­gird­lərə müsbət təsirini gös­tə­rə­cək­dir. Təkcə Azərbaycan dili müəllimləri deyil, bütün fənn müəllimlərinin şa­gird­lərin nitqinə nəzarət etməyi sayəsində istənilən nəticəni əldə etmək mümkün olar. Həmçinin sinifdə deyil, sinifdən xaricdə də şagirdlərin nitqinin düz­gün­lü­yü­nə nəzarət edilərək, qüsurların yerindəcə düzəldilməsi vacibdir. Bu zaman şagir­din yoldaşlarının da bu işə cəlb edilməsi təsirli ola bilər. Belə ki, şagirdlər qar­şı­lıq­lı olaraq öz nitqləri üzərində müşahidə aparmaqla bir-birinin tələffüz səhvlərini dü­zəldə bilərlər.

B.Vahabzadənin öz övladını əcnəbi dildə oxudan ana dili müəlliminin dö­nük­lüyündən bəhs edən “Riyakar” şeiri əsasında hərfi və ədəbi tələffüz arasnda mü­qa­yisə aparaq.

Hərfi tələffüzlə:	Ədəbi tələffüzlə:
Bir- nədir, beş-altı dil bilsin gərək,	Bir- nədir, beş-altı dil bilsin gərə[x`],
Bizim sabahımız – körpələrimiz.	Bizim sabahımız – körpələrimiz.
Vətən dilinə də dodaq büzməyək,	Vətən dilinə də doda[x] büzməyə[x`],
Burdan ayaq açıb, yola çıxaq biz.	Burdan aya[ğ] açıb, yola çıxa[x] biz.
Evdə ayaq açır əvvəlcə hər kəs,	Evdə aya[ğ] açır əvvəlcə hər kəs,
Sonra uzaqlara düşür qədəmlər.	Sonra uza[x]lara düşür qədəmlər.

Yazılı dil – kitab dili şagirdləri hərfi- orfoqrafik tələffüzə meyil etdirir. Nü­mu­nədən göründüyü kimi, oxu prosesində ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək qi­ra­ətin təbiiliyini təmin edir.Təəssüf ki, müəllimlərimizin çoxu bu məsələyə diqqət ye­tirmirlər, əsərin şifahi nitqdə təbii səslənməsinə xələl gətirən hərfi tələffüzlə oxu­manın qarşısını almırlar. Halbuki şagirdlər yalnız sinifdə bu cür tələffüzdən is­ti­fadə edirlər. Dərsdən sonra isə yenə öz şivələrində danışırlar. Onu da qeyd edək ki, yazılı dil ədəbi tələffüzün mənimsənilməsinə,öyrənilməsinə əngəl olduğuna bax­mayaraq, istiqamətverici rola da malikdir.

B.Çobanzadə türk dillərinin və ədəbiyyatlarının tədrisi və tədqiqi me­tod­la­rı­nın öyrənilməsinə həsr olunmuş “Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu” (Bakı, 1926-1927) kitabında yazır:”Dil tədrisindən məqsəd doğru oxuyub-yazmağı öy­rət­mək deyildir. Filvaqe bu da mühüm bir məsələdir, lakin bundan əvvəl dilin me­xa­nizması, üzviyyatı və təşəkkülatı ilə tələbələri az-çox aşina etməkdir.Bu da an­caq cocuqların öz dilini, ana və ailə dillərini onlara tədqiq etdirmək, onların ruh və ze­hinlərinə, ictimai istedadlarına yaxın bir surətdə rəhbərlik və müəllimlikdə bu­lun­maqla olur.”

Bəli, dilin tədrisi zamanı təkcə orfoqrafiya və orfoepiya məsələləri deyil, di­lin quruluşunu və bu quruluşu əmələ gətirən ayrı-ayrı ünsürlərin təhlil olunaraq öy­rənilməsi gərəkdir. Dilimizin incəliklərini gənc nəslə sevərək öyrədək, ana di­li­mi­zin saflığını qorumaq naminə laqeydlik göstərməyək, onun təmizliyi uğrunda ge­dən mübahisələrdən və mübarizələrdən kənarda qalmayaq. Bu sahədə uğur əldə edil­məsi üçün orta və ali məktəb auditoriyası qədər hər bir ziyalının həssas və diq­qət­li yanaşması əhəmiyyətlidir.

Ş.R. HƏSƏNLİ-QƏRİBOVA
ALINMA SÖZLƏR ETNOQRAFİK LEKSİKADA
Açar sözlər: Etnoqrafik leksika, alınma söz, assimilyasiya, etnoqrafizm, türk­dilli abi­­dələr

Ключевые слова: Этнографическая лексика, заимствованные слова, ас­си­мил­яции, этнографизм, тюркоязычные памятники

Key words: Ethnographic lexicon, borrowed word, assimilation, ethnographism, turkic monuments
Dil xalqı yaşadan ən mühüm amildir. Xalqın məişəti, yaradıcılığı, təsərrüfat fəaliyyəti, bir sözlə, bütün həyatı dil vasitəsilə əks olunur, tarixdə yaşama hüququ qazanır. Dil hər bir xalqın yaşam, təfəkkür xüsusiyyətlərini bütünlükdə əks etdirir. Dilin inkişafı xalqın elminin, mədəniyyətinin inkişafı ilə bağlıdır. İnkişafda olan dil müəyyən baxımdan inkişafda olan xalq deməkdir. Bu xüsusiyyətlər dilin bütün sferalarında, xüsusilə etnoqrafik leksikasında öz əksini tapır. Xalqın tarixini əks etdirən etnoqrafiik, onu özündə yaşadan dil vasitəsilə gələcək nəsillərə ötürülür. Etno-kulturoloji, etno-psixoloji, etno-iqtisadi amilləri nəzərə alaraq xalqın tarixdəki yeri və inkişaf vəziyyətini özündə əks etdirən etnoqrafiya yalnız dillə üzvi vəhdətdə inkişafını təmin edə bilər. Dilçilik elmi ilə tarix–etnoqrafiya elmini özündə birləşdirən etnoqrafik leksika bu baxımdan olduqca əhəmiyyətli yer tutur. Xalqın etnik simasını, milli xüsusiyyətlərini, mifik- mənəvi və maddi dünyasını özündə əks etdirən etnoqrafik leksika cəmiyyətdəki sosial-iqtisadi və maddi-mədəni sferaların inkişafından asılı olaraq formalaşır, dəyişikliklərə məruz qalır və yeniləşir. Ümumilikdə, cəmiyyət və həyatın inkişafı davam etdiyi müddətdə bütün tərəqqi və nailiyyətlərin əks olunduğu, ifadə olunduğu dil və onun lüğət tərkibi də formalaşır, inkişaf edir. Belə ki, cəmiyyətdə baş verən proseslər, xalqın maddi-mənəvi dünyasına inqilabi təsir edən yeni hadisələr, kəşf olunan yeniliklər, onlarla bağlı məfhum və anlayışlar təfəkkür süzgəcindən keçərək dildə yeni sözlərin yaranmasına səbəb olur. Ancaq bu heç də hər zaman eyni olmur və dil baş verən inkişafa hər zaman eyni münasibətdən çıxış etmir. Bəzən yeniliyi öz lüğət tərkibindəki hər hansı bir dil vahidi ilə əks etdirmək yolu ilə milliləşən dil bəzən də yeniliyə uyğunlaşa bilmir. Dildə həmin yeniliyi əks etdirə biləcək yeni söz hər zaman dilin daxili imkanları ilə yaranmır. Bu zaman başqa dillərə müraciət olunur və yeni anlayış və ya məfhumu ifadə edən söz dilə başqa bir dildən alınır. Qeyd etdiyimiz proses özünü dilin tarixi inkişafını özündə əks etdirən etnoqrafik leksikada da göstərir. Bu isə etnoqrafik leksikanın geniş əhatə dairəsinə malik olması ilə əlaqədardır. “Başqa dillərdən alınmalar, adətən, realilərlə, hadisə və predmetlərlə birlikdə gəlir, dil üçün yeni material olur. Alınmalar dilin öz vahidlərindən fərqli statusa malik olur və dil daşıyıcılarının diqqətini daha artıq çəkir.” [1.8] Ancaq etnoqrafik leksikada müşahidə olunan alınmalar dildəki digər alınmalardan bir qədər fərqli xüsusiyyət daşıyır. Belə ki, ədəbi dilin elmi, rəsmi və s. üslublarına xas olan alınmalarda dilə yad olma xüsusiyyəti özünü qoruyub saxladığı halda, etnoqrafik leksikada dilin belə sözləri assimilyasiya etməsi prosesi müşahidə olunur. B.A.Larin bu prosesi sözlərin məişətdə istifadəsilə əlaqələndirmişdir: “Sözlərin məişətlə daha artıq qovuşması dil assimilyasiyasını şərtləndirir.” [3.128] Bu isə etnoqrafik sözlərin daha qədim alınmalar olması və əksərən şifahi yolla keçməsi ilə əlaqədardır. “ Əcnəbi sözdə daha çoxlu köklü dəyişiklik o zaman baş verir ki, bu söz şifahi şəkildə alınmış olsun. Bu halda alınan sözün səs tərkibində ciddi dəyişiklik baş verir, onun mənası nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişir.” [2.97-98]

Bu baxımdan türk dillərində alınma sözlər məsələsini tədqiq edərkən yalnız müasir dövr deyil, tarixi inkişaf prosesi də nəzərə alınmalıdır. Alınmalar müasir dövrün məhsulu deyil və qədim dillərdə də çoxsaylı alınmalara təsadüf etmək mümkündür. Belə alınmalar isə sözsüz ki, etnoqrafik leksikada yaşamaqdadır. Etnoqrafik leksikadakı alınmalar cəmiyyət və məişətin əksər sahələrini əhatə etməklə yanaşı, onların alınma olub-olmadığını müəyyənləşdirmək bir qədər çətindir. XI-XII əsr türklərinin etnoqrafik leksikasına nəzər saldıqda, ilk baxışda türk mənşəli görünən sözlərin qədim dövrlərdə soğd, tibet, çin, hind dillərindən keçdiyi məlum olur. Düzdür, belə sözlər olduqca azdır. Bu barədə bizim üçün əsas qaynaq olan “Divanü-luğat-it-türk” əsərində bu sözlərin sayı azdır: kez, fagfuri, loxtay kimi Çindən ixrac edilən parçaların, irwi, uragun kimi Hindistan­dan gətirilən dərmanların, türklər tərəfindən əvvəllər istifadə olunmayan, qonşu xalqlarla əlaqələrin qurulması ilə süfrələrə yol tapan buxsım, bekni kimi içkilərin adları həmin mallarla birlikdə xalqın dilinə keçmiş burada yaşam hüququ qazanmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Kaşğarinin verdiyi qeydlərə əsaslanaraq demək olar ki, bu sözlər heç də bütün türklərdə işlənməmiş, həmin xalqlara qonşu olan türklərin dilində işlənmiş, lakin nisbətən uzaqdakı başqa türk xalqlarının dilinə keçməmişdir. Belə ki, areal baxımından sözün yarandığı dilə yaxın olan dil sözün məhz mənbə dildən mənimsəməyə üstünlük verirsə, nisbətən uzaqda yerləşən dil özünə daha yaxın olan vasitəçi dilin köməyilə yeni sözü lüğət tərkibinə qəbul edir. Bu baxımdan şərqdəki türklərin dilində çin, hind, soğd, xarəzm dillərindən alınmalara rast gəlinirsə, sonrakı dövrlərdə oğuz, qıpçaq kimi qərbdə yaşayan tayfaların dillərində ərəb-fars alınmalarına təsadüf edilir. Ümumiyyətlə, XI-XII əsr yazılı nümunələri arasında şamanizm və buddizmlə bağlı işlənən soğd, xarəzm dilindən keçmiş alınma sözlər yalnız M.Kaşğari tərəfindən toplanmışdır. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, XI-XII əsr türklərinin dilindəki ərəb-fars alınmaları da dini səciyyəli sözlərdir və yalnız Quran tərcümələri ilə əlaqədar olaraq, XII əsrdə dilə yol tapmağa başlamışdır. Bu isə ilkin dövrlərdə dini terminlərin kalkaetmə yolu ilə türkcə qarşılıqlarının işlədilməsi ilə bağlıdır. Bunun ən gözəl nümunəsini biz Y.X.Hacibin “Kutadgu Bilig” əsərində görə bilərik. Əsərdə Allahın vəsfini bildirən Törütgen (Xaliq), İgidgen (Rezzā), Keçürgen (Qafūr, Qaffār), İdi (Rəbb), Ugan (Qadir), Erklig (Muktedir), Munsuz (Samed) kimi adların verilməsi həmin dövr dinlə bağlı yazılan əsərlərdə kənar dilin təsiri ilə yeni söz modelləri əmələ gəlməsini göstərir. Beləcə, türklərin ideya-bədii düşüncə və təfəkkürünə hopmuş yüzlərlə söz işləkliyini itirmiş, arxaikləşərək dilə yeni daxil olmuş alınmalarla əvəzlənmişdir. “Kutadgu Bilig”, “Divani-Hikmət” və “Ətabətül-Həqaiq” islam dininin ənənələrini özündə əks etdirən əsərlərdə dini inancla bağlı islami anlayışlar və onları ifadə edən ərəb-fars mənşəli sözlər işlənilməyə başlayır.

Hətta islamla bağlı türk mənşəli yalawaç, sawçı, yek, yükünç, mük, yumışçı, uçmaq kimi sözlərin yerinə sonrakı dövr əsərlərində “peyğəmbər, rəsul, şeytan, mələk, namaz, rüku, cənnət, firdevs” kimi alınmalar işlənməyə başlamışdır. Bu barədə araşdırma aparan E.Üşenmez Qaraxani türkcəsində yazılmış əsərlərdən “Kutadgu Bilig”də 334 ərəb, 79 fars, “Ətabətül-Həqaiq”də 251 ərəb, 103 fars, “Divani-Hikmət”də isə 763 ərəb, 588 fars mənşəli sözün olduğunu qeyd edir. [4.251] Bu isə əsasən din və etika məsələlərinə həsr olunmuş əsərlərin yazılma dövrlərinə görə alınmaların dildəki mövqeyini əks etdirir. Verilən alınmaların təqribən 15%-in etnoqrafik leksikaya aid olduğunu nəzərə alsaq, alınmaların dilin bu sahəsindəki yerinin çox cüzi olduğunu görə bilərik. Ancaq onu da vurğulamaq la­zımdır ki, XIII əsrə qədərki türk xalqlarının etnoqrafik leksikasının tədqiqi za­ma­nı tədqiqatçıların bilərək və ya bilməyərəkdən sözün etimologiyasını türklərə qon­şu xalqların dillərilə əlaqələndirmələri alınmaların sayının süni şəkildə artı­rıl­ma­sına səbəb olmuşdur. Bu baxımdan həmin dövrün etnoqrafik leksikasının hər­tə­rəf­li tədqiqi dildəki alınmaların və alınma sözlərin qəbul olunması və işlənməsi prin­siplərinin öyrənilməsi sahəsində də yeni imkanlar açır.

Ədəbiyyat
1. S.Xəlilova . İnternasional terminlər.Maarif.-1991 s.8

2. Н.А.Шанский. Лексикология современного русского языка. М.1978, с.97-98

3. Б.А.Ларин. О лингивистической характеристике города. История со­ветс­ко­го языкознания. Хрестоматия . М.1988., с.128

4. E.Üşenmez. Karahanlı eserlerindeki söz varlığı hakkında., Akademik İncelemeler Cilt:3 Sayı:1 Yıl:2008, s.247-253.

Q.Ş. KAZIMOV
BİR NEÇƏ ŞƏKİLÇİNİN İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA
Açar sözlər: Şəkilçi, –ыш, –дакы, –lı. –сыз

Ключевые слова: Cуффикс, –ыш. –дакы. –лы. –сыз.

Kay words: Suffiks, –ыш. –дакы. –лы. –сыз.
Dilimizdə bir neçə şəkilçi var ki, onlardan ya morfo­lo­gi­ya kitablarında bəhs edil­mir, yaxud da onlar başqa cür izah edi­lir. Bura -ış, dakı, -lı və -sız şəkilçiləri da­xildir.

1.-ış şəkilçisi dördvariantlı bir morfemdir. Dilimizin mor­fo­loji quruluşundan bəhs olunan əsərlərdə bu şəkilçi həm fel­dən isim düzəldən şəkilçi, həm də felin qa­yıdış və birgəlik mə­­nalarını ifadə edən şəkilçi kimi izah olunur. Məsələn: Bu ini­lti­li çağırışa cavab verən olmadı.(M.Hüseyn) Öz atanla, ananla qucaq­la­şıb gö­rüş­dün (S.Rüstəm) – cümlələrində -ış,-ş şəkilçisi fel kö­künə və əsasına artı­rıl­mış­dır:

Çağır(maq) – çağırış

Gör(mək) – görüş(mək)

Qucaqla(maq) – qucaqlaş(maq)

Bu sözlərdən birincisi isimdir, feldən düzəlmişdir, felin tə­sirlik, növ, in­kar­lıq xüsusiyyətlərini tamamilə itirmiş və dü­zəlt­mə ismə çevrilmişdir. İkinci misalda da -ış şəkilçisi felin kö­künə artırılmışdır. Üçüncü misalda isə fel əsasına birləş­miş­dir. Bu sonuncu sözlər fe­lin əsas əlamətləri olan təsirlik, növ və in­karlıq xü­susiy­yət­­lə­rini saxlamışdır:

görüşmək – görüşdürmək – görüşdürülmək – gö­rüş­dür­məmək; qucaqlaşmaq – qu­caqlaşdırmaq – qucaq­laş­dı­rıl­maq – qucaqlaşdırılmamaq (görüş sözünün isim forması da var, onu fel forması ilə qarışdırmamalı).

Beləliklə, bu şəkilçi (-ış şəkilçisi) fellərə artırılaraq ya isim, ya da feldən başqa bir növü bildirən fel düzəldir.

Lakin dilimizdə -ış şəkilçisinin başqa bir funksiyası da var və həmin funkisiya ilə bu şəkilçi vasitəsilə çoxlu xüsusi isimlər düzəlir. Şəkilçinin bu funksiyası barədə morfologiya ki­tabla­rınd­a danışılmır. Bu vəzifədə -ış şəkilçisini əvvəlki iki şə­kilçi­dən fərqləndirən cəhət budur ki, bu şəkilçi isimlərdən isim dü­zəldir. Faktlar göstərir ki, xüsusi isimlərdən xüsusi isim dü­zəldən bu şəkilçi başdan-binadan kiçilt­mə, əzizləmə çaları ya­ratmaq üçün yaranmışdır. Lakin bunun – bu şəkilçinin əsasında çox­lu şəxs adları yaranmış, həmin adlar geniş işləklik qazanmış və öz kiçiltmə çalarını, demək olar ki, itirmişdir. Məsələn: İb­rahim – İbiş, Südabə – Su­duş, Gül­səba – Gülüş, Əliverdi (Əli­məm­məd) – Əliş, Nuru­llah – Nu­ruş, Fərman – Fəriş, Fətulla – Fə­tiş, Sərxan – Səriş, A­llah­­ver­di – Alış, Göyalı – Göyüş, Baba – Babaş, Nənə – Nə­nəş, Fə­rəh – Fəriş, Dilarə - Diliş və s. İl­kin müşahidələr gös­tə­rir ki, -ış şəkilçisi sözün (xüsusi adın) ilk qa­palı hecasına art­ı­rılır və –ış,-iş,-uş,-üş variantları ilə yanaşı, -aş,-əş şəklinə də dü­şə bi­lir: Bab-aş, Nən-əş. Xüsusi adların bu cür yaranma tər­zini bil­mədən Nuruş, Alış, İbiş, Səriş və s. kimi sözlərin eti­mo­loji cə­hətini araşdırmaq mümkün deyil. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, bu cür adlar ilk hecası eyni olan müxtəlif xü­susi addlardan da yarana bilər. Məsələn, Əliş xü­susi ismi Əliverdi sözündən də, Əliməmməd sözündən də, Əlisahib sözündən də yarana bilər­di. Bunun üçün birinci – qa­palı hecanın uyğunluğu ki­fayətdir.

2.-dakı, -dəki şəkilçisi dilçiliyimizdə sifət düzəldən şə­kil­­çi kimi izah olunur. «Azərbaycan dilinin qrammatikası» (1-ci his­sə, Morfologiya) kitabında bu şəkilçi –kı,-ki,-ku,-kü şəkil­çi­sinin bir forması kimi izah edilir. Ə.M.Cavadov yazır: «Bu şə­kilçinin -kı,-ki variantı yerlik halda işlənən sözlərin axırına qo­şu­laraq, məkan bildirən sifətlər düzəldir. Həmin sifətlər mü­əy­yən bir məkan daxilində yerləşən hadisənin, əşyanın yerini bil­­dirərək, onu məkanca təyin edir; məs.: yanındakı (uşaq), qa­zan­dakı (ət), yoldakı (maşın), bağdakı (ağac), küçədəki (adam)».(1,63) Vax­­tilə M.Hüseynzadə də eyni şəkildə fikir söy­ləmişdir. (2, 95) Bu vaxta qədərki bü­tün əlaqədar yazılarda belədir.

Qeyd etməliyik ki, bu şəkilçi bir neçə formada işlənir:

-başqa şəkilçiyə ehtiyac olmadan sözlərə -kı,-ki,-ku,-kü şək­lində birləşir: dü­nən­ki, səhərki, axşamkı, çoxdankı və s.

-yerlik halın şəkilçisindən sonra işlənir: evdəki, kənd­də­ki, Həsəndəki, Bakıdakı, klubdakı və s.

-mənsubiyyət və hal şəkilçilərindən sonra işlənir: başın­da­­kı (papaq), əlin­də­ki (kitab), evinizdəki (samovar), qapınız­da­kı (öküz), həyətinizdəki (ağac), mək­tə­bi­niz­dəki (müəllim), yadı­nız­dakı (hadisə) və s.

-kəmiyyət, mənsubiyyət və hal şəkilçilərindən sonra işlə­nir: dağlarınızdakı (qar), bulaqlarınızdakı (duruluq) meşələ­ri­niz­dəki (ağaclar) , çəmənlərinizdəki (çi­çək­lər) və s.

Dediyimiz kimi, bu şəkilçi çoxişlənən sözdüzəldici – si­fət düzəldən şəkilçi sayılır. Bu mənada məktəb dərsliklərinə də daxil edilmişdir.

Qeyd etməliyik ki, bu şəkilçi kəmiyyət, mənsu­biy­yət və hal şəkilçisi olma­dan bir sıra sözlərə artırılaraq işləndikdə söz isim xüsusiy­yətlə­rini itirir və dü­zəlt­mə sifətə çevrilir. Belə sözlərə kəmiyyət, mənsubiyyət, hal şəkilçiləri artırmaq ol­mur; məs.: axşamkı əhvalat bir­ləşməsini axşamlarınızdakı əhvalat, dü­nənki mə­sə­lə birləş­məsini dünənlərinizdəki məsələ şəklində işlətmirik.

Bu şəkilçi (-kı,-ki,-ku,-kü şəkilçisi) yerlik halla yanaşı, yi­­yə­lik haldan sonra da işlənir. Yiyəlik halla işləndikdə mən­su­biyyət mənasına malik olur: Sahib şəxsi bildirir, mənsub əş­ya­nı isə qeyri-müəyyən şəkildə ifadə edir. Mənsub əşyanı yal­nız mətnə əsasən bilmək olur; məs. Sənin kitabın buradadır. De­­­yəsən, mənimki də buradadır. Yerlik halda olan sözə ar­tı­rıl­­dıq­da isə başqa vəzifə daşıyır. Bu şəkilçidən əvvəl kəmiyyət, mən­­subiyyət və hal (yerlik hal) şəkilçilərinin işlənməsi göstə­rir ki, bu məqamda -kı,-ki şəkilçisi sifət düzəldən şəkilçi deyil, çünki sözdə ismə məxsus morfoloji xüsusiyyətlər, qrammatik əlamətlər tam saxlanmış olur. Sözdüzəldici şəkilçi sözdə­yişdi­ricidən sonra gələ bilməz. Faktlar göstərir ki, bu halda həmin şə­kilçi fe­­li sifət, feli bağ­lama şəkilçiləri tipində bir şəkilçidir. Elə söz­lər düzəldir ki, həmin sözlərdə ismin əsas qrammatik əla­­­mət­ləri qalır və söz­lər həm də sifət xüsusiyyəti qazanır. Odur ki bu şəkilçini isim xüsusiyyətlərini (kəmiyyət, mən­su­biy­yət, hal) saxladıqda sifət şəkilçisi yox, atributivlik yaradan ismi sifət şəkilçisi adlandırmaq olar. (Bax: 3, 106-107)

3. -sız və -lı dördvariantlı şəkilçilərindən birlikdə danış­maq lazım gəlir. An­to­­nim məna ifadə edən bu şəkilçilər də si­fət düzəldən şəkilçilər hesab olunur: «…-lı,-li,-lu,-lü şəkilçisi bir qrup isimlərin sonuna bitişərək, ismin mənasına uyğun mə­­­na­nı ifadə edən sifət düzəldir; məsələn bacarıqlı (adam), ay­nalı (tü­fəng), ha­zı­r­lıq­lı (tələbə)…» «-sız,-siz,-suz,-süz… şəkil­çi­li sifət­lər bir şeyin müəy­yən bir əş­ya­da yoxluğunu bildirir; məs.: dad­sız (xörək), səssiz (ev), susuz (səhra), ruh­suz (oğ­lan), söz­süz (mah­nı)».(1,62) M.Hüseyn­za­dənin fikrincə, dördvari­ant­lı -lı şəkilçisi «keyfiyyət, dad, yer mənsubiyyəti, kəmiyyət çox­luğu, xasiyyət, əlamət və s. bildi­rən sifətlər düzəldir». (2, 91-92)

-lı şəkilçisi əksərən artırıldığı sözdə sözün mənasına uy­ğun keyfiyyətin, maddənin olduğunu göstərdiyi halda, bəzən bir qədər fərqli məna ifadə edir. Məs.: duzlu xörək – duzu olan xö­rək yox, duzu çox olan xörək mənasındadır. M.Hüseynzadə bu barədə qeyd edir ki, belə sözlərdə, «şübhəsiz, bu fərq o qə­dər də kəskin hiss edilmir və bu müqayisə də bütün mi­sal­lara aid deyildir». (2, 92)

M.Hüseynzadə bu fikrini çox sözündən düzələn çoxlu sözündən danışarkən də söyləmişdir: «…çox sözü də bəzən -lu şəkilçisini qəbul edərək çoxlu şəklində işlənə bilir. Bu söz sifət şəkilçisini qəbul etsə də, tərkib daxilində yenə də say məzmu­nu ifadə edir». (2, 92) «-sız,-siz,-suz,-süz şəkilçisi vasitəsi ilə –lı,-li,-lu,-lü şəkilçisinin yaratdığı mənaların əksini, yəni mənfi məna ifadə edən sifət­lər düzəldir… Bu şəkilçilərlə^* əmələ gə­lən düzəltmə sifətlər bi­rincilərin əks mənasını ifadə edir; yəni bunlar, başlıca olaraq, yoxluq məzmunu bildirir». (2, 93) Eyni fikir başqa kitablarda da söylənmişdir.(1, 62)

Bizim fikrimizcə, bu şəkilçilər morfologiya kitablarında öz təyinatını düz­gün tapmamışdır. Bu şəkilçilər «bir qrup sö­zə» deyil, bir nitq hissə­sindən, bir ka­te­qoriyadan - isimlərdən iba­rət bütün sözlərə ar­tırıla bilir. Məs.: divarlı-divarsız, ev­li-evsiz, qapılı-qapısız, pən­cərəli-pəncərəsiz, rəngli- rəngsiz, dö­şəməli – dö­şə­mə­siz, ta­van­lı-tavansız, havalı – havasız, adamlı – adam­sız, süpürgəli – sü­pür­gə­siz, rəngli – rəngsiz, işıqlı – işıq­sız, künclü – küncsüz və s. Bu hal, yəni bir nitq his­səsinə da­xil olan bütün sözlərə artırılması qrammatik şəkilçilərin, söz­də­yiş­di­ri­ci­lik əlamət­lə­ri­nin xüsusiyyətidir. Sözdüzəldici şəkil­çi­lər nə qədər məh­sul­dar olsa da, hər sözə artırılıb yeni söz dü­zəldə bilməzlər. Belə ol­sa idi, bu şəkilçilərin hesa­bı­na dili­mi­zin lüğət tərkibinin bö­yük hissəsini təşkil edən bütün isim­lərdən ikiqat si­fət düzəlt­mək olardı. Bu isə mümkün deyildir. Bu şəkilçilər isimləri təs­diq və ya in­kar mənada işlətmək üçün yaranmış qrammatik əla­mətlərdir. Vaxtilə şumer di­lin­də fellə­rin inkar mənada iş­lən­­diyini bildirən şəkilçi ilə yanaşı, təsdiq bil­dirən şə­kilçi də olub. Sonralar sıradan çıxıb. Lakin ad­larda bu forma qalıb. Bu şəkilçilər təd­qiqatçını ona görə yanlış yola salır ki, eyni zaman­da güclü atributivliyə malik şə­kil­çilər­dir. Atributivlik isə sifət olmaq demək deyil. Atributiv sözlər sifət key­fiy­yətinə malik olan sözlərdir və bunlardan -lı şəkilçisi hət­ta substantivləşə də bi­lir və nəticədə substantiv və mən­sub­luq bildirən isimlər ya­ra­da bilir: kəndli, şə­hərli, Kəngərli, Ab­baslı və s. kimi. -sız şə­kil­çisi bu keyfiyyətə malik deyil. (3, 104-105)